Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Н там Мнцксвнч вдохновснный Свою Лнтву воспомннал...
А для Адама Міцкевіча Літва — гэта перш за ўсё Навагрудак і Вільня...
6 снежня 1827 г. Міцкевіч прыехаў з Масквы ў Пецярбург у адпачынак на 28 дзён “па ўласных яго справах”. Аднак прабыў ён у сталіцы нашмат больш (ці не да мая). Бываў у розных дамах. Найбольш хіба ў доме купецкай удавы Пенцешавай (Італьянская вул., 15), дзе жыла Марыя Шыманоўская, сяброўка Міцкевіча, маці яго будучай жонкі Цэліны. Праз нейкі час дом перайшоў ва ўласнасць балерыне Аўдоцці Істомінай.
Уплыў Міцкевіча на суайчыннікаў у Пецярбургу быў велізарны і неадназначны. Вылучым сярод землякоў двух, хто займаўся літаратурай. Сябра Адама — Фадзей Булгарын і вораг — Іосіф Сянкоўскі.
Сябра
Тадэвуш Булгарын нарадзіўся 24 чэрвеня 1789 г. у Мінскім павеце, недалёка ад Ушачаў, у сям’і шляхціца. Пасля пераезду ў СанктПецярбург
116
працаваў як журналіст і пісьменнік. Часта падпісваўся крыптанімам “’О’. Б.”. У 18251859 гг. выдаваў газету “Северная пчела”, у 18221828 гг. — часопіс “Северный архнв”, у 18251839 гг. — “Сын отечества”. Аўтар раманаў “Іван Выжыгін” (1829) і “Пётр Іванавіч Выжыгін” (1831). Як літаратурны крытык Булгарын выступаў супраць Пушкіна, Гогаля, Бялінскага і рэалістычнага накірунку, які назваў у адным з артыкулаў “натуральнай школай”. Сябра Аляксандра Грыбаедава і Адама Міцкевіча. Працавітасць Тадэвуша праявілася ў колькасці таго, што ён напісаў: збор твораў (далёка не поўны, надрукаваны ў СанктПецярбургу ў 18391844 гг.) налічвае сем тамоў.
Міцкевіч пісаў Францішку Малеўскаму з Рыма 2 лютага 1830 г.: “.. .пану Тадэвушу кланяйся. [...] Скажы пану Тадэвушу, што яго “Выжыгін” у рускіх дам у вялікай пашане”. Частка расійскіх літаратараў, праўда, не любіла Булгарына ўсёй душой, усім сэрцам... П. Вяземскі выказаў гэта ў эпіграме:
Двойной прнсягою нграя,
Поляк в двойную цсль попал: Он Польшу спас от нсгодяя Н русскнх братством запятнал.
Калі ў пачатку другога радка замест няправільна ўжытага “поляк” паставіць, напрыклад, імя Фадей, то атрымаецца зусім не кампліментарны вобраз “беларуса ў Пецярбургу”. Пра Міцкевіча так, як пра яго прыяцелясуайчынніка, не пісалі, у горшым выпадку імкнуліся маўчаць... Яго вобраз быў трошку іншы.
Вораг
Таленавіты ўсходазнавец, прафесар арабістыкі Іосіф Сянкоўскі быў адзіным прафесарам СанктПецярбургскага універсітэта, які ведаў Усход не па кнігах, а па ўласных уражаннях. Яго лекцыі былі бліскучымі, яго почырк (што вельмі важна для арабіста) — каліграфічны. Яго дзейнасць узмацніла “арыенталізм” у рускай літаратуры. На жаль, заняткі літаратурай (як пісьменніцтвам, так і выдавецтвам) так захапілі Сянкоўскага, што арабістыка ад гэтага траціла: “Сянкоўскі даволі рэдка бывае на лекцыях”, — пісаў Чарнышэўскі свайму саратаўскаму настаўніку, арыенталісту Саблукову, які рэкамендаваў яму паглядзець на славутага вучонага.
Іосіф (Юліян) Іванавіч Сянкоўскі нарадзіўся ў шляхецкай сям’і з Віленскага павета 19(31) сакавіка 1800 г. Закончыў Віленскі універсітэт (1819), пасля чаго падарожнічаў па Усходзе. У 18221847 гг. прафесар універсітэта ў СанктПецярбургу; адзін з заснавальнікаў расійскага ўсходазнаўства. Членкарэспандэнт Пецярбургскай АН (1828). У 1834—1947 гг. (намінальна да 1856) рэдактар часопіса “Бнблнотека для чтення”, у якім друкаваў пад псеўданімам Барон Брамбеус свае аповесці (“усходнія”, свецкія, бытавыя, сатырычныя, навуковафіласофскія). Меў талент, эрудыцыю, лёгкае
117
пяро. Трымаўся канцэпцыі “чыстага мастацтва”, адмоўна ставіўся да рэалістычнага накірунку ў літаратуры. Памёр у Пецярбургу ў сакавіку 1858 г. збор яго твораў (выйшаў у Пецярбургу ў 18581859 гг.) налічвае дзевяць тамоў. Асоба настолькі цікавая і неардынарная, што да сёння аб ім пішуцца даследчыцкія манаграфіі ў розных краінах '.
Адам Міцкевіч пазнаёміўся з Сянкоўскім у 1824 г., у час свайго першага наведвання Пецярбурга. У лісце да Іаахіма Лялевеля ад 16(28) студзеня 1829 г. з Пецярбурга пісаў: “...Тадэвуш [Фадзей Булгарын, рэдагаваў “Северную пчелу”, у якой друкавалася рэцэнзія Лялевеля на “Нсторню Государства Росснйского” Карамзіна] вельмі задаволены абраннем [у члены варшаўскага Таварыства прыяцеляў навук]; раней ён рабіў або пісаў усялякае глупства, а цяпер ён нязменна добразычлівы, таму добра, што яго прынялі. Я размаўляў нядаўна аб працягу рэцэнзіі Карамзіна; здаецца, затрымцы яе дзейсна спрыяў сп. Арыенталіст [Ю. Сянкоўскі], даказваючы, што ў ёй няма сэнсу. 3 гэтым Арыенталістам, паўгараю, табе не варта падтрымліваць ніякіх пісьмовых зносін, хіба што літаратурныя. Самыя абыякавыя. Тое, што з ім сталася, праўдзівей, тое, што ў ім адкрылася, пераўзышло нават мае меркаванні”. Ці ведаў Міцкевіч, пішучы гэты ліст, што Сянкоўскі быў адным з вучняў прафесара Лялевеля, адным з лепшых вучняў свайго выпуску, на замежнае падарожжа якога ўся Вільна збірала грошы? Можа, ведаў і раўнаваў, зайздросціў? Ці не знайшоў падыходу да земляка, агульнай мовы? Агульнай магла быць беларуская, але адзін з іх лічыўся за польскага, а другі — за рускага пісьменніка... Напэўна, не мог не зачапіць Міцкевіча даклад, які зрабіў “оберстаршыня бунтаў і рэвалюцый Астарот” галоўнаму Сатане ў сатыры Сянкоўскага “Вялікі выхад у Сатаны” (рэакцыя Арыенталіста на паўстанне 1831 г.): “Ніколі яшчэ не здаралася мне так добра падмануць людзей, як у гэтай справе: але, праўду кажучы, ніколі і не трапляўся мне народ такі легкаверны. Я так лоўка падбухторыў іх, закруціў ім галаву, заблытаў усякае разуменне, што яны біліся як вар’яты на працягу некалькіх месяцаў, каналі, гінулі і зараз яшчэ не могуць даць сабе розуму, за што біліся і чаго хацелі...
— Бардзо добжэ! — прамовіў Сатана, які сабаку з’еў на ўсіх мовах”.
Міцкевіч у Польшчу ў час паўстання не паехаў і “як вар’ят” не біўся. Ён не паддаўся на падман Астарота, можа, ён сам ў гэтай справе быў Астаротам?
А. Міцкевіч быў першым вядомым нам навагрудцам, які пазнаёміўся з Пецярбургам. Пазней славутымі пецярбуржцамі сталі шляхціц Антон Мухлінскі з Валеўкі — прафесар турэцкай мовы, першы дэкан усходняга
' Кавсрнн В. А. Барон Брамбсус. М., 1966; Pcdrotti L. J. J. Sfkowski. The genesis of a literary alien. Berkley; Los Angeles, 1965.
118
факультэта, Барыс Тураеў з Навагрудка, пачынальнік расійскай егіпталогіі, акадэмік, а таксама і сын навагрудскага рабіна Абрам Гаркавы (Гаркаві), які праславіўся і як арабіст, і як гебраіст, складальнік каталога самарыцянскіх рукапісаў Імператарскай Публічнай бібліятэкі. Славутыя шляхціцпаляк, шляхціцтатарын, сірата па рускім чыноўніку, і габрэй. Навагрудцы. Беларусы ў Пецярбургу.
СанктПецярбург А. Міцкевіч за радзіму не лічыў і пакідаў назаўсёды без шкадавання. Напярэдадні ад’езду за мяжу, вечарам 13 мая, ён быў у тэатры... Астатнія з вышэй упямянутых асоб прыедуць у паўночную сталіцу крыху пазней.
Andrzej Nowak (Krakow, Polska)
ADAM MICKIEWICZ I WIELKA EMIGRACJA: SPORY O ROSJ^
Dia polskiej emigracji, zrodzonej przez kl?sk? powstania listopadowego, Rosja byla problemem politycznym numer jeden. Jak zmierzyc si? z paristwem, ktore ponosilo glown^ odpowiedzialnosc za wymazanie Rzeczypospolitej z mapy, rozciqgn?lo swoje panowanie na 4/5 jej przedrozbiorowego terytorium, i oto wlasnie, po raz kolejny, rzucalo probuj^c^ znowu powstac Polsk? na kolana? Jak rozbic rosyjskie imperium, carskie wi?zienie narodow i jak odbudowac, bez laski cara, Rzeczpospolita w jej dawnych, historycznych granicach na Dnieprze i Dzwinie? Jak uswiadomic Zachodowi, publicznej opinii, rz^dom, ludom zachodniej Europy niebezpieczeristwo ріупдсе z polityki Polnocnego mocarstwa, polityki, ktorej Polska jest najwazniejsz% najbolesniej doswiadczon^, ale z pewnosci^ nie ostatni^ ofiar^? Oto podstawowe pytania, wokol ktorych koncentrowala si? refleksja przytlaczaj^cej wi?kszosci polistopadowych emigrantow, pisma kilkuset uzywaj^cych w jej dziesi?ciotysi?cznym gronie pidra publicystow. Polityczne doswiadczenie polskich spotkan z rosyjskim imperium, od czasow Piotra, poprzez Katarzyn?, az do Mikolaja, problem walki o роізкд niepodleglosc — to byly dwa glowne wektory, zgodnie z ktorymi rozwijala si? mysl Wielkiej Emigracji o Rosji. Napi?cie konfliktu z paristwem carow bylo na tyle silne, iz kazda nowa idea, kazdy nowy poglqd, jaki pojawial si? w kr?gu tej najdrazliwszej, najbardziej dojmuj^cej dla Polakow problematyki, traktowane byly w kategoriach nie prawdy i falszu, ale raczej wiernosci i zdrady. Za zdrajcow uznani zostali ci nieliczni, ktorzy, jak Adam Gurowski, Michal Kubrakiewicz, Waclaw Jablonowski, z rozmaicie motywowanych powodow zdecydowali si? pomyslec o Rosji inaczej, odrzucaj^c historyczny i aktualny, emigracyjny kontekst wiecznego, “nieprzepartego” sporu. Ich motywy mialy jednoznacznie polityczny charakter: wybor silniejszegb, dajqcego nadziej? na realizacj? uniwersal
119
nej misji politycznej partners (jak w przypadku Gurowskiego), uznanie wi?kszego wroga w obu germanskich zaborcach (jak w przypadku Kubrakiewicza), czy wreszcie dostrzezenie w Rosji ostatniej zapory przeciw demokratycznoliberalnej zgniliznie Zachodu (jak w przypadku monarchisty Jablonowskiego). Rdwnie jednoznacznie, stanowczo, zostaly odrzucone przez emigracj?, wiern^ przyjetej przez siebie misji strazniczki idei narodowej niepodleglosci '.
Adam Mickiewicz jak nikt inny przyczynii si? sil^swej tworczej osobowosci do utrwalenia takiego wlasnie rozumienia przez Wielk^ Emigracj? wlasnego jej znaczenia, a zarazem do wpisania wen okreslonego obrazu Rosji: przerazaj^cego, okrutnego, odwiecznego wroga. Tego obrazu, ktory utrwalony zostal w strofach Reduty Ordona, na kartach Ustqpu “Dziadow” cz?sci III, w publicystyce “Pielgrzyma Polskiego”. Ale przeciez Mickiewicz jednoczesnie, jak nikt inny, w skali calej mysli polskiej XIX wieku, podjql prob? przezwyci?zenia ograniczen, jakie narzucala jej wobec Rosji polityka. Mickiewicz podj^l prob? wyprowadzenia stosunku Polski do Rosji, Polakow do Rosjan poza obr?b zagadnienia walki o polityczn^ niepodleglosc, o utrzymanie tradycyjnie rozumianej tozsamosci narodowej nawet i postawienia tego zagadnienia na piaszczyznie moralnej, a nawet wi?cej — religijnej. Ranga problemu stosunku wobec Rosji, jego drazliwosc stala si? dla Mickiewicza — profetycznego wykladowcy literatur slowianskich z College de France, duchainspiratora Kola Sprawy Bozej Andrzeja Towiariskiego — bodzcem do wyboru tej wlasnie a nie innej kwestii na sprawdzian dojrzalosci duchowej Polakow. Napi?cie mi?dzy polityk^ a metapolityk^ wyznacza glowny rytm budowania Mickiewiczowskiej wizji Rosji na wychodzstwie, a zarazem Mickiewiczowskiego sporu z emigracji w tej materii.
КНІГІ ОНЛАЙН
