Беларусь у абрадах і казках
Павел Шпілеўскі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 304с.
Мінск 2010
6 Беларусцы думаюць, што ў ваўкалакаў не ўсё цела пакрыта поўсцю, а толькі месцамі, так што дзе-нідзе віднеецца тело человечье. Гл. ніжэй.
7 У славяна-рускім слове вовкалака — вйвколека зусім не чуваць літары д, такім чынам, няма для чаго вымаўляць канчатак лака ад dlak-dlaka — поўсць, хоць значэнне слова dlak не супярэчыць паняццю аб руска-славянскім вовкалак.
8 Зооморф. бож. У Сл. См. Отеч. Зап. 1852, № 3. Спадар Афанасьеў, прыкметна, меў на ўвазе агульнаславянскае корневыслоўе вовкалакй.
9 Нават у Шведов ёсць laka... Гл. «Корнеслов» Шымкевіча, с. 135, слова лек.
10 Да чаго звяртаюцца знахары, калі ператвараюць людзей у ваўкалакаў. Гл. ніжэй, аповед 1-ы.
11 Гл. ніжэй, аповед 3.
12 Гл. ніжэй. Можна яшчэ інакш вымаўляць слова ваўкалак на падставе польскіх прыказак: «zazarty jak wilkolak» (пражорлівы, як ваўкалак) і «zajadl сі^ nad mis^ kaszy, jak wilkolak» (хапае з міскі кашу, нібы ваўкалак), г. зн., коранем слова ваўкалак можна лічыць дзеяслоў лакать — з прагнасцю есці што-небудзь, глытаць, піць павоўчаму або па-сабачаму (гл. «Корнеслов» Шымкевіча, слова — локать). Сербы завуць п'яніц ваўкалакамі. Вось іх прымаўка аб п'яніцах, якія п’юць запоем: Cheelas mi dat’ muza, dalas wlkolaka; cely den nerobi, ten dudle, hams i, ces noc w kareme zerie, rano mna tantusi (Гл. Slownik Czecko-Nemecki loz. lungman. T. 20 — wlkodlak). Але ўжо ніяк не варта звяртацца да ўтварэння слова вовкалака ад волхв (Шеппннг М., Слав. языч., с. 73).
13 Herodot. т. II. lib. IV, с. 105, edit. Parisii. Schweighacuseri).
14 Spener—Notitia German. Antiquae.
15 Stred. Hist. Sacr. Moravid.
16 Гэтыя неўры раней жылі над усходнім берагам Дняпра блізу р. Дзясны, але па прычыне мноства змей і вужак у тых месцах (Herodot. Т. II. lib. IV. с. 105) незадоўга перад паходам Дарыя ў Скіфію перасяліліся на другі бок Дняпра — менавіта туды, дзе цяперашнія губерні Магілёўская, большая частка Мінскай і частка Чарнігаўскай — паміж Дзясною і Дняпром (Naruszew. Hist. Nar. Pols. T. I. ks. 1. p.14).
17 Naruszew. Hist. N. P. T. I. ks. I. p. 14.
183апісана з вуснаў народа.
19 Авідзію была знаёма р. Днестр (Tyras), таму што побач яе вусця ён жыў падчас свайго выгнання. Возера, у якое яна ўпадае або, лепш, якое яна ўтварае перад сваім упадзеннем у мора, дагэтуль завецца Авідавым (Naruszewic Hist. Nar. Pol. T. I. ks. 1. str. 9, прнмеч. 19).
20 Нават, можа быць, напісаў спачатку гэтыя «Метамарфозы» на цяперашнім польско-пйнском або белорусском дыялекце або no его, на гетском (getico sermone): бо пісаў жа Авідзій вершы на гепіской мове, калі жыў паміж славян паблізу Чорнага мора; вось уласнае яго прызнанне ў тым:
Даже я — стыдно сказать! — напнсал посланье по-гетскн, В наш уложнв размер варвара трудную речь.
Можешь поздравнть, стнхн понравплнсь; дякпе геты Сталн поэтом меня с этой поры велнчать.
(Овнднй. Пнсьма с Понта. Кн. IV. Стпх. 3. nep. Н. Вольпнн).
Але пасля, верагодна, захоплены пачуццём народнага гонару, як рымлянін, не жадаў публікаваць сваёй паэзіі на чужой варварскай мове, баючыся тым абразіць лацінскіх муз, ён нават шкадаваў, што пісаў на гетскай мове.
21 Lib. I. vers. 230—240; гэтую думку падрабязна развівае с. Отвйновскйй (Otwinow. — Metamorph. Ovid. 4).
22 Вось узор гэтых песень:
Па беламу двару Марутка ходзе, Усежна плача, так н рукп ломнць, Н як каго забачнць на гасподзе Дык горш ена нябога загалоснць. Ды штож галоснш ты, нябога? Ой!.. Як жеж мне не галасйць, Калн майго дружка Грнгора Сабака як вовка зубасйць... Чыж гэта jon той вавкалака,
Што нас завсёль на йгрніцах страшмць?
Па чом пазнала, небарака?
Па том, што, як н людзн, плачяць; А плаче — стогне, што кусаюць, Залысйнкй усё хапаюць...
23 Наогул, трэба заўважыць, што з'ява ваўка ў агароджы хаты, а нярэдка ў самой хаце — днём — у Беларусі лічыцца прадвесцем якой-небудзь бяды... Пачатак гэтага веравання вельмі старажытны. Плйній кажа, што, па меркаванні старажытных, убачыць ваўка шкодна і што калі воўк убачыць чалавека перш, чым чалавек, то чалавек пазбаўляецца мовы (Гл. лац.-рус. лекс. Н. Кроненберга, слова Lupus).
24 Знахароў садзяць на куце, ім першым падаюць гарэлку і стравы і ва ўсім рабалепствуюць перад імі да таго, што гатовыя аддаць ім апошні грош. Гатовыя не плаціць долгов шннкарю (арандатару-гарэлачніку — цяпер няма ўжо такіх шынкароў, асабліва яўрэяў-шынкароў), што вельмі шмат значыць — толькі б мець чым дагадзіць, залагодзіць знахароў. Цікавыя ў гэтым стаўленні наступныя прымаўкі беларускія: He хавай у хаце, гадзй вовкалаце — не збірай (грошай) для хаты, аддай іх ваўкалаку-знахару... He плацй шйнкару, атдай млынару— не плаці карчмару, лепш аддай (грошы) знахару-млынару. Сварйся з гаспадардм, толькй не берыся з дударом — лепш пасварыцца з гаспадаром хаты, чым са знахаром-дударом. Першы кусок на куту атдай пастуху — пасадзі знахара-пастуха на кут і дай яму лепшы кавалак...
25 Таму ніяк нельга даведацца ў Беларусі аб абрадах перадачы гэтага знахарства і злучаных з імі замоўных слоў. Вядома толькі (не спаўна) адна замова. Гл. аповед 5, ніжэй.
2б Ёсць яшчэ зйахаркй-вовкалачкй. Гл. ніжэй, аповед 5.
27 Домовйк — беларускі дамавік. Гл. мае «Белорусскме народ. поверья». Журн. Мнн. Нар. Просв. 1846 г., прнбавл. кн. 1. с. 22—23.
Водовйк, або лазавік — па паняцці беларусцаў, нячысты дух, які жыве ў вадзе. Гл. мае «Белорус. Нар. Пр.». 1846 г., Прмбавл. кн. 4, с. 17, 18.
29 Гл. там жа, с. 14.
30Падобнае паданне існуе і ва ўнутраных губернях Расіі, як кажа с. Шегтйнг (Мнфы. Слав. яз. с. 72—73). Ці не змяшаў с. Шеппйнг беларускае павер'е з велікарускім? Сапраўды, такое ж павер'е аб вовкалаках, якія высмоктваюць кроў у дзяцей, ёсць у Морлохов, або Далматцев (Pamictuik Warszawski, F. Bentkowskiego, 1820 r. T. XVI, str. 436).
31 Гл. мае Бел. Hap. Пр. (Ж. М. Н. Пр. 1846., Прнб. кн. 1.)
32 Разачара — адзін са службовых духаў Бабы-Ягй, якія нясуць па паветры яе агністую ступу (нготь). Аб разамары будзе надрукавана ў 3-м артыкуле «О Белорусскнх Нар. Преданіях».
33 Аб двухразовых ператварэннях ваўкалакаў кажуць таксама ў Люблінскай губерні блізу Хелма, старажытным паселішчы рускіх славян: гэтае паданне перайшло адтуль ва ўнутраныя польскія губерні. Гл. Bohomolec, — Djast w swojey postaci, str. 145.
34 Гэта распавядаў мне адзін з так званых беларускіх знахарейвовкалак.
35 Сапраўды такое ж павер'е існуе ў Жмудй. Kalendarz Warszawski na rok 1759 przez M. Stan. Dunczewskiego.
36 Беларусцы вераць, што ўсякі знахар-ваўкалак павінен перадаць каму-небудзь свон знахарскія тайны і, такім чынам, перавесці на таго свой абавязак нечнстйку за дадзеную яму сілу вовкалачества', у адваротным выпадку нячысцік з'яўляецца за сваім абавязкам, г. зн. за прададзенай яму душой вовкалакй-знахаря, і з целам яго паступае як яму заўгодна.
37 Завйткй (заломы) на жыце або на пшаніцы; г. зн. перавязваюць некалькі каласоў нейкай перавяззю з вымаўленнем вядомых замоўных слоў; той, хто вырве завітку, робіцца (быццам бы) вырадкам, п'яніцам, злодзеем і нават... вовкалакой.
38 Нешта падобнае на недавер да памерлых вовкалак-знахарей (Vacodlak) выказваюць і далматы. Вось што яны робяць з гэтымі чарадзеямі: падразаюць ім жылы пад каленамі і колюць усё цела, думаючы, што пасля гэтага яны ўжо не будуць з'яўляцца сярод жывых. У старажытных далматаў (Морлохов) былі нават пастановы наконт вовкалак (Pamiestuik Warszawski, F. Bentkowskiego, 1820 г. T. XVI).
39 Падобны звычай існуе і ў Велікарасіі. Языков кажа, што па смерці чарадзея-ведзьмака ў сэрца яго забіваецца осйновый кол з засцярогі, каб не ажыў (Энцнкл. Лекс. ч. IV. с. 192).
40 Сапраўды такое ж павер'е існуе і ў Маларасіі.
41 ГІа паданні польскага народа, ваўкалак сляпы, мае рога без головы (?) — (Teat. Polski', 11. — 6. 69. 120).
42 Нават імкнуцца як-небудзь утрымаць у хаце, але ваўкалак таемна сыходзіць, панукаемы сілай знахара, які заваражыў яго і ўсюды за ім ходзіць; у гэтым стаўленні ён падобны на пярэваратня — Зныдзеня. (Артыкул 3 аб беларускіх павер'ях — не надрукаваны.)
43 Гл. ніжэй — Аповед 1.
44 Гэты аповед перададзены мне в Могйлевской губерні Аршанском уезде.
45 Хатняя беларуская водка, даволі прыемная падчас піцця, але занадта дурманлівая пасля.
46 Беларусцы вераць, што апоўначы, калі перастаюць гуляць русалкі, шумяць лясы і вада калыхаецца ў азёрах, рэках, раўчуках і нават у балотах...
47 На волах — значыць на калёсах, запрэжаных валамі.
48 Верхняе адзенне (з сукна) беларускіх сялян.
49 Калёсы — чатырохколавая гаспадарчая павозка без усялякіх папярочын. Ужываецца ў Беларусі для звозу снапоў, сена і дроў.
ІОДамова — ад слова дом, хата, сям'я, сямейства.
51 Гэты аповед з Мінскай губерні.
і2 Неббга — небарака, няшчасны, гаротнік.
53 Аповед гэты з Вйтебской губерній.
54 Па паняцці беларусцаў, знахары і ведзьмары часта з'яўляюцца ў выяве вандроўнікаў і прахожых.
55 Аповед гэты з Мінскай губерні.
56 Дзевбйнйк ад слова Дзевбя — багіня цнатлівасці, па паданні беларусцаў. Завбйнйк ад слова завбй, або наметка — галаўны ўбор замужняй беларусянкі. — Гл. мае Белорус. Народн. Пред. — Жур. Мнн. Нар. Просв. 1846 г. Прнбавл. кн. 4, 5, 6, —Дзевдя.
57 Гл. там жа, с. 8, у слове —Дзевдя.
58 Аповед полесскііі, г. зн. з Пйнскаго павета Мйнской губерні.
АРХЕАЛАГІЧНАЯ ЗНАХОДКА
1 У свой час аб гэтым ідале быў змешчаны ў «Отечественных запнсках» (1851 г., № 7) артыкул В. Ляствіцына.
2 Гл. «Путешествпе по Полесью н Белорусскому краю» («Современннк», 1853, 1854 і 1855 гады).
МАЗЫРШЧЫНА
I
1 Ваўкалак — пярэварацень, значыць чалавек, ператвораны ў ваўка сілай або па сваім жаданні.
2 Па картах Спенера (Notitia German, antiquae) і Страдоўскага, Герадотавых неўраў трэба прымаць за галіну яцвяжскага племені, з якога пайшлі сучасныя мазыране, пінчукі і тураўчане.
3 Нарушэвіч сцвярджае, што Герадотавы неўры, у якіх існавалі паданні аб ваўкалаках, займалі мясцовасць цяперашняй Магілёўскай і Мінскай губерняў паміж Дняпром і Прыпяццю (Naruszew. Hist. Nar. Pol. T. I. ks. I. p. 14).
4 Ereoc eydq8 аяас тюу Nsvpojv eyacoq Xu/oq yiverat qpepag okiyag /at dung о’ліосо eg raura yarigarai (Herodot, t. II. lib. IV, c. 105, edit. Parisii Schweighaeighaeuseri).
5 Вераванні аб існаванні ваўкалакаў агульныя амаль для ўсіх славянскіх плямёнаў. Так у палякаў ёсць wilkolek, wilkolak; у чэхаў — wlkodlak; у сербаў— вльколек, врколак н влькол^ек, у харватаў і баснійцаў — vukodlak; у далматаў — vacudluk, у рагузцаў — vukoІак, у трансільванцаў — vacodlac; нават у нямецкіх славян ёсть той жа пярэварацень пад назвай warwolf.
КНІГІ ОНЛАЙН
