Беларусь у абрадах і казках
Павел Шпілеўскі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 304с.
Мінск 2010
— Люблю, Кузёмку! Люблю!!! U нй за кого больш не пайду! — адказвае Прося. — Бацькй не здолеюць (не хопіць духу) згубйць мене, маладушку... Я за цебе толькй пайду, Кузьма!» — I Прося так зірнула на Кузьму, як быццам жадала аддаць яму ўсю сваю душу, выказаць усе свае пачуцці і думкі...
I ўсё гэта робіцца пры сведках, у прысутнасці дваццаці або трыццаці дзяўчат і хлопцаў. Якая нявіннасць!
Часам, у антрактах, хлопцы ўстаюць са сваіх месцаў і частуюць любых прынесенымі ласункамі. Пры гэтым не забываюць пачаставаць і тых, да якіх не дайшлі хлопцы або якія не маюць яшчэ любых. Пры частаванні назіраецца самая смеш-
ная цырымонія: на кожны глыток піва або мёду абавязкова дзесяць разоў упрошваюць кожную дзяўчыну. I кожная дзяўчына дзесяць разоў адмовіцца, а за адзінаццаты крышку вып'е. Гэтаксама бывае і пры пачастунку блінамі, каўбасамі і іншымі стравамі. Чуюцца пастаянныя адгаворкі і прынукі:
— Да нужбо, Насыроха! Да нужеж, Гапка (Агаф’я^/ Чамуж ба, Яугйння (Яўгенія)? Анужтка — еіце, Гапуля! He саромейся!
— He, не буду! Годзе будзе!!
Затое той, хто больш і лепш умее прасіць, карыстаецца ўсеагульнай павагай і вядомы пад імем іцыраго дзецюка (шчодрага малойца)... Аб ім кажуць пасля іншым дзяўчатам, яго расхвальваюць перад роднымі і прымаюць на ўсіх ігрышчах, скоках і карагодах.
Потым ізноў спяваюць, ізноў весяляцца, ізноў варожаць, ізноў заліваюцца звонкім вясёлым смехам. Час ад часу, як бы жадаючы развесяліць якуто-небудзь дзяўчыну, якая сумуе па свайму хлопцу, спрытны хлопец з процілеглага канца хаты звернецца да яе з наступнымі словамі: «Параска!.. А ну-от! Адгадай загадку... Поуна хата людзей, нй акон, нй дзверей... Як ены улезлй туды?» Бедная Параска мучыцца, ламае галаву, а тут раптам з другога кутка хто-небудзь крыкне: «Гзрбуз!» Параска счырванела, многія засмяяліся. Часам хорам закрычаць: «Варажыць! Варажыць!» I вось у адну хвіліну групуюцца пасярод хаты, вакол лучніка дзеўкі-дзяўчаты. Хлопцы круцяцца на адной назе і становяцца на дыбачкі, імкнучыся стаць адзін вышэй за другога і ўбачыць, што тамака робяць дзеўкі-дзяўчаты, іх далікатныя галубкі. А дзеўкі-дзяўчаты паляць на лучніку жмуткі кудзелі (прадзіва) і, судзячы па тым, куды паляціць попел — уверх або асядзе на жалезнай рашотцы, мяркуюць аб выкананні сваіх жаданняўА Вядома, аб тым, ці выйдуць сёлета замуж.
He пазней дзесяці, а вельмі рэдка адзінаццаці гадзін, беларуская кампанія памяншаецца. Хлопцы нехаця збіраюцца дадому. Дзяўчаты, развітаўшыся з імі, кладуцца спаць в покат, г. зн. усе разам, у адзін рад на падлозе, зразумела, высланай сенам, прынесеным паслужлівымі хлопцамі. Ляглі яны спаць, але не спяць доўга-доўга і пра нешта шэпчуцца. Некаторыя не могуць апамятацца ад захаплення, якому аддаваліся яны некалькі хвілін назад пад уплывам шчырых і цнатлівых прамоў сваіх любых, і вочы іх доўга-доўга не могуць заплюшчыцца: ім
бачацца хлопцы-малойцы. Яны мараць... Так, мараць! Толькі мары іх занадта цнатлівыя і не ідуць далей шчасця кахання і замужжа.
Лучнік згасае, але не патухае. Вугольчык, які схаваўся ў прыску, ірдзее і часам успыхвае блакітным агеньчыкам, але потым ізноў усё патанае ў цемры. Пакрысе ўсё замірае і сціхае: у хаце мёртвая цішыня. Прыгажуні засынаюць.
Роўна са світанкам хлопцы-малойцы ўжо на нагах і з цапамі ў руках падыходзяць да хаты паннаў, якія яшчэ спяць. Разбудзіўшы іх і пажадаўшы ім добрай раніцы, адпраўляюцца на гумно малаціць жыта ў снапах. А прыгажуні дзяўчаты, праціраючы адной рукой вочкі, а на другой — калыхаючы галоўкі, вельмі салодка і прыемна пацягваюцца. Нарэшце і яны ўстаюць...
Памыўшыся і памаліўшыся Богу, ізноў прымаюцца за прадзіва, ізноў за скубенне пер’я, і так праводзяць час да самага світанку. Пры тым жа асвятленні і пры тых жа песнях і казках, як і напярэдадні, толькі ўжо без хлопцаў-малойцаў.
Але вось віднее. Святло агню ад лучніка цьмее пры святле Божым. Дзяўчаты збіраюць свае калаўроты, скрыначкі, вузельчыкі і расходзявда па хатах з радасцю ў патядах, з усмешкаю на вуснах і захапленнем у сэрцы. I ўсе яны бадзёрыя, і ўсе здаровыя!
Ізноў спяваюць дарогай, ізноў чутны звонкі іх смех, ізноў раздаецца іх гучная гаворка па ўсіх вуліцах вёскі.. .2).
ВЯСЕЛЬНЫЯ АБРАДЫ
СЯЛЯН МАГІЛЁЎСКАЙ I МІНСКАЙ ГУБЕРНЯЎ»
Вяселлі ў беларускіх сялян звычайна ладзяцца ўвосень, пасля ўборкі хлеба з палёў. Жаніх і нявеста, часцей, бываюць з адной вёскі і аднаго памешчыка, рэдка з розных сёлаў і розных валадароў а таму і родныя жаніха і нявесты знаходзяцца ў адной з імі вёсцы. Звычайна нявеста пераходзіць у хату бацькоў жаніха, але ў выпадку састарэласці бацькоў нявесты, якім патрабуецца памагаты для падтрымання вялікай і добра наладжанай гаспадаркі, жаніх ідзе ў сям'ю нявесты (ідзе ў прймы), чаму і завецца гіршшжо.м (гэта значыць прынятым у чужую хату, на гатовую гаспадарку).
Вяселлю заўсёды папярэднічае сватаўство. Прычым, само сабою зразумела, непазбежны сваткй й свахй, паміж якімі першае месца на працягу ўсіх вясельных абрадаў займае сват. Яму
падпарадкаваныя сваткі і свацці, абавязкі якіх неакрэсленыя. Што ж тычыцца свата, то яго гіасада вельмі шматскладовая і нават цяжкая, як убачым далей. Для гэтай пасады родныя жаніха або нявесты абіраюць сем'яніна сярэдніх гадоў, але не маладога і не старога, таму што малады не можа карыстацца такім даверам і павагай, якім карыстаецца чалавек, напрыклад, гадоў сарака. А стары не ў сілах несці цяжкія абавязкі свата, якія патрабуюць пастаянных рухаў, хады, жвавасці і развязнасці. Сватам абіраецца чалавек заможны, сумленны, які не п'е, акрамя таго — дасціпны, весялун і балака. Людзей з падобнымі якасцямі не шмат знойдзецца ў вёсцы, таму большай часткай адзін і той жа сват абіраецца для кожнага вяселля і ўжо так і вядомы на ўсю вёску як сват, а дзеці яго свацкжй.
Вясельныя абрады складаюцца з малых й большйх запдйн, змдвйн, печенія короваев, пріема женйха, выкупа й одеванія невесты, поезда, вясельля і перендсйн.
Малыя запоіны
Увечары, калі чакаюць свата (а чакаюць таму, што загадзя ведаюць аб яго прыходзе), уся сям'я і сваячкі гаспадыні сядзяць вакол стала і па-сяброўску размаўпяюць. Усе, акрамя девйцы-невесты, якая снуе з кута ў кут і то прыбірае ляжачую не на месцы сукенку, то расстаўляе на палйце (дошка пры сцяне) посуд, то папраўляе дрэнна падпаленую лучыну і таму падобнае. Вось з'яўляецца сват, спыняецца пасярод хаты і раскланьваецца ва ўсе бакі. Але ніхто не звяртае на яго ўвагі, і асабліва дачка гаспадара, якая на тую хвіліну яшчэ больш мітусіцца і амаль бегае з кута ў кут. Гаспадар, які сядзеў да таго задуменным, прыўздымаецца са свайго месца і даволі стрымана вітае свата: «Садзіся, сусед! Будзеш госцем у нас!» «Дзякуй», — адказвае сват, — сядзелі дома. He за тым я прыйшоў, каб толькі сядзець. Справа вось у чым:
— Нашаму малойцу палюбілася ваша дачка-нявеста.
Даў бы Бог, каб і вашай дачцэ спадабаўся наш малайчына».
Тады гаспадар падыходзіць да свата, бярэ яго пад руку і паказвае на пдкуць (першае, ганаровае месца ў куце пакоя пад абразамі), ласкава просіць пасядзець. Сват без доўгіх разваг садзіцца
на паказанае месца. Між тым, девйца-невеста неўзаметку выбягае з пакоя і адпраўляецца да бліжэйшых дзяўчат-сваячак, а калі іх няма — да добра знаёмых сябровак, і з імі прыходзіць дадому. Але яны не ўваходзяць у пакой, а залазяць у йстобку (пакойчык і разам з тым камора, аддзеленая ад галоўнага пакоя сенцамі) і там шэпчуцца паміж сабой. У адсутнасць нявесты гаспадар пытае свата аб мэце яго наведвання. Сват пералічвае якасці юнака, якога прароча мужам дачкі гаспадара, і па-свойму апісвае шчасце, ад якога будзе атрымліваць асалоду дзяўчына, выйшаўшы за такога хлопца, якім не нахваляцца родныя і ўся яго хатняя челядь (прыслуга). Але як толькі, вярпуўшыся, дзяўчына рыпне дзвярыма ў істопцы, сват перарывае пачатую гутарку і, пазіраючы на дзверы пакоя, пытае гаспадара: «Што ж гэта, здаецца, не ўсе дома? Дзе ваша краляЧ» Гаспадар адказвае: «Вядома — моладзь. Ёй бы ўсё бегаць!» У гэтую хвіліну старыя пачынаюць шаптацца паміж сабой і потым адна за другой выходзяць у сенцы з намерам прывесці з істопкі дзяўчыну-нявесту. Гэта робяць яны некалькі разоў. Нарэшце, уваходзіць у пакой дачка гаспадара ў суправаджэнні сябровак. Усеагульнае маўчанне. Усе глядзяць на яе; а яна, утаропіўшы вочы ў зямлю, становіцца ў качерёжнйк (кут ля печкі, дзе захоўваюцца памяло, некалькі вілак, чапяла і качарга) і пачынае калупаць пальцамі ў сцяне. Старыя шэпчуцца паміж сабою, бацька не зводзіць вачэй са свата. Сват звяртаецца да нявесты з наступнымі словамі: «А што ж NN (такая-то), мо я не дарэмна зайшоў да вас?» Дзяўчына маўчыць і працягвае калупаць... Тады бацька яе кажа: «Няма чаго грэбаваць: хлопец — малайчына, без усякай разрухй (недахопу). He п'яніца, не гайдамак (валацуга), не злодзей — добрай сям'і дзіцё. Ну, што ж ты скажаш на гэта, дачушка! Адказвай: бо ты ўжо не дзіця». Маўчанне... Маці паўтарае тое ж. I вось дзяўчына напаўголасу, амаль шэптам адказвае, гледзячы на сцяну: «Як вам заўгодна, мае мілыя бацькі». «Не, мая родная, — пярэчыць бацька, — скажы нагірасткі, ці падабаецца табе прапанаваны жаніх NN (такі-то)? Мы цябе не няволім, ты нам не ў цяжар. Мы цябе не выганяем з хаты. He для таго мы цябе годовалй, каб сілком аддаваць замуж, а ты б пасля наракала на нас за гэта. Скажы ж нам, што ты думаеш». Дзяўчына нясмела паварочваецца да прысутных і скрозь зубы кажа: «Што ж рабіць? Калі ўжо так абавязкова трэба святкаваць, дык будзем святкаваць». I затым робіць некалькі крокаў наперад. Тады сват устае з-за стала, падыходзіць да нявесты, паціскае ёй руку і падводзіць
да стала, на які кладзе пірагі, сыр, масла і рознае мясное і печыва. Потым налівае ў міску гарэлкі і кідае туды срэбную манету. Паміж тым, гаспадыня спехам пячэ яечню і частуе свата.
У гэты час сяброўкі нявесты спяваюць:
Сягодня зарўчннкн
Бог нам дав;
Працйв нядзелькн
Бог нам дав,
Ншлн дары на трн сталы:
Таму-сяму па падарачку, Нашаму NN (такому-то) Трн падарачкн Бог ямў дав:
Адзнн падарак — залаты пёрсьцень, Другй падарак — шавковая хустка, Трецн падарак — красная NN (такая-то) Залаты персьцень — на меняньня, Шавковая хустка — на уцнраньня, А красная NN (такая-то) на каханьня.
КНІГІ ОНЛАЙН
