Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Pierwsze zwi^zane z Rosj^ wyst^pienia Mickiewicza na emigracji wpisaly si? w ten nurt mysli demokratycznej wychodzstwa, ktoremu patronowal dawny profesor poety z Wilna — Joachim Lelewel. Cech^ charakterystyczn^ tego nurtu bylo pol^czenie idei niepartykularyzmu wolnosci z przekonaniem o szczegolnym poslannictwie Polski w jej szerzeniu. ВІЫІ4 tego kierunku polskiej mysli staly si? ogloszone krotko po przybyciu Mickiewicza do Paryza (jesieni^ 1832 roku) Ksiqgi Narodu i Pielgrzymstwa polskiego. W^tki moraine w programie, jaki stawial przed Polsk^ Mickiewicz, wysuwaly si? juz tutaj na pierwsze miejsce. Wobec Rosji wyrastala z tego programu idea apostolstwa ofiary, moralnego przykladu. W Ksiqgach, na obraz Rosji, jaka jest: kraju niewoli, jakiej “nie bylo nigdy na swiecie procz Rzymu”, kraju — dziejowego kata Polski, Mickiewicz nakladal postulatywn^ wizj? Rosji, jaka bye powinna: Rosji odrodzonej. Etyczna konsekweneja Ksiqg nakazywala wl^czenie narodu rosyjskiego w krqg “przysztego pol^czenia wszystkich ludow chrzescijanskich w imi? Wiary i Wol
1 Szcrzcj na ten temat zob.: A. Nowak, Mi?dzy carom a rcwolucj^. Studium politycznej wyobrazni i postaw Wiclkicj Emigracji wobec Rosji (18311849), Warszawa, 1994, s. 221266; tenze, Polacy, Rosjanie i biesy. Studia i szkicc historyezne z XIX i XX wieku, Krakow, 1998, s. 69124.
120
nosci”2. Stawial jednak Mickiewicz spraw? dla polskich emigrantow jasno: bez polskiej zaslugi moralnej i politycznego wplywu Rosja nie moze si? odrodzic. Wiar? w polskie poslannictwo wzgl?dem rosyjskiego narodu potwierdzily najszybciej plany wydania Ksiqg w tlumaczeniu rosyjskim, rownolegle z pierwszymi przekladami na francuski i niemiecki 3. Wewn?trzna logika owej wiary przyznawala ludowi rosyjskiemu rol? slepego narz?dzia caratu, choc “najsrozszego”, to zarazem “najglupszego z siepaczy” Polski (Widzenie ksi^dza Piotra w Dziadach cz. Ill), ktory w przeciwienstwie do “zla wyrozumowanego” lez^cego na Zachodzie (co z kolei tak silnie podkreslily Ksiqgi), moze bye szczegolnie wdzi?cznym w swej prostocie ducha obiektem moralnej czy polityeznej misji. Obok wizji rewolueyjnego braterstwa ludow, okreslonego glownie w opozyeji do caratu, obok idealu polskiej misji wolnosciowej, trzecim skladnikiem prezentowanego przez Mickiewicza w pierwszych latach emigraeji myslenia o Rosji jest jej wizerunek jako kraju — “bialej karty”. Wprowadzona przez Mickiewicza w Ust^pie III cz. Dziadow metafora w istocie najlepiej oddaje ten sposob uj?cia problemu rosyjskiego w polskiej mysli romantyeznej, ktory zrodzil si? z zespolenia uniwersalizmu przyj?tej idei wolnosciowej z doswiadezeniem narodowej tradyeji, z sil^ utrwalonego w niej stereotypu w odniesieniu do Rosji. Pierwsz^ przeslank^ wizerunku Rosji“bialej karty”, obecnego oczywiscie w tradyeji polskiej mysli polityeznej i przed jego literackim zobrazowaniem przez Mickiewicza, jest dualistyczna wizja samej Rosji, rozbitej na wrogi carat i, potencjalnie przynajmniej, zdolny stac si? ideowym sojusznikiem lud rosyjski. Drug^ przeslank^ jest przekonanie o dotychczasowej biemosci historyeznej — a zatem nieodpowiedzialnosci ludu rosyjskiego za histori? rosyjskiego panstwa. Obie przeslanki razem pozwalaly odium popelnionych na Polsce zbrodni, caly ci?zar zaborczoniewolniczej tradyeji przerzucic z Rosjinarodu na Rosj?carat, a zarazem przedstawialy t? pierwsz^ jako pole czekaj^ce pod polski zasiew wolnosci. Na podstawie takich zalozen dalo si? obronic najbardziej nawet miazdz^c^ krytyk? rosyjskiej tradyeji i wspolczesnosci, gdyz miala ona w istocie godzic zawsze w histori? i terazniejsze oblicze caratu, do ludu rosyjskiego bowiem w tym schemacie nalezy wyl^cznie przyszlosc. Jedynie na takiej podstawie mogl
2 Por.: Ksi?gi Narodu i Piclgrzymstwa polskicgo, w: A. Mickiewicz, Dzicla, Wyd. Jubilcuszowc, Warszawa, 1955, t. 6, s. 49. Zob. rownicz dwa podstawowc opracownia idcowcj zawartosci Ksiqg, daj^cc rownicz przcglad ich rcccpcji w srodowisku emigraeyjnym: S. Pigoii, O “Ksi?gach Narodu
i Piclgrzymstwa polskicgo” A. Mickiewicza, Krakow, 1911, Z. Stcfanowska, Historia i profeeja. Studium o “Ksicgach Narodu i Piclgrzymstwa polskicgo” Adama Mickiewicza, Warszawa, 1962.
’ PrzcloZyl Ksi?gi na j?zyk rosyjski juz z poez^tkiem 1833 r. kapitan Winccnty Rudnicki. Zamicrzonc wydanic — prawdopodobnic pod auspiejami paryskiego Towarzystwa Litcwskicgo i Zicm Ruskich, gdyz w jego aktach znajduje si? wlasnic korcspondcncja na ten temat — nie ukazalo si? ostatccznic, a sam tekst tlumaczcnia nie dochowal si? (zob. M. Dcrnalowicz, Kronika zycia i
tworczosci Mickiewicza. Od “Dziadow" cz?sci trzccicj do “Pana Tadcusza”, Warszawa, 1966, s. 161163).
121
Mickiewicz caly Ust^p III cz. Dziadow zadedykowac przyjaciolom Moskalom, a recenzja “Pielgrzyma Polskiego” z tego utworu wyrazic mogla przekonanie, iz “jesli [...] Mickiewicz przemawia tu cz?sto tonem ostrej satyry, to jedynie dla otworzenia oczu zaslepionemu narodowi”; mogla zaznaczyc nadziej?, iz “nieprzes^dny i czuj^cy sw^ godnosc Rosjanin przeczyta to dzielo ze Izami w oczach”4.
Podobnie jak obrazy Rosji z Ust^pu III cz. Dziadow, rowniez tworz^ca ostr^ dychotomi? Polski i Rosji publicystyka Mickiewicza z “Pielgrzyma Polskiego” nie byla bynajmniej sprzeczna z zarysowanym w Ksi^gach przeslaniem przezwyci?zenia owej dychotomii poprzez polskie apostolstwo wolnosci. Wysublimowane poczucie polskiego idealu — traktowanego wszakze nie jako apologia stanu realnego, ale raczej jako wielkie zadanie Polski i szczegolnie emigracji, z reguly pojawialo si? na kartach “Pielgrzyma” w kontrascie z wizerunkiem caratu jako najniebezpieczniejszego nieprzyjaciela wolnosci, swego rodzaju antytezy Polski w ideowym pejzazu Europy. Walka miedzy partiami “gabinetow i ludu”, “dawnego porz^dku i nowych potrzeb”, wchodz^c w decyduj^c% ostatni^ faz? ogniskuje si? w starciu dwoch partii: “polskiej” i “moskiewskiej”. Jesli znacz^cym rysem historycznego rozwoju Polski mial bye jego pokojowy, pozbawiony podbojow charakter, to zasadnicz^cech^ carskiego systemu jest w uj?ciu “Pielgrzyma” przemoc i klamstwo, imperialna ekspansja i obezwladniajqca przeciwnikow propaganda jako jej narz?dzie 5. Zarysowany grub^, czarn^ kreskq. obraz caratu, coraz mocniej ci^z^cego nad horyzontem europejskiej wolnosci i eywilizaeji, stanowil idealne tlo dla przypomnienia historycznego, nie utraconego takze wspolczesnie znaczenia Polski jako glownego obroncy zagrozonych wartosci. W Mickiewiczowskiej publicystyce Polska przybiera rol? przedmurza przeciwko sile “despoty petersburskiego”, przeciw “wschodniej i polnocnej dziczy”.
Nie ma jednak w tym uj?ciu absolutyzaeji przedzialu Rosja— Europa. Wizja caratu jest bardziej figure ideow^ niz inwektyw^o konkretnej narodowej tresci. Jesli Mikolaj chce skorzystac z “zaburzen wewn?trznych” w Europie, by rozwin^c w tym kierunku ekspansj? swego imperium, to tylko dlatego, iz ufa w skutecznosc przepasci, ktora oddziela jego panstwo i poddane mu spoleczeristwo od politycznych wyobrazen Zachodu. W wizji Mickiewicza i calego inspirowanego przez ni^ kr?gu emigracyjnej publicystyki zwi^zanego polityeznie z iniejatywami Joachima Lelewela, tylko Polska moze zasypac ow^przepasc i tylko ona moze doprowadzic do korica europejsk^ rewolucj? ludow. Rewolucja polityezna i moralna zatrzymana w polowie, na granicy carskiego imperium, bylaby po wy
4 Zob. “Piclgrzym Polski”, 10 polark. z 13 I 1833 (“Zamojski”).
5 Zob. m.in. artykuly Mickiewicza w “Piclgrzymic Polskim" (z lutcgokwictnia 1833 r.): O partii polskiej; O d^zeniu ludow Europy; Co nam wrdz^ wypadki na Wschodzic, O dzicnnikach katolickich francuskich pod wzgl?dcm sprawy polskiej; toz w: A. Mickiewicz, Dzicla, Wyd. jubilcuszowc, Warszawa, 1955, t. 6.
122
czerpaniu swej sily tylko wygodnym dla caryzmu przygotowaniem jego przyszlych podbojow. Ostatecznym jej celem musi bye wyzwolenie wszystkich narodowludow, w tym rowniez rosyjskiego. Polska walka powinna bye wolna od narodowej nienawisci, powinna bye walk^ wylqcznie ze zlem Rosji — to jest z caratem, polska ofiara — ofiar^ za Rosj? takze. Rozerwane przez rz^dy despotyezne braterstwo narodow odzyc musi “od Gibraltaru az do Moskwy” 6.
Politycznym dopelnieniem Mickiewiczowskiej wizji z “Pielgrzyma” i Ksiqg stal si? wspoludzial poety w przygotowaniu przez lelewelowski Komitet Narodowy Polski Odezwy do Rosjan z 1832 roku. W sporz^dzonym przez Mickiewicza projekeie pojawia si? wyraznie jeden jeszcze warty odnotowania (obeeny takze w Ust^pie III cz. Dziadow) w^tek: obci^zenie win^ za rozwoj despotyzmu na rosyjskim gruncie obcych, nieslowiahskich, a germanskich i mongolskich zywiolow. Przypomniec tu wypada, ze Mickiewicz byl od 6 sierpnia 1832 r. czlonkiem emigraeyjnego Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich. W swej ustawie Towarzystwo zakladalo scisle rozdzielenie “Rusi polskich” (Russies polonaises) od Moskwy; stawialo sobie za cel podkreslanie historyeznego zwi^zku Ukrainy i ziem litewskobialoruskich z Polska zbijanie tezy zagranieznej propagandy i oficjalnej historiografii carskiej o tozsamosci owych ziem z Rosj^. Uwypuklaj^c rang? wplywow mongolskich czy tez “finskich”, a nast?pnie germanskich w dziejach Rosji, Mickiewicz nie odcinal jej definitywnie od Slowianszczyzny, choc zdecydowanie odroznialj^w ten sposob od “Rusi polskich”, to jest wraz z cal^ emigracj% саЦ owczesn^ polsk^ mysl^ polityczn^ uznawanych za trwale zwi^zane z Polska Ukrainy i Bialorusi. W odroznieniu od swego ueznia Leonarda Chodzki, czy pozniej Franciszka Duchiriskiego, widzial Mickiewicz mozliwosc pozbycia si? przez Rosj? pi?tna zgubnych, “azjatyckich” czy takze “germanskich” wplywow i peinego powrotu do Slowianszczyzny. I tu jednak powrot ten mogl si? dokonac tylko za posrednictwem Polski, za jej ofiam^ pomoc^.
Moraine zobowiazanie, program ufundowanej w odnowionym chrzescijanstwie wielkiej przemiany stosunkow w Europie spotykal si? w ten sposob w wizji Mickiewicza z tradyeyjnym, zgodnym z dwczesnym rozumieniem polskich raeji niepodleglosciowych widzeniem relacji mi?dzy Polsk^ a Rosj^. Zgoda z Rosj^— tak, ale po przyj?ciu przez ni^polskiej misji ideowej, po uznaniu polskiego starszeristwa w wolnosci; po uznaniu takze trwalego zwi^zku ziem litewskoruskich dawnej Rzeczpospolitej z Polsk^. Na taki program, tak^ wizj? gotowa byla przystac wi?kszosc polistopadowej emigraeji. Obrazy Petersburga z
КНІГІ ОНЛАЙН
