Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
W 1831 r., gdy Domeyko wraz z oddzialem powstanczym przekroezyl granic? prusktj i pozostawal w obozach intemowanych kolo Krolewca, Mickiewicz szukal mozliwosci osobistego kontaktu z przyjacielem. W listach nie ukrywal, ze wolalby wrdcic na Litw? i informowal o wydarzeniach w Stronach rodzinnych. Gdy si? spotkali w 1832 r. w Dreznie, nie mial do niego zalti z decyzji o emigraeji. W dwojk? bylo im razniej w Saksonii, a pozniej w Paryzu. Poeta wiedzial
’ Por. H. Moscicki, Z filareckiego swiata. Zbior wspomnien z lat 18161824, Warszawa 1923, s. 341. Tamzc wiersz Czcczota zaczcrpnifty z autografu — rozny od zapamiftanego przez Domcykc.
4 A. Mickiewicz, Dziela, Wyd. narodowc, t. 1, Opr. J. Kowalski i L. Ploszcwski, Warszawa 1950, s. 100.
138
przeciez, ze w trudnym okresie zawsze pogodny Domeyko ulatwi mu nie tylko zycie codzienne. Nie dziwi nas zatem to, ze on byl swiadkiem na slubie Mickiewicza oraz ojcem chrzestnym jego corki Marysi.
Ignacy Domeyko, w miar? swych mozliwosci, wspomagal materialnie Mickiewicza podczas studiow w Wilnie, w czasie zeslania w gl?bi Rosji oraz na emigracji. Przebywaj^c pod nadzorem policyjnym, zwykle na wiosennych kontraktach w Nowogrodku sprzedawal utwory Mickiewicza i zgromadzone pieni^dze wysylal przyjacielowi. Staral si? stworzyc mu w miare normalne warunki, gdy pisal w Dreznie Dziadow cz?sc trzeci^. Byli razem w Paryzu gdy Poeta pisal Pana Tadeusza. “Sejmikowicz” Domeyko nie tylko opiekowal si? przyjacielem. Jako znawca problemu byl konsultantem, kopist^ a nawet korektorem. Okresowo Poeta zatrzymal si? w mieszkaniu Domeyki. Wspolnie wowczas wypracowali plan wielkiego dziela, ktore mialo informowac Francuzow o geografii i historii ziem polskich od zarania po powstanie listopadowe.
Adam Mickiewicz przygotowywal si? do pisania swoich utworow bardzo starannie. Wertowal zrodla historyczne i wszelk^ dost?pn^ literatur? przedmiotu. Byl nie tylko artyst^, ale takze historykiem. Dal temu wyraz w 1822 r. oglaszaj^c wiersz Do Joachima Lelewela. W zalozeniu mial to bye utwor przyblizaj^cy mlodziezy akademickiej nowe widzenie dziejow prezentowane podczas wykladow znakomitego nauczyciela akademickiego. W wykladzie tym historyk odszedl od zwyczaju prezentowania dokonan koronowanych i prowadzonych przez nich wojen, kreslac wszechstronny obraz epok w dziejach ludzkosci. To wlasnie o tym mlody Poeta pisal w swym wierszu, zarazem usprawiedliwiaj^c si? przed Mistrzem ze smialosci wypowiedzi:
GdzicZ jestem, LELEWELU! jaka ch?c uniosla Opicwac morza, ktdrych nic tknfly me wiosla? Poziomy plazik, orlcj nabrawszy ochoty Uczonc myslcn twoich nasladowac loty! WyrQczaj mi?, bo w polski dziejopisow kolc Wyniosly jestes! stance maj^cy na czolc. Ty, co nic dozwolilcs tylu ksifgom klamac, Z samcgo klamstwa prawd? umicj^c wylamac. Znasz lepiej trudne twojcj nauki ogromy, Slodkosci jej owocow sam iepiej swiadomy, — Gloscm. ktorym okrzyki i przyklaski wzniccisz, Powicdz, jak tarn zaszedtes. skad tak rano swiccisz? Na wierzehy, gdzic pamaska trzyma cic opoka, Zwabiaj nizszych lagodnym twego blaskicm oka 5.
W wielkich swych dramatach Mickiewicz tworzywo historyczne traktowal jako element do budowy akeji utworu, swiadomie odchodz^c od realiow, ktore stanowily nawet cz?sc jego osobistych przezyc (np. Dziady cz?sc trzecia).
A. Mickiewicz, Dziela, s. 115.
139
Uciekaj^c w krain? fikcji literackiej potrafil jednak stworzyc przekonywuj^cy obraz epoki (np. w Konradzie Wallenrodzie). Gdy w 1832 r. dotarl do Paryza emigranci polscy wiedzieli, ze w miescie tym jest wybitny historyk — Lelewel, ale populame opracowanie historii naszego kraju moze napisac tylko najwi?kszy owczesny poeta — Mickiewicz. W dniach 25 kwietnia i 9 maja 1833 r. mysl ta rozwazana byla na zebraniu Towarzystwa Literackiego, ktore zwrocilo si? do Poety z prosb^ o opracowanie najstarszych dziejow historii Polski (do rozbiorow)6. Mickiewicz propozycj? przyj^l. Realizacja dziela okazala si? jednak niezwykle trudnEt z uwagi na brak odpowiedniej literatury polskiej i obcej. W latach 18351838 dzielo jednak powstawalo 7, choc do zgonu Poety nie zostalo ukonczone. Wiele przyczyn zlozylo si? na to, ze Poeta zniech?cil si? do pracy nad tym utworem.
W kr^z^cych odpisach i papierach pozostalych po Poecie odnaleziono trzy ksi?gi nieukonczonej opowiesci, ktorej wydawcy nadali tytul “Pierwsze wieki historii polskiej”. Zachowane podtytuly oddaj^tresc tego opracowania: ksi?ga I — Slowiahszczyzna, od wyjscia z Azji do czasow Lecha, Czecha, Rusa, czyli Ruiyka; ksi?ga II — Krolestwo polskie w rodzinie Piasta az do podziaiu pahstwa (cz?sci: Epoka odpowiadajqca dziejom Lechii do Popiela, Boleslaw Wielki, Mieczyslaw II (p. 1025), Kazimierz I, Boleslaw II smialy, Wladyslaw Herman, Boleslaw Krzywousty)', ksi?ga III (niedokonczona): Polska w podzialach. Rzpd panow (1139) (cz?sci: Wladyslaw II, Boleslaw IV K^dzierzawy, Mieczyslaw III Stary, Kazimierz Sprawiedliwy). Autor zatem chronologi? wydarzen tradycyjnie podporz^dkowal epokom zwi^zanym z panowaniem dynastii. Widocznie takie zapotrzebowanie bylo wowczas we Francji. Mimo to zarowno Mickiewicz, jak i paryskie Towarzystwo Literackie zamierzali nadac popularnemu dzielu nowe oblicze edytorskie. Zdecydowano, ze Historic polskq poprzedzi atlas ziem polskich, ktory opracuje — owczesny student paryskiej Ecole des Mines — Ignacy Domeyko. Mial on sporz^dzic trzy mapy: sieci wodnej (hydrografia), bogactw mineralnych (geologia) oraz lasow i gleb. Do pracy przygotowal si? bardzo starannie. Wykorzystal w duzym stopniu sw^ wiedz? wyniesion^ z kraju (poznal z autopsji tereny b. Wielkiego Ksi?stwa Litewskiwgo, ukrainne obszary b. Korony oraz Mazowsze) i najnowsze publikacje, dost?pne w bibliotece paryskiej szkoly gorniczej.
Atlas sporz^dzany przez Domeyk? mial bye dzielem naukowym. Tym samym zamierzano go opublikowac jako wydawnictwo samoistne, poprzedzone tekstem wprowadzaj^cym pt. Essais sur la geologie, hydrogrqphie et les productions naturalles de la Pologne. Nad dzielem tym przyszly inzynier gorniczy pracowal
6 Por. M. Dcrnalowiczowa, Od "Dziaddw" cz^sci trzeciej do "Pana Tadeusza", Marzcc 1832 czcrwicc 1834, Warszawa 1966, s. 192, 201.
7 Por. M. Dcrnalowiczowa, Paryz, Lozanna. Czerwiec 1843 pazdziernik 1840, Warszawa 1996, s. 148149 i innc.
140
trzy lata. W 1837 r. wydrukowano map? hydrograficzn^8. Niebawem Domeyko zakonczyl opracowanie dwoch pozostalych map, a takze napisal (po francusku) tekst wprowadzaj^cy. Do konca 1837 r. dzieio zostalo przygotowane do druku. Objasnialo fizjografi? kraju, od ktorej przeciez w duzym stopniu zalezala gospodarka obszaru polozonego mi?dzy Dnieprem a Odr% Morzem Baltyckim a Morzem Czarnym. Nic wi?c dziwnego, ze Mickiewicz interesowal si? post?pem prac kartograficznych. On tez mial opracowanie skierowac do druku po wyjezdzie w 1838 r. Domeyki do Chile. Jemu autor przekazal prawa wlasnosci oraz niezb?dn^ sum? na pokrycie druku 9.
Jak si? okazalo, pech przesladowal nie tylko Mickiewicza Historic polskq, ale takze atlas Domeyki. Pozostawione na druk pieni^dze uton?ly w kieszeni nieuczciwego rytownika. Domeyko przesylal niezb?dne sumy z Chile, a jego rodzina z Litwy. 1 te pieniqdze si? rozplyn?ly. Nie pomogly monety nadsylane z Santiago. Tresc map Domeyki wl^czyl do swych opracowan Feliks Wrotnowski i oglosil w atlasach publikowanych we Francji w polowie XIX w. Rozgoryczony autor pod koniec zycia zgromadzil r?kopisy. Rzecz wtedy byla juz zdecydowanie zdeaktualizowana. Oddal wi?c kopie map do Biblioteki Polskiej w Paryzu, a wprowadzaj^cy tekst do Biblioteki Akademii Umiej?tnosci w Krakowie. Tam tez trafila robocza wersja mapy geologicznej. Jej inne opracowanie zlozyl do zbiorow Biblioteki Jagiellonskiej.
Z pewnosci^ przyczyny obiektywne zlozyly si? na to, ze Historia polska Mickiewicza i atlas geograficzny ziem polskich Domeyki nie ukazaly si? za zycia autorow. Mickiewicz nie zdolal pokonac trudnosci autorskich i wydawniczych.
Nieudane przedsi?wzi?cie edytorskie Mickiewicza i Domeyki to zreszt^jedna z nielicznych rys na obrazie zbiorowym dwoch filomatow. Byly jednak inne, ktorych przyczyn nie sposob zrozumiec. Oto za namowa Poety Domeyko zaraz po przybyciu do La Sereny w Chile napisal pi?kny szkic pt. Podroz z Paryza do Chile (od I lutego 1838 do 3 czerwca tegoz roku). R?kopis autor przygotowal do druku. Wsrod paryskich przyjaciol filomatow wzbudzil zrozumiale zainteresowanie. Opracowanie jednak ugrz?zlo w papierach Poety i dopiero spadkobiercy skierowali go w 1865 r. do druku do krakowskiego “Czasu” '°.
W korespondencji przyjaciol rozdzielonych oceanem jest Iuka obejmuj^ca lata 18451849. Wczesniejsze Mickiewicza listy s^wr?cz dramatyczne. Andrzej Towianski przeciez przewidywal rychly powrot do kraju i Poeta w to wierzyl, usilnie naklaniaj^c swego druha do natychmiastowego powrotu do Europy. Domeyko byl ostrozny. Pozostal w Chile, nie maj^c zaufania do proroka przybylego
8 Map? t? przcdrukowala A. Chalubinska w ksi^zcc Ignacy Domeyko i jego wklad do geograjii Polski, Warszawa 1969.
’Tamzc, s. 193194.
10 Tekst przcdrukowala Elzbicta Helena Nicciowa w t. 2 Domeyki pami?tnika Moje podioze we Wroclawiu w 1963 r.
141
z Rosji. Mickiewicz obrazil si?. Po latach przerwy nawi^zali z sob^ ponowny kontakt korespondencyjny. Nie dostrzegamy w ich listach ciepla, ktore stanowilo istotny skladnik wymiany mysli w latach poprzednich.
Mickiewicz i Domeyko — ludzie sobie bliscy i zarazem dalecy. Przez dziesi?ciolecia pomagali sobie wzajem. Roznili si? nie tylko zakresem wykonywanych prac, ale i charakterami. Poeta do konca zycia byl wielkim improwizatorem, Domeyko — zwolennikiem pracy organicznej. We wspolnych poczynaniach niejednokrotnie uzupelniali si?. Zalowac nalezy, ze ich najwi?ksze dzielo o geografii i historii ziem polskich nie ujrzaio swiatla dziennnego w pierwszej polowie XIX w. Byl to bowiem koncepcyjny ewenement w tych czasach. Dokumentowal ponadto poczynania Wielkiej Emigracji, ktora starala si? pracami pisarskimi szerzyc wiedz? o zniewolonym kraju.
Мікалай Гайба (Навагрудак, Беларусь)
ВОБРАЗ РАДЗІМЫ Ў ПЕРАПІСЦЫ АДАМА МІЦКЕВІЧА
КНІГІ ОНЛАЙН
