Беларусь у абрадах і казках
Павел Шпілеўскі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 304с.
Мінск 2010
Тыя, што засталіся, размясціліся карагодамі на курганах і на разасланых абрусах паставілі рознае печыва і закускі6.
Але хай сабе ядуць тыя, што засталіся на цвінтары і вакол яго, а мы зазірнём у хаты заўшыцкіх сялян, дзе бавяць час іх знаёмыя, якія былі на багамоллі і зайшлі да іх у госці.
Таму што крывіцкая прошча належыць да Заўшыцкага прыходу, то і абавязак прымаць і частаваць гасцей ляжыць, пераважна, на заўшыцкіх сялянах. Нават з Крывіч некаторыя заходзяць у Заўшычы.
Амаль уся вёска Заўшычы, асабліва калі надвор'е добрае, ператвараецца ў гасцініцу або ў заезны дом. Да ўсякага сем'яніна абавязкова зойдзе або заедзе некалькі гасцей і знаёмых, а часта зусім незнаёмых вандроўцаў, прышлых здалёк. Гэтым разам хата кожнага гаспадара адчынена для стомленага багамольца, дзе яму прапаноўваецца гасцінным і ветлівым сямействам прыіулак, пасцель, стул і стол. Добрыя сяляне гатовы адмовіць сабе шмат у чым неабходным, але не пашкадуюць апошняга дабра для госця. «Чым багаты, тым і рады!»— звычайна вітае ў гэтым выпадку беларусец багамольца, які ўвайшоў да яго, і дзеліцца з ім апош-
нім. Ці не праўда, што гэты выдатны звычай яскрава нагадвае гасціннасць старажытных продкаў нашых, рускіх славян?
Варта, зрэшты, заўважыць, што, наогул, увесь Слуцкі павет Мінскай губерні адрозніваецца хлебасольствам, ветлівасцю і рэдкай гасціннасцю. Мабыць, толькі Пінскі паветтой жа губерні можа некалькі паспрачацца з ім у гэтым. Гасціннасць і хлебасольства развіты не толькі паміж лагоднымі, простымі сялянамі, але і сярод застенковой (навакольнай) шляхты, духавенства і памешчыкаў. У маладзіковыя нядзелі хаты духавенства, памешчыкаў і шляхты напаўняюцца знаёмымі і незнаёмымі людзьмі, і ўсе гэтыя людзі ў якасці гасцей знаходзяць шчыры, ветлівы прыём у хатах мясцовых уладальнікаў.
Але, па перавазе, паўтараю, вёска Заўшычы ператвараецца ў бясплатную гасцініцу.
Вось па вуліцах цягнуцца доўгія, шматлікія чароды дзядоў і бабуль, хлопцаў і маладзіц, падлеткаў і дзяцей у святочных уборах, і чым далей рухаюцца да процілеглага канца вёскі, тым радзей і радзей становяцца чароды. Адны паварочваюць направа, іншыя налева. Нарэшце вуліцы пусцеюць — усе разышліся па хатах.
Гаспадар і гаспадыня з радасцю сустракаюць гасцей ля весніц і праводзяць у свае хаты. Доўгія, вузкія сталы на чатырох ножках з папярочкамі, пакрытыя чыстымі абрусамі, застаўлены ўсімі магчымымі стравамі, але паміж імі першае месца займае яечня і хатні сотавы мёд, празрысты, як крышталь, і бліскучы, як найчысцейшы, высокай якасці бурштын. Побач са стравамі пастаўлены драўляныя каўшы з півам і бутэлькі з гарэлкай.
Першая сустрэча гаспадара ў святліцы — сустрэча гасцінная. Ён не частуе стомленага госця салодкімі, але не спажыўнымі байкамі і аповедамі, а прама прапаноўвае яму — паесці і выпіць.
Госці садзяцца. Гаспадары і дзеці іх (калі яны дарослыя), стоячы, частуюць наведвальнікаў абедам.
Старыя па просьбе гаспадароў здымаюць з сябе верхнюю вопратку, адкладваюць яе ўбок і, як у сябе дома, вольна размяшчаюцца вакол стала. Хлопцы і дзяўчаты, з павагі да старых, не асмельваюцца зняць з сябе лішняга цяжару і толькі пасля шматразовага понуканья старых рашаюцца зняць свае суконныя (нават улетку) світы і сціпла, паважна садзяцца побач з пажылымі гаспадарамі.
Можа быць вы хочаце ведаць, што і з якога посуду ядуць беларускія сяляне? Калі заўгодна, я раскажу.
Акрамя яечні і мёду падаюць вадкія гарачыя стравы, а менавіта капусту, буракй (гэта значыць боршч), крупень, або крупнйк (гэта значыць суп), зацйрку (накшталт локшыны або клёцак).
Капусту і буракі вараць са свіным салам, вялйной (вяндліна) або з затавкой (гэта значыць з дробна пасечаным і расцёртым у кашу свіным салам). Але амаль ніколі не вараць з ялавічынай, часткова таму, што яе не ва ўсякі час можна мець у вёсцы, а часткова таму, што капуста і бурак, па паняцці простага беларускага люду, не могуць мець такога смаку ад ялавічыны, як ад свінога сала7. Што тычыцца крупені і заціркі, то яны варацца з курацінай або з ялавічынай. Крупнік робіцца з круп, большай часткай ячменных або грачаных хатняй нарыхтоўкі, а зацірка — з пшанічнай або грачанай мукі. Нярэдка здараецца, што падаюць разам і буракі, і крупнік.
Са смажаніны падаюць цяляціну, курэй, куранят, бараніну і каўбасы. Усё гэта гатуецца на сале і на шкварках (дробна парэзанае сала з верхняй скурай), але не на алеі.
Пасля смажаніны падаюць салодкае і ласункі, якія складаюцца з макушек (макоўнікі з мёдам), коржей (засушаныя блінцы, аблітыя сытой), аладак, плескй (гэта значыць бульба з малаком), таксама арэхаў і дынных семачак.
Вадкія стравы падаюцца ў драўляных або гліняных місках, а часам і ў гаршчках або чугунах (гэта значыць чыгунных гаршчках адмысловага фасону); смажаніна— на патэльнях або проста на драўляных кружках. Талерак і відэльцаў амаль нідзе не ўжываюць, не таму што не ведаюць аб іх існаванні, але таму, што лічаць іх залішнімі: «Душа меру ведае, — кажуць яны, — дык чаму наліваць у талеркі?» Звычайна старэйшы між гасцей рэжа ялавічыну або сала і складае на адзін кружок. 3 кружка бяруць рукамі па кавалачку і, не цырымонячыся, падносяць да рота. Лыжкі ўжываюцца драўляныя: дубовыя або ліпавыя, нефарбаваныя, даволі добра вытачаныя, з вельмі доўгімі дзяржаннямі, але не занадта глыбокімі жалабкамі.
Пасля абеду дарослыя мужчыны адпачываюць, а бабулі з гаспадыняю адпраўляюцца на гарод. Гаспадыня хваліцца сваёй гаспадаркай, паказвае, як добра ў яе расце гарох, агуркі; колькі пасеяла канопляў, ранняга ячменю і кукурузы; колькі
пасадзіла морквы, рэпы, бабоў і бульбы. Словам, водзіць іх па ўсіх агародах і, паказаўшы ўсё сваё расліннае дабро, просіць зазірнуць у хлявы — паглядзець, колькі ў яе дойных кароў. Распавядае, колькі кожная карова дала цялят, якія авечкі, бараны, колькі думае атрымаць з іх воўны. Потым вядзе ў гусятнік, куратнік, хваліцца індычкамі, качкамі і іншымі хатнімі птушкамі. Нарэшце, паказвае гасцям сваё прадзіва, кудзелю, ткацкія станкі; расказвае, колькі ў яе прыгатавана для продажу палатна, нітак, ільну і ўсякага пачесься (дрэнны гатунак ільнянога валакна). Жанчыны хваляць, робяць свае заўвагі, просяць на расплод індычку або качку і запрашаюць гаспадыню да сабе на храмавое свята, а калі ёсць у іх прошча — на наступную маладзіковую надзелю.
У гэты ж самы час маладыя хлопцы і дзяўчаты разам з дочкамі і сынамі гаспадароў адпраўляюцца гуляць па вёсцы або ў бліжэйшы гай. У вёсцы ўтвараюць карагоды, але карагоды без свавольстваў, без шумных песень. Большай часткай ходзяць і размаўляюць, гэта значыць, знаёмяцца, таму што сыходзяцца і сустракаюцца людзі з розных краёў, якія ніколі не бачылі адзін аднаго. Сутнасць карагодаў складаецца ў песнях, якія спяваюцца дзяўчатамі па выбары, каму якая падабаецца. Прыводжу тут тую песню, якую я сам чуў і запісаў з вуснаў адной спявачкі:
Туман, туман, туман на далнне, Шмрокій лнст на калнне, на калнне. Шнрей таго, шнрей таго на дуббчку; Клнчнць голуб галубачку, галубачку, Хоць не сваю, хоць не сваю, да чужую: Пастой, мнла, пацалую-пацалую.
На што-ж тоя, на што-ж тоя цалаваньня, Серцу тугн задаваньня, задаваньня? He задавай, не задавай сердцу тугн;
Ня возьмеш ты, возьме другн, возьме другн.
Пастой, дзевка, пастой — дзевка! He журнся: Я шцё молад — ня жаннвся, ня жаннвся.
А як буду, я як буду жаннтца, Прашу-й-пнва напнтца, прашу дзнва дзнвнтца. Тваё-й-пнва, тваё-й-гшва мне ня мнла, Тваё-й-дзмва — мне ня дзнва, мне ня дзнва.
Толькн дзнва, як мы с табой гаварнлн: Твая маціі чаравннца, твая сестра разлучннца. Разлучнла, разлучнла нас с табою, Як рыбачку н з вадою, н з вадою.
Гарнць агонь, гарнць агонь за вадою;
Я-й-ня внджу за бядою, за бядою.
Гарнць агонь, гарнць агонь за лесамн, Я ня внджу за слезамн, за слезамн!..
Паміж тым старыя ўжо ўсталі, адпачылі і вядуць між сабой размову аб сваіх гаспадарчых справах. Гаспадар распавядае ім аб ураджаі на сваіх палях, аб новай стодоле (хлеў), нядаўна выбудаванай для валоў, аб удалай уборцы сена, такога пахкага, як духмяныя кветкі, аб тым, што ён думае пасеяць на новых полетках (новае поле для пасеву азімага хлеба), выпадкова знойдзеных ім у суседнім березняке (бярозавы гай). Старыя з люлькамй (трубкамі) у зубах, склаўшы крыжападобна рукі на стале, уважліва слухаюць і часам, скрозь дым дамарослага тытуню, кідаюць прыгожае слоўца, якое ласкае самалюбства гасціннага гаспадара. Ветлівы гаспадар прапаноўвае гасцям прагуляцца з ім па палях, сенажацях і зазірнуць у гумно.
Вось адпраўляюцца на палі. Разглядаюць свежаўзараныя ўчасткі, любуюцца густым, высокім ільном, прадказваюць вялікія барышы ад ільнянога валакна; зрываюць каласы пшаніцы, расціраюць іх у руцэ, спрабуюць зерні і, самазадаволена калыхаючы галовамі, хваляць цудоўную пшаніцу. Падыходзяць да коп зжатага жыта, важаць рукамі снапы і цешацца іх добраму ўмалоту. Вось праходзяць між разорамі грэчкі і, акінуўшы вачамі некалькі загонов (вядомая частка дзесяціны), дзівуюцца такому багаццю гаспадарскага дабра. Гаспадар усміхаецца і ў захапленні ад пахвал абдымае і цалуе старых.
На сенажацях разважаюць, як бы зрабіць так, каб завесці ў сваім краі, на Беларускай зямлі, трайную ўборку сена, сапраўды гэтак жа, як у багатай Маларасіі. Гаспадар пярэчыць, старыя аспрэчваюць яго пярэчанне, і справа заканчваецца тым, што гаспадар дае слова паспрабаваць шчасця — зрабіць трайны ўкос на наступнае лета.
Потым прабіраюцца ў гумно. Гаспадар падводзіць старых да озеродов\ паказвае, колькі ён наспеў уозереднть жыта і ран-
няга ячменю; тлумачыць, колькі высілкаў яму каштавала, каб паставіць новы азярод з-за недахопу лесу ў Случйзне9, як дапамог яму адзін добры чалавек, у якога аказаўся лішні запас хваёвых і яловых жэрдак. Старыя просяць гаспадара паказаць ім сваю малацільню. Гаспадар вядзе іх на ток (месца, дзе малоцяць). Распавядае, з якога матэрыялу зроблена яго асець, як добра сохне ў ёй збожжа (усякі збожжавы хлеб); як многа зберагае мякіны і амецця (дробная мякіна, якая застаецца пасля малацьбы) і як выгодна малаціць на таку, выбрукаваным глінай.
Нагледзеўшыся ўдосталь усякага дабра і гаспадарскіх парадкаў, госці і гаспадар вяртаюцца ў хату, дзе іх сустракаюць бабулі, маладзіцы, хлопцы і дзяўчаты. Госці збіраюцца дадому.
КНІГІ ОНЛАЙН
