Беларусь у абрадах і казках
Павел Шпілеўскі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 304с.
Мінск 2010
6 Histor. natural, curios, p. 32; Auct. 14, 15.
7 У красавіку 1859 r.
8 Пад эканамічным годам разумеюць звычайны ў кожнай губерні дзень (23 красавіка) здачы маёнткаў у арэнду.
9 Праект Гедыміна надрукаваны пад назвай «Правілы аб здачы казённых фермерскіх угоддзяў і аброчных артыкулаў у арэнднае ўтрыманне ў заходніх губернях».
II
1 Берлінка — пласкадоннае судна берлінскай работы; яно даволі даўгаватае і вузкае, з мачтамі і каютамі.
2 Завецца таксама Цёмнай далінай.
3 Летапіс Даніловіча, с. 117—119.
4 Pomniki do dziejow Lit. Nar., летапіс Нарбута, — c. 6, § 11.
5 Kojalowicz, 1, 80.
6 Нашчадкі Базара i зараз жывуць на Мазыршчыне пад прозвішчам Базарэвічаў. Сярод татар быў яшчэ герой Сайкер, які пасяліўся ў Мазыры. Ад яго пайшло прозвішча Сайкоўскіх.
7 3бор грам. і акт. Мінскай губерні № 142. Стараста адпавядае абласному намесніку з правам леннага ўладальніка.
8 Аб усіх гэтых замках і цытадэлях ёсць звесткі ў старажытных фундушавых запісах панскіх уладанняў.
9 Histor. belli Cosacco-polonici, Pestini, 1789 an. p. 116; Histor. Jana Kazimira, выд. Рачынскага, I. 91.
10 Вось што сказана аб гэтым разбурэнні ў прысудзе сеймавага паседжання 1676 года: «Разрабаваны і спалены горад Мазыр уяўляе страшэнныя руіны. Ад забойства выратавалася ўсяго некалькі дзясяткаў жыхароў».
11 Збор стар. акт. і грамат Мінскай губерні, № 142.
12 Там жа.
13 Асабліва добрая яго паэма, названая ад ракі Прыпяць, «Прыпеіда». У гэтай паэме, якая складаецца з 50 старонак, паэт у выдатных вершах распавядае аб геройстве Сайкера, татарскага пра-
вадыра, што кінуў татарскі лагер і перайшоў на бок мазырскага апалчэння. Па-мастацкаму малюецца мясцовасць прыгожага хутара Іпагора, бой казакоў на вяршынях мазырскіх гор і каханне Сайкера да адной прыгожай мазыранкі. Паэма напоўнена апісаннямі нораваў мазыран, іх гасціннасці, а таксама рознымі мясцовымі паданнямі і павер'ямі.
14 Наметка — доўгае вузкае покрыва з белага палатна, нярэдка самага тонкага, з ажурнай тканінай на канцах; покрывам гэтым некалькі раз увінаюць галаву, па баках вісяць канцы.
^Лямец— штосьці накшталт какошніка ў выглядзе чатырохкутніка, канцы якога спускаюцца назад.
16 Жупянка — род паліто ніжэй калена з таліяй у абліпку.
17 Андарак— верхняя спадніца, якая аточваецца ўнізе махрамі; у больш багатых ён абшываецца аксаміткамі, часцей чорнага колеру. Андаракі бываюць часам вельмі каштоўныя.
18 Піліпоны — нашчадкі старажытнай раскольніцкай секты, якая атрымала назву ад свайго заснавальніка Філіпа. Яны з даўніх пор перасяліліся з Чарнігаўскай губерні на Мазыршчыну і займаюцца выключна агародніцтвам; ходзяць у вялізных ботах, змазаных дзёгцем, і ў чорных паяркавых капелюшах.
19 Гавораць, што гэта старажытны магільны курган.
20 Гл. кнігу сп. Красава аб месцазнаходжанні старажытнага Ноўгарада. (Ці не было б болын правільным выводзіць назву Пятніцкай царквы ад пабудовы яе ў імя св. Параскевы-Пятніцы? Заўвага рэдактара Архнва нстор. н практ. сведеннй, относяіцнхся до Росснн.)
21 «Прыпеіда» сп. Неслухоўскага, т. I, с. 34.
22 Так называлася яна і ў 1577 годзе. Збор мазырскіх грамат у гарадскім магістраце, грам. пад № 1.
23 3бор актаў і грамат Мінск. губер. № 142.
Ill
1 Летап. Нест. Лаўр. спіс, с. 32.
2 Там жа, с. 13.
3 Dietmari chronic, lib. Vil, p. 859, § 52.
4 Там жа. Таксама — Monumenta German, histor. t. III. p. 69.
5 Лаўрэнц. лет., c. 87.
6 Дзяніс Зубрыцкі «Гісторыя старажытнага Галіцка-рускага княства», Львоў, 1852 г., ч. II, с. 16.
7 Руская хроніка, выд. Даніловіча, с. 121.
8 Дзяніс Зубрыцкі «Гісторыя старажытнага Галіцка-рускага княства», ч. II, с. 29.
9 Лаўрэнц. лет., с. 181.
10 Zywoty Ewfrosynii, •— Stebelski, — ч. II, c. 163, — 18.
11 Pyc. Патер. Ноўг. Саф. Бібл. № 502, л. 87.
12 Jusza — о obrazie cudownym Matki Boskiej w Chelmie; Niesiecki, 1.1, f. 94; t. IV, 770.
|33бор акт. i грам. Мінск. губ., №11.
І4Гістарыч. слоўн., т. I.
15«Соврем.», 1853 г. № VI. Артыкул аб Брэсце.
16Крашэўскі «Вільна ад пачатку існавання», т. III., с. 64.
,7«Геаграфіч. слоўнік» Карпінскага, с. 402.
183бор акт. і грам. Мінскай губер. № 132.
ЗАХОДНЕРУСКІЯ НАРЫСЫ
1У 1853, 54 і 55 гадах у «Современннке» быў змешчаны шэраг артыкулаў пад назвай «Путешествне по Полесью н Белорусскому краю». Прадстаўляем зараз нарысы таго ж аўтара ў форме аповедаў, якія дапаўняюць сур’ёзныя навуковыя дадзеныя, змешчаныя ў «Путешествнн...». Усіх нарысаў будзе шэсць. Ілюстрацыі да іх намаляваў П. I. Аненскі. Аўтар прапанаваў уступны артыкул, у якім дадзены яго пагляд на побыт сялян Заходнерускага краю. (Рэд. «Пллюстрацнн»).
2 Просім не блытаць дробных пасэсій з вялікімі арэндамі, якія існуюць і ў Расіі, і за мяжой без страт для ўладальнікаў. Падобныя вялікія пасэсары іншы раз даглядаюць чужыя маёнткі лепш за саміх уладальнікаў.
Пінчукі
1 Ракавымі вачамі называюць белыя круглыя каменьчыкі, якія знаходзяць унутры ракаў, ля самых вачэй.
КАМЕНТАРЫІ ПЕРАКЛАДЧЫКА
АД ПЕРАКЛАДЧЫКА
" Белоруссня в характернстнческнх опнсаннях н фантастнческнх поверьях // Пантеон, 1853. — Т. 10, кн. 7. — С. 45—46. — Ч. 9. Молоднковая неделя.
2> Ст. 1: ЖМНП, 1846 г„ кн. 2, с. 4—25; ст. 2: 1852 г., кн. 4, с. 85— 125; ст. 3: 1852 г., кн. 3, с. 37—68.
31ЖМНП. — 1846 г. — Кн. 2. — С. 5.
4) Москвнтяннн. — 1853. — Т. 2. — №5. — Отд. 3. — С. 1—30.
5) Тамсама. — С. 1.
6)Тамасама. — С. 3.
7) Кісялёў, Г. В. «...Я жыў з імі, я рос сярод іх» / Г. В. Кісялёў // Пошукі імя. — Мінск, 1978. 248 с.
81 Путешествне по Полесью н Белорусскому краю. — Мннск : Беларусь, 2004. — 52 с.
9) йз путешествнй по Западнорусскому краю.— Архнв нстор. н практ. сведеняй, относяіцнхся до Росснн // Мозыршнна. — 1859. — Кн. 3. — Отд. 2. — С. 1—49.
І0) Тамсама. — С. 7.
10 йллюстрацня. — 1858, № 43, с. 279; №44, с. 291; №46, с. 325— 326, 389—390; 1859, № 52, с. 22—23; № 55, с. 73—75; № 59, с. 134— 135; № 69, с. 298—299; № 70, с. 314—315; № 71, с. 330.
БЕЛАРУСКІЯ ПАВЕРЧ
'’Маяк. — 1844. — Т. 16, кн. 34, —Гл. 5, —С. 41—49.
Чарадзейныя яблыкі
»Маяк. — 1844. — Т. 17. — С. 76—80.
НАРОДНЫЯ ПРЫКАЗКІ 3 ТЛУМАЧЭННЕМ IX ЗНАЧЭННЯ I ПАХОДЖАННЯ
° На Беларусі існавала Смаргонская мядзведжая акадэмія, дзе дрэсіравалі гэтых жывёл.
БЕЛАРУСЬ У ХАРАКТАРЫСТЫЧНЫХ АПІСАННЯХ I ФАНТАСТЫЧНЫХ ПАВЕР’ЯХ
Калядныя павячоркі
'Лічылася, што калі попел паляціць уверх —дзяўчына ў гэтым годзе выйдзе замуж, а калі асядзе на рашотцы, то не.
2) «Белоруссня в характермстнческнх опнсаннях н фантастпческнх поверьях» // Пантеон. — 1853. — Т. 8. — Кн. 3. — С. 91—96.
Вясельныя абрады сялян Магілёўскай і Мінскай губерняў
‘’Фальклорныя матэрыялы, якія прыводзіць Шпілеўскі, пераклікаюцца з матэрыяламі Я. Тышкевіча з артыкулаў «Вясельныя абрады вясковага люду ў Мінскай губерні, Барысаўскім павеце, Гаенскай парафіі, назіраныя ў 1800, 1801 і 1802 гадах, з некаторымі песнямі і іх звычайнымі нотамі» і «Абрады вясковага люду з-над Бярэзіны».
Юр’еў дзень
’’ Замкнёны замок — абярэг ад ваўкоў («Няхай так замкнецца яго пашча на ўсё лета»),
2)Каб каровы былі круглыя і поўныя. Калі яйка заставалася цэлым пасля праходу жывёлы, спадзяваліся, што і жывёла сёлета будзе цэлая.
3) Песня прыводзіцца ў кнізе Яна Чачота «Вясковыя песні з-пад Нёмана і Дзвіны», 1846, п. 2, с. 2—3 (кн. 1, п. 1).
4) Варыянт песні са зборніка Яна Чачота «Вясковыя песні з-пад Нёмана і Дзвіны», 1846, п. 3, с. 3 (кн. 1, п. 38).
Вяселыіыя абрады ў засцянкоўцаў Віцебскай губерні
пФалборка, фальбона (ад фр. falbala) — палоска матэрыялу, прышытая зборкамі да спадніцы, фартуха і іншых дэталяў строю.
2) У тым выпадку, калі нявеста не аказалася цнатлівай.
Ігрышчы
'’«Белоруссня в характернстнческнх опнсанмях н фантастнческнх поверьях» Н Пантеон. — 1854. — Т. 15. — Кн. 6. — С. 47—59.
2)Дзёгцем.
3) Бразготкі на адзенні і абутку ў выглядзе пустацелых металічных шарыкаў з кавалачкамі металу ўсярэдзіне акрамя ўпрыгожвання неслі на сабе функцыю абярэгу. Лічылася, што яны засцерагаюць ад няшчасцяў. (Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыкл. — Мінск : БелЭн, 1993, с. 93.)
4)У тыя змрочныя часы, калі не выходзіла ніводнага (!) выдання на беларускай мове, патрабаванне ад даследчыкаў ведання роднай мовы было праявай сапраўднага патрыятызму.
5)Вельмі цікавы прыклад народнай педагогікі беларусаў. Бацькі сваім аўтарытэтам і ўласным прыкладам засцерагалі ўжо амаль дарослых дзяцей ад свавольства і неабдуманых учынкаў. У тым ліку і ад п’янства.
6)У Беларусі ў XIX стагоддзі слова яўрэй не мела абразлівага сэнсу.
71 Шпілеўскі піша назву танца з падвойнай суфіксальнай літарай л, што не характэрна для беларускай мовы і надае слову арабска-татарскае адценне, таму ў перакладзе на беларускую мову я буду пісаць чурыла з адной л.
8) Асобае памяшканне ці асобны будынак пры палацы князя, дзе ён бавіў час са сваёй дружынай.
9) Бэлька.
10) Разны, адліўны, вытачаны.
n> Т. Валодзіна, аналізуючы гульню чурыла, якая вельмі падобна на гэты танец, сцвярджае: «Аналіз гульні ў шэрагу ізаморфных рытуалаў дазваляе сцвярджаць, што яна дэманструе кантакт кожнага з удзельнікаў з продкам, страх перад такой сустрэчай і разам з тым непазбежнасць сутыкнення. Чурыла ж выступае ў якасці сакральнага кіраўніка ініцыяцыі моладзі, пакліканай зацвердзіць яе шлюбную гатоўнасць...» (Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. — Мінск : Беларусь, 2004, с. 560.)
Мне ж бачацца агульныя карані чур-рылы з яш-чурам. Сыходзячы з гэтага, яго можна лічыць нейкай хтанічнай істотай, звязанай са змеем, а сам танец нагадвае выбар змеем нявесты.
Чары, замовы, прымхі, забабоны
’’«Пантеон», 1853—56.
2,Шпілеўскі памыляецца, называючы гадзюк «бясшкоднымі змеямі».
3) Купалле.
Пахаваннс і памінкі
” Гэтая вада, якую ў казках называюць «мёртвай», нясе на сабе моцны зарад негатыўнай энергетыкі, таму яе стараліся выліць у магілу — на той свет.
2> Цудоўнае дрэва асіна адметна ўласцівасцю паглынання адмоўнай энергетыкі. Толькі гэтае дрэва магло вытрымаць на сабе вісельніка Іуду, і яго спрадвеку выкарыстоўвалі ў ахоўнай магіі. Успомнім, што ў сэрца вампіраў забівалі іменна асінавы кол.
3) Магчыма, Ігумен.
4)Лічыцца, што культ Рода і парадзіх сфарміраваўся раней за культ Перуна і іншых вярхоўных бостваў як славян, так і іншых індаеўрапейскіх народаў. Рода і парадзіх ушаноўвалі сціплымі ахвяраваннямі хлеба, кашы, сыру ды мёду, праводзілі рытуальныя піры. (Л. Салавей. Беларуская міфалогія: Энцыклапед слоўн. — Мінск : Беларусь, 2004, с. 429—429, арт. Род).
КНІГІ ОНЛАЙН
