Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
А. Міцкевіч адлюстраваў у сваіх “Кнігах...” спрэчкі, якія вяліся ў Францыі сярод палякаўэмігрантаў пасля паўстання 18301831 гг. Яны падзялялі, хто ваяваў пад Грохавам, а хто пад Астралэнкай, быў салдатам ці паўстанцам, ліцвінам ці мазурам. Міцкевіч заклікаў пакончыць са спрэчкамі: “Літвін і мазур — браты, ці спрачаюцца браты пра тое, што аднаму імя Уладзіслаў, а другому Вітаўт? Прозвішча іх адно: прозвішча Паляк”.
“ Швсд В. В., Госцсў А. П. Горадня. Гродна, 1997. С. 85.
9 Mickiewicz A. Ksi?gi... S. 34, 36.
10 Швсд B. В. Расійская палітыка ў галінс адміністрацыйнага ўладкавання далучаных тэрыторый Бсларусі пасля падзслаў Рэчы Паспалітай // Бсларусіка=А1ЬагйіЬспіса; Кн. 6. Бсларусь паміж Усходам і Захадам. Мн., 1997. С. 296.
" Галоўны архіў старажытных актаў (Варшава), фонд Тызснгаўзаў. Сігн. G84I. S. 3.
134
Спрэчкам і войнам еўрапейскіх краін (Францыі з Германіяй зза Эльзаса і Латарынгіі, Англіі з Францыяй зза мора) Міцкевіч супрацьстаўляе сяброўства ВКЛ і Польшчы: “Ці спрачаецца літвін з палякам аб мяжы Нёмана, і аб Гродне, і аб Беластоку?” 12
Развіваючы сюжэт пра сяброўства ВКЛ і Польшчы, Міцкевіч гаварыў пра будучую адроджаную Рэч Паспалітую: “Ёсць сярод Вас тыя, якія гавораць: няхай лепш Польшча будзе ў няволі, калі мае абудзіцца паводле арыстакратыі; другія: няхай лепш ляжыць, калі мае абудзіцца паводле дэмакратыі; а іншыя: няхай лепш ляжыць, калі будзе мець такія межы, а іншыя так ці інакш...
Праўду гавару Вам: не даследуйце, які будзе ўрад у Польшчы, дастаткова ведаць, што будзе лепшы, чым усе, якія ведаеце; і не пытайцеся аб яе межах, бо будуць большыя, чым былі калісьці” 13. Такім чынам, Беларусь уключалася ў склад новай Рэчы Паспалітай.
У “Кнігах...” А. Міцкевіча многія старонкі прысвечаны паўстанню 18301831 гг. Звернем увагу на словы пра спадзяванні паўстанцаў на дапамогу Францыі і Англіі. Пра пазіцыю першай Міцкевіч піша: “А радца французскі сказаў: “He можам нашаю крывёю ці грашмі гэтага невінаватага адкупліваць, бо кроў мая і грошы мае належаць мне, а кроў і грошы майго народа належаць майму народу” 14. Міцкевіч пераказаў тут словы Перэра, які ў сваіх прамовах ад 18 і 28 сакавіка, 13 красавіка 1831 г. выказаўся супраць французскага ўмяшальніцтва ў польскія справы. Французскі пасол герцаг Мортэмар хадайнічаў за палякаў, але Мікалай I заявіў, што польскае пытанне — справа хатняя і ён не пацерпіць умяшальніцтва 15.
Пра адносіны Англіі да паўстання Міцкевіч напісаў: “Таму, калі Вольнасць уладкуецца ў сталіцы свету, дык будзе судзіць народы.
I звернецца да аднаго народа: была катавана забойцамі і прасіла ў цябе, народ, кавалак жалеза да абароны і жменьку пораху; а ты даў мне артыкул газеты”. Англія таксама не наладзіла інтэвенцыю ў Польшчу, каб дапамагчы паўстанцам, не прыняла яе паслоў. Лорд Пальмерстон пасля паражэння паўстання “вітаў расійскую перамогу як вяртанне права і лаяльнасці ў Каралеўстве” 16. Англійскі транспарт са зброяй прыбыў да балтыйскага ўзбярэжжа ў верасні 1831 г., калі паўстанне было падаўлена 17.
He мог абысці А. Міцкевіч праблему эміграцыі: “А кожны паляк у паломніцтве не называецца бадзягаю, бо бадзяга ёсць чалавек, які блукае без
12 Mickiewicz A. Ksicgi... S. 69, 8283.
13 Тамсама. C. 88.
14 Тамсама. C. 41.
15 Гл: Пузырсвскнй А. Польскорусская война 1831 г. СПб„ 1886. С. 8.
16 Гл: Mickiewicz A. Ksi?gi... S. 92.
17 Пузырсвскнй A. Польскорусская война 1831 r. С. 306.
135
мэты; і не выгнаннік, бо выгнаннікам з’яўляецца чалавек, выгнаны загадам урада, а паляка не выгнаў ягоны ўрад” 18. Пасля паўстання 18301831 гг. шмат яго ўдзельнікаў апынуліся ў вымушанай эміграцыі. 3 Гродзенскай і Мінскай губерняў, беларускіх паветаў Віленскай губерні, па падліках даследчыцы Н. Міцінай, эмігравала 509 чалавек 19. Гэта была трэцяя хваля эміграцыі. Першая адбылася пасля паўстання 1794 г., другая — пасля ліквідацыі ВКЛ у 1812 г.20
Напісаныя ў рэлігійнай форме “Кнігі...” не маглі абысці пытанняў веравызнання. А. Міцкевіч піша: “I гэтая Кацярына аб’явіла, што бароніць вольнасць веравызнання, або талерантнасць, каб высмеяць вольнасць веравызнання, таму што некалькі мільёнаў вернікаў прымусіла адмовіцца ад веры” 21. Як вядома, зачэпкай да першага падзелу Рэчы Паспалітай стала рэлігійнае пытанне — дысідэнты патрабавалі ўраўняць у правах католікаў з праваслаўнымі і уніятамі, і Кацярына II стала на абарону праваслаўных.
Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай расійская імператрыца праз маніфест Крачэтнікава даносіла да сваіх новых падданых аб “совершенной н ннчем не огранмченной свободе в публнчном отправленнн нх веры” 22. Але крывіла душою Кацярына II, бо ўжо ва ўказах ад 22 красавіка 1794 г. і ад 10 студзеня 1795 г. папярэджвала памешчыкаў і святароў (каталіцкіх і уніяцкіх), каб “не асмельваліся рабіць самай нязначнай” перашкоды пры вяртанні уніятаў да праваслаўнай грэчаскай царквы пад страхам крымінальнага злачынства і секвестру маёнткаў 23. У выніку такой палітыкі толькі пасля першых двух падзелаў Рэчы Паспалітай на беларускіх і ўкраінскіх землях у праваслаўе былі пераведзены каля 1,5 мільёнаў уніятаў і 2603 уніяцкія царквы 24. У студзені 1839 г. адбыўся Полацкі сабор вышэйшага уніяцкага духавенства на чале з Я. Сямашкам, В. Лужынскім, А. Зубко, а ў лютым 24 кіруючыя духоўныя асобы падпісалі акт “злучэння уніятаў з праваслаўнай царквой”. 243 гадам існавання уніі быў пакладзены канец 25.
18 Mickiewicz A. Ksi?gi... S. 45.
19 Мнтнна H. П. Соцнальный состав участннков польского восстання 18301831 гг. (по спнскам эмнгрнровавшнх н скрывшнхся от рспрссснй) // Нсторнкосоцнологнчсскнс нсслсдовання. М., 1970. С. 174179.
20 Сяргссва Г. Бсларуская дыяспара: Погляд на мінулас і сучаснасць // Голас Радзімы. 1997. № 44. С. 4.
21 Mickiewicz A. Ksi?gi... S. 35.
22 Сборннк грамот н договоров. СПб., 1882. Стб. 429.
23 Полнос собраннс законов Росснйской нмпсрнн. СПб., 1830. Т. 23. № 17199.
24 Таляронак С. Унія і каталіцызм на Бсларусі ў 17221839 гг. // Літ. і мастацтва. 1992. 8 мая.
25 Ігнатоўскі У. Гісторыя Бсларусі ў XIX пачатку XX стст. Мн., 1925. С. 8384.
136
Zbigniew Wojcik (Warszawa)
ADAM MICKIEWICZ — IGNACY DOMEYKO: DZIEJE PRZYJAZNI
Do najblizszych przyjaciol Adama Mickiewicza w latach 18151824 w wilenskim gronie filomackofilareckim nalezeli m. in.: Wincenty Budrewicz, Jan Czeczot (uczyli si? razem w szkole dominikanow w Nowogrodku), Cyprian Daszkiewicz, Ignacy Domeyko, Jozef Jezowski, Jozef Kowalewski, Feliks Kolakowski, Teodor Lozinski, Franciszek Malewski, Antoni Edward Odyniec, Onufry Pietraszkiewicz, Jan Sobolewski i Tomasz Zan. Wszyscy fascynowali si? poezjq, ktorej teori? studiowali w Uniwersytecie Wilenskim. Bodaj tylko Domeyko nie pozostawil zadnego rymowanego utworu. Odyniec dostrzegl jednak na podr?czniku Gramatyka dla szkol narodowych na klas^ I Onufrego Kopczynskiego nast?puj4cy jego dwuwiersz:
Z tcj ksi^zki uczyl si? Ignacy Domeyko,
A po nim bracia jego kolcjk^ 1.
Znakomite dzielo Kopczynskiego uzywal w szkole u pijarow w Szczuczynie, gdzie uczyl si? w latach 18121816, zdradzajqc juz wtedy swe zainteresowania chemi^ i inzynieri^. W Wilnie w 1822 r. uzyskal magisterium z matematyki. Studiowal jednak nauki scisle i humanistyezne i 21 lutego 1818 r. zdal egzamin z poezji i wymowy. W tym samym dniu przedmiot ten zdawal: Mickiewicz, Jezowski i Pietraszkiewicz 2. Pozniej razem ucz?szczali na wyklady z historii powszechnej uwielbianego Joachima Lelewela. Domeyko zalatwial nawet u rektora sal? na odezyt publiczny wybitnego historyka.
Filomackich i filareckich przyjaciol Mickiewicza l^czylo nie tylko zamilowanie do poezji. Niemal wszyscy byli w jakis sposob spowinowaceni. Wi?kszosc z nich wywodzila si? bowiem z b. Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego (w skrocie Litwy) i ziem ukrainnych Korony. Ci z Litwy nazywali si? Litwinami, ale ich j?zykiem domowym byl polski. Z mowieniem po zmudzku mial klopoty nawet Mickiewicz. Prawie wszyscy znali jednak bialoruski —j?zyk ludu poludniowowschodniej Litwy. Na majowkach Promienistych spiewano nawet w tym j?zyku wiersz ulozony przez Czeczota na powitanie Mickiewicza. Jakze byli jej tresci^ przej?ci, skoro Domeyko po 50 latach w Chile odtworzyl z pami?ci jej slowa i utrwalil na pismie:
Ach stoz my waszcci skazem,
Prostaho sicla dzicwczata, Jakicz picsnicczki zwiazem; U nas mysl nicbahata, u nas mysl nicbahata.
1 A. E. Odyniec, Listy z podrozy, Opr. M. Toporowski, t. 1, Warszawa 1951, s. 540.
2 Z. Bujakowski, Z miodosci Mickiewicza. Nieznane szczegdiy z lat IS151825, Warszawa 1914, s. 15.
137
Ale jak myslim, jak czujcm,
Tak tabic zaspicwajcm,
Tak tabic powinszujem;
Nicszczcrosci nic znajem, nicszczcrosci nic znajem.
Budz jak lisiczka zdrawy,
Jak konik wicsicl pry trudzic, Nicch twajc pismo i mowy, Jak salawicj holos budzic, jak salawicj holos budzic ’.
Byli wi?c Litwinami (geografieznie) oraz Polakami (etnieznie) osadzonymi w biatoruskim, jakbysmy dzis powiedzieli, zywiole. Bialorusinow nazywali zawsze “naszym ludem”, ktory serdeeznie kochali. Mickiewicz wczesnie miai peirm swiadomosc zlozonosci regionalnych problemow geograficznoetnicznych. W styezniu 1822 r., po inauguraeyjnym wykladzie Lelewela zapisal w jednym wierszu:
[...] gdzic si? obrocisz, z kazdej wydasz stopy,
Zes znad Nicmna, zes Polak, micszkanicc Europy 4.
W 1824 r. wyrokiem Komisji Nowosilcowa prawie wszyscy wymienieni filomaci i filareci zostali przymusowo wygnani w glqb Rosji. Wladze uniewinnily Odyiica, a Domeyko — sowicie oplacony przez stryjow — zostal skazany na przymusowy pobyt na wsi w Nowogrodzkiem. Mickiewicz piszac w Dreznie w 1832 r. Dziadow cz?sc trzeci^ utwor swoj poswi?cil trzem zmarlym na wygnaniu w Rosji przyjaciolom: Daszkiewiczowi, Kolakowskiemu i Sobolewskiemu. Oderwanie od rodzinnej gleby bylo jednym z czynnikow, ktory przyspieszyl ich zgony.
Wsrod przyjaciol Mickiewicza Domeyko zajmuje pozycj? szczegolnq. Byl bowiem ciotecznym bratem Marii z Wolodkowiczow — Maryli. Przed procesem i po wyroku w 1824 r. odwiedzal j^ wielokrotnie w Tuhanowiczach i w Bolciennikach. Mickiewicz zawsze skwapliwie wysluchiwal informaeji o ukochanej, nawet wowczas gdy wyszla za m^z za Wawrzynca Puttkamera. Wielki romantyk w niespelnionej milosci znajdowal inspiracj? do swej tworczosci miodzienczej.
КНІГІ ОНЛАЙН
