Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
” A. Witkowska, Wiclkic stulccic Polakow, Warszawa, 1987, s. 123124. Tckst listu do cara Mikolaja opublikowany zostal w zbiorze: Ki Ika aktow i dokumentow odnosz^cych si? do dzialalnosci Andrzcja Towianskicgo, Rzym, 1898, cz. 1, s. 3339. Szczcgolow^ historic listu i zwi^zanych z nim kontrowersji dajc Z. Makowiccka, Brat Adam. Kronika zycia i twdrczosci Mickicwicza, maj 1844 grudzien 1847, Warszawa, 1975, s. 26109.
130
anie Mongolem, czy mowi po slowiarisku czy po chinsku, czy w cerkwi czy w pagodzie” 14.
Proba zalozenia polskorosyjskiej zgody z gory niejako, z “Bozych wzgl?dow” wpisanych w now^ uni? slowiansk^, skonczyla si? fiaskiem. Emigracja odrzucila nauk? profesora Mickiewicza. Fragmenty z przekazanego przez Mickiewicza bogactwa przemyslen i osobistych doswiadczen zwi^zanych z Rosj^ dostosowala do wypracowanego w powstariczej jeszcze i wychodzczej publicystyce oraz literaturze schematu widzenia polskorosyjskich stosunkow, schematu konserwowanego nie zmienion^ od kl?ski powstania sytuacj^ polityczn^. Brat Adam pogardzic historic i polityk^ nie mogl bezkarnie. Poza ni% poza dane politycznego kontekstu myslenia emigracji o Rosji wyprowadzic mogl tylko garstk? wspohvyznawcow doktryny mistrza Andrzeja. Co wi?cej, w ramach uformowanej w wykladach i w stosunkach z Towianskim idealnej wizji sam siebie, a takze Polsk? i emigracj? skazywal na praktyczn^biernosc. Tej konsekwencji nie mogl w dluzszej perspektywie przeoczyc. By ustrzec si? pi?tna narodowego odst?pcy i przelamac zarazem mesjanistyczne koncepcje wykladow w program praktycznego dzialania Mickiewicz musial powrocic do ogolnoemigracyjnych kondycji ujmowania stosunkow mi?dzy Polsk^ a Rosj^. 30 XI 1846 r. dokonal rozlamu w Kole Sprawy Bozej. Do nowoutworzonego, kierowanego przez poet? Kola wprowadzal stopniowo tematyk? spolecznopolityczna, w jej centrum umieszczaj^c spraw? polsk% Nie bierna uleglosc — w imi? chrzescijanskiej pokory, ale aktywny “opor swiatu” stawal si? nowym zleceniem dla braci. Wraz z tym zmieniala si? takze postawa wobec rosyjskiego wyzwania. “My z Rosj^ nic nie zrobimy mowi^c jej o Slowianszczyznie, o milosci, o zlaniu si? Slowian. Trzeba Rosjanom pokazac, ze dzisiaj w Polsce jest wyzszy i czystszy ton nizeli w Rosji” — glosil teraz Mickiewicz IS.
Uwypuklenie polskiej misji w Slowianszczyznie i zredukowanie Rosji do roli jej obiektu stanowilo osnow? publicystyki Mickiewiczowskiej z okresu “Pielgrzyma”, Ksiqg Narodu i Odezwy do Rosjan. Poeta wracal do tego uj?cia, ktore wlasnie w dyskusji nad paryskimi prelekcjami, obok wizji “nieprzepartego sporu”, utwierdzilo swoje miejsce w wyobrazni politycznej Wielkiej Emigracji, w wyobrazni politycznej Polakow. Znakomit^ kontynuacj^ tego uj?cia stala si? w 1849 roku publicystyka redagowanej przez Mickiewicza “Trybuny Ludow”.
Mickiewicz przyjal ostatecznie uznawane przez wi?kszosc Wielkiej Emigracji uwarunkowania i cele niepodleglosciowej polityki, nie rezygnujq^c jed
14 Zagajcnic kursu litcratury slowiaiiskicj przez pana Cyprjana Roberta, “Dcmokrata Polski”, t. IX, nr 30 z 9 I 1847; por. takze charaktcrystycznq w uj?ciu kontrastu polskicgo przedmurza i “azjatyzmu" odezw? TDP Dcmokracja polska do Europy, w: “Dcmokrata Polski", t. IX, nr 31 z 16 1 1847. Szcrzcj na temat polcmik z panslawistyczn^ tendenej^ wpisan^ w nauk? Towianskicgo zob. A. Nowak, Mi?dzy carcm a rcwolucj% s. 296304.
15 A. Mickiewicz, Przcmowicnic do braci, 27 II 1847, w: Mickiewicz, Dzicla, t. XIII, wyd. jubilcuszowc, Warszawa, 1955, s. 191.
131
nak do konca z d^zenia do wpisania w ni^ — zwlaszcza w kontekscie problemu Rosji— inspiracji chrzescijanskiej, nadziei na uetycznienie polityki. W relacjach mi?dzy Polska a Rosj^ chrzescijanska metapolityka nie miaia juz przekreslac polityki, ale miaia stac si? jej dopelnieniem. Nigdzie moze wyrazniej nie odzwierciedlil si? ten porz^dek anizeli w ostatniej znanej wypowiedzi autora Ksiqg Narodu w kwestii stosunku do Rosji. Gdy trwala juz wojna krymska, do Paryza przyjechal zainspirowany przez dyplomacj? rosyjsk^ Tytus Dzialyhski, by wysondowac mozliwosci odciqgni?cia Polakow od przeciwrosyjskiej w tym momencie polityki mocarstw zachodnich. 31 lipca 1855 roku Dzialynski spotkal si? z grupk^ wybitnych przedstawicieli emigracji, wsrod ktorych byl takze Mickiewicz. On takze zredagowal na pismie odpowiedz na misj? Dzialynskiego. Jak zapisal jego slowa obecny na spotkaniu Teodor Morawski, Mickiewicz “wyrazil mianowicie, ze narod polski nie jest przej?ty nienawisci^ do ludu rosyjskiego, ze w zwiqzku z nim widzialby najsilniejsz^ zapor? przeciwko zamachom najzawzi?tszego na plemi? slowianskie wroga [tj. Niemiec. —A. N.], ze zwi^zek ten moglby bye poczqtkiem nowej ery dla ludzkosci, moralnosci, eywilizaeji. Ale zeby tak bylo, zwi^zek opierac si? powinien na sprawiedliwosci, na szczerym uznaniu praw wzajemnych, a w szczegolnosci na przyznaniu Polakom prawa do jestestwa, bycia, zycia narodowego polskiego. Krotko mowi^c, Polak pol^czylby si? z Rosjaninem, ale pod warunkiem, ze pozostanie Polakiem, a to nie w cz^stce dawnej Polski, lecz w calej dawnej, starozytnej Polsce. Poki to nie nast^pi, poty Polacy nie przestan^ wi^zac si? z Zachodem” 16.
Вячаслаў Шеед (Гоодна, Беларусь)
ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ КАНЦА XVIII ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ XIX ст. HA СТАРОНКАХ “КНІГ НАРОДА ПОЛЬСКАГА I ПІЛІГРЫМСТВА ПОЛЬСКАГА” АДАМА МІЦКЕВІЧА
У чэрвені 1832 г. Адам Міцкевіч пачаў у Дрэздене пісаць “Кнігі народа польскага і пілігрымства польскага ”, a 4 снежня яны ўжо выйшлі ў Парыжы. “Кнігі народа польскага і пілігрымства польскага ”, — пісаў М. Яструн, — тычыліся не толькі лёсу выгнаннікаў, іх жыцця і ролі, якую яны павінны будуць адыграць сярод іншаземцаў, — яны тычыліся таксама пытанняў вялікай палітыкі — сучаснай палітыкі існуючых кабінетаў, фонам
16 Zob.: Bibliotcka Czartoryskich w Krakowic, rkps 5630, s. 349356 (sprawozdanic T. Morawskicgo ze spotkania z T. Dziatynskim; samo dyktowane w czasic spotkania pismo Mickiewicza nie dochowalo si?); por. takze K. Kostcnicz, Ostatnic lata Mickicwicza. Kronika zycia i tworczosci Mickiewicza, 18501855, Warszawa, 1978, s. 407—408.
132
іх была Еўропа, сістэмы яе ўрадаў і погляды яе філосафаў” 1. Сам А. Міцкевіч адзначаў, што “гэтыя кнігі народа і пілігрымства польскага — не хлусня, але сабраны з польскай гісторыі, і з лістоў, і з апавяданняў, і з навучанняў палякаў, людзей веруючых і адданых айчыне, пакутнікаў, прыхільнікаў і паломнікаў. А некаторыя рэчы з Божай ласкі” 2.
“Кнігі...” былі прысвечаны раззброеным салдатам Лістападаўскага паўстання 18301831 гг., сабраным у лагерах Францыі, Германіі, Англіі, але “Евангелле Міцкевіча”, як іх называлі сучаснікі, актуальна і для сучаснага пакалення жыхароў Беларусі. Успомнім адну з прытчаў Міцкевіча: “He ўцякайце пад апеку князей, кіраўнікоў і мудрацоў чужаземных. Дурны той, хто ў бурлівы час, калі хмары з перунамі цягнуцца, уцякае пад апеку вялікіх дубоў або пускаецца на вялікую ваду.
Князі і ўрады гэтага стагоддзя — дрэвы вялікія, а мудрасць гэтага стагоддзя — вялікая вада” 3.
Пагартаем жа старонкі “Кніг...” А. Міцкевіча, каб даведацца пра думкі вялікага сына Навагрудчыны аб гісторыі свайго беларускага краю.
Згодна з храналогіяй, першы сюжэт, на які мы звернем увагу, прысвечаны Канстытуцыі 3 мая 1791 г. А. Міцкевіч піша: “Нарэшце кароль і рыцарства 3 мая задумалі ўсіх палякаў зрабіць братамі, спачатку мяшчан, a потым — сялян”4. Як вядома, Канстытуцыю прыняў Чатырохгадовы сейм, і яна стала першай у Еўропе і другой у свеце. У яе цалкам ўвайшоў прыняты 18 красавіка 1791 г. закон аб гарадах. Згодна яму багатыя мяшчане атрымалі шэраг правоў і льгот, якімі карысталася шляхга, а менавіта: набываць ва ўласнасць маёнткі з залежнымі сялянамі і перадаваць іх сваім нашчадкам, атрымаць ад сейма набілітацыю шляхецтва, займаць ніжэйшыя пасады ў дзяржаўным апараце і судах, быць адвакатамі, прадстаўляць свае інтарэсы ў сеймавых камісіях у выпадках, калі разглядаліся гарадскія пытанні 5. Пагаджаюся з М. Сільчанка і I. Басюком, якія пішуць, што “закон фактычна заклаў асновы кампрамісу паміж шляхтай і буржуазіяй, бо буржуазія атрымала рэальныя шанцы набыць шляхецкае званне, а са званнем — і рэальны доступ да палітычнай улады” 6.
Чацвёрты артыкул Канстытуцыі быў прысвечаны сялянам. У ім гаварылася: “Люд вясковы, зпад рукі якога плыве крыніца шчодрых краёвых багаццяў, які складае найбольшую частку народа, а таксама самую актыўную краёвую сілу... пад апеку права і краёвага ўрада прымаем...” 7.
1 Яструн М. Мпцксвнч. М., 1963. С. 289.
2 Mickiewicz A. Ksi?gi narodu polskicgo i piclgrzymstwa polskicgo Rzym, 1946. S. 95.
5 Тамсама. C. 49.
4 Тамсама. C. 39.
s Konstytucja 3 maja 1791 / Oprac. J. Kowccki. Warszawa. 1991. S. 127130.
6 Сільчанка M., Басюк 1. Бсларуская дзяржаўнасць. Гродна, 1997. С. 163.
7 Konstytucja... S. 96 67.
133
Канстытуцыя 3 мая юрыдычна скасоўвала аўтаномію Вялікага Княства Літоўскага і абвяшчала стварэнне унітарнай дзяржавы з адзіным урадам, які будзе служыць “усяму нашаму грамадству, Кароне Польскай і Вялікаму Княству Літоўскаму” 8. Фактычна гэтага не адбылося, бо засталіся ў ВКЛ сваё судаводства, скарб, роўнае прадстаўніцтва ў сейме і яго камісіях і г. д.
Рэформы Чатырохгадовага сейма выклікалі незадавальненне суседніх манархаў, якія даўно падрапежніцку пазіралі на Рэч Паспалітую. Вось што піша А. Міцкевіч: “Нарэшце ў ідалапаклончай Еўропе з’явіліся тры каралі: імя першага Фрыдрых Другі Прускі, імя другога Кацярына Другая Расійская, імя трэцяга Марыя Тэрэса Аўстрыйская.
I была гэтая тройца д’ябальская, супраць Божай Тройцы, і была як пасмешышча і пад’юджваннем усяго, што ёсць святога”. I яшчэ адна цытата: “Гэтая тройца, бачачы, што яшчэ не зусім народы дурныя і змарнаваныя, зрабілі новага ідала, найбрыдчэйшага з усіх, і назвалі гэтага ідала Інтарэс, і такога ідала не ведалі старажытныя паганцы” ’.
Тры названыя манархі, спасылаючыся на свае інтарэсы (захаванне бяспекі сваіх межаў) дамовіліся ў Пецярбургу 5 жніўня 1772 г. аб першым падзеле Рэчы Паспалітай. Расійская імперыя атрымала Інфлянцкае ваяводства (Латгалію з Рэжыцай, Дзвінскам і Люцынам), большую частку Полацкага ваяводства без Аршанскага павета, паўночную і паўднёвую часткі Мінскага, Мсціслаўскага ваяводстваў. Агульная плошча далучанай тэрыторыі складала 86 тыс. кв. км, а колькасць насельніцтва — каля 1 млн. 360 тыс. чалавек '°. Вялікі каронны канцлер А. Младзіеўскі, вялікі канцлер ВКЛ князь М. Чартарыйскі, падканцлер каронны Я. Борх у “Адказе Рэчы Паспалітай Польскай, дадзенай Міністрам Двароў Расійскага, Прускага і Аўстрыйскага з пратэстам супраць захопу польскіх правінцый гэтымі трыма манархамі” пісалі, што згодна са старажытнымі і новымі умовамі атрымоўваецца, што “повады адрыву польскіх тэрыторый гэтымі трыма сіламі не могуць быць прызнаны справядлівымі, бо нельга паглыбіць бяспеку ўсіх дзяржаў на свеце паслабленнем і вырываннем з глебы ўсіх тронаў адной” 11.
КНІГІ ОНЛАЙН
