Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.)
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 448с.
Мінск 1998
Запрет “Пана Тадеуша” в Росснн не помешал Бергу, нзвестному уже переводчнку Мнцкевнча, обойтн цензуру н напечатать отрывкн эпопен. В переводах, как н раньше, Берг Лнтву заменяет “русскнмн небесамн” н “украннскнмн лесамн”. Начало “Пана Тадеуша” звучнт: “Украйны дорогой дремучне леса! Вас ныне вспомннл я”. В “Посмертных запнсках Ннколая Васнльевнча Берга”, напечатанных в “Русской старнне” 29, а также во вступ
26 Пушкннскнй Дом, ф. 265, оп. 2, № 1670. Архнв журнала “Русская старнна”.
27 Там жс.
28 Baranski Z. Litcratura polska w Rosji na przclomie XIXXX wieku. Wroclaw, 1962.
29 Посмсртныс запнскн Ннколая Васнльсвнча Бсрга // Русская старнна. 1890. № 2. С. 293319; 1891. № 2. С. 229279; 1981. № 3. С. 579600; 1892. № 3. С. 633652.
112
леннн к полному переводу “Пана Тадеуша” (1875) Берг пнсал: “Лнтовскне леса “ сталн “украннскнмн лесамм”, “облака Лнтвы” нзменнлнсь в “родные небеса”. В то время публнка так мало знала о Тадеуше, что еслн б я перевел его всего н нздал за свое сочнненне — весьма н весьма немногне заметнлн бы подлог. Цензора тоже ннчего не зналн. Когда “украннскне леса” н “родные небеса” явнлнсь в печатн — только однн полякнстуденты мне подмнгнвалн н потнралн рукн... Какаято малоросснйская дама пнсала к одному нз монх знакомых, в Москву: “Поблагодарнте Берга за мнлое стнхотворенне о нашнх лесах, но та беда, что у нас такйх лесов нет”'. 30 Следует отметнть, что Берг долгне годы работал над переводом “Пана Тадеуша”. Как пнсал в воспомннаннях, стал он его “настольной кннгой”. После названных выше отрывков, напечатанных в “Москвнтяннне” в 1845 г., только в 1875ом был опублнкован полный перевод “Пана Тадеуша” 31. Русскнй прекрасный перевод в начальных строках пропускает обраіценне к Лнтве: “Отчнзна мнлая! подобна ты здоровью: тот нстннной к тебе нсполннтся любовью, кто потерял тебя... в страданьях н борьбе, Отчнзна мнлая, я плачу по тебе!” 32 ■
Наряду с отрывкамн “Пана Тадеуша”, нздаваемый Погоднным “Москвнтяннн” печатал н фрагменты парнжскнх лекцнй Мнцкевнча, которые также былн запреіцены цензурой 33, однако только после первых публнкацнй в русскнх журналах.
Погоднн прннадлежал к поклонннкам Мнцкевнча. В трудное время ннколаевской реакцнн неоднократно публнчно высказывался о нем с большой снмпатней, посеіцал польского поэта во время свонх поездок за граннцу, а после его смертн напнсал пнсьмо царю с просьбой помочь вдове н оснротевшнм детям Мнцкевнча 34. He случайно предупреждал нсторнка цензор Ннкнта Крылов в запнсках, найденных мной в Рукопнсном отделе Росснйской государственной бнблнотекн в Москве: “О Мнцкевнче, почтеннейшнй Мнх. Петр., думаю, говорнть вам как православному русскому профессору небезопасно. Бог знает, что подумают. Вы с ннм целый день, может быть, н больше, былн прежде знакомы, обьясняете выгодно прнчнны его отступннчества н т. д. А знаете лн, как Государь рассержен протнв него н Лелевеля??? Право, страшно... Подумайте. Н какой злой демон влечет
50 Бсрг Н. Как н когда сдслан мною псрсвод “Тадсуша” // Бсрг Н. Пан Тадсуш, поэма А. Мнцксвнча. Варшава, 1875. С. XXII.
51 Бсрг Н. Пан Тадсуш, поэма А. Мнцксвнча; фрагмснты пронзвсдсння былн опублнкованы в “Москвнтянннс” в 1845 г. (№ 3, с. 1619).
52 Бсрг Н. Пан Тадсуш... С. 4.
” ЦГААЛ, ф. 779, оп. 4, д. 28, Журнал цснзуры нностранной, № 5, от 5 фсвраля 1845 г.: Kurs trzylctni.
” Барсуков Н. Жнзнь н труды М. П. Погоднна. СПб., 1900; такжс: Kucharska Е. Michala Pogodina zaintcresowania polskic.
113
вас в Парнж к отьявленным полякам! Экая простота!” 35. Эта запнска н следуюіцая былн датнрованы 1841 г., а значнт, перед публнкацней в “Москвнтяннне” цнкла “Крымскнх сонетов” н отрывков нз “Пана Тадеуша”.
Цензура Ннколая I н после его смертн попрежнему свнрепствовала. Так, в 1861 г. был запреіцен номер “Акцнонера” нзза мотго “Тнхо всюду, глухо всюду, Быть тут худу, быть тут худу”, указываюшего на застой на международном рынке 36. Цнтата была занмствована нз II частн “Дзядов”.
В архнве III Отделенмя полнцнн найдена довольно обшнрная перепнска, связанная с планнровавшейся в Варшаве лотереей лнтографнй картнн, нзображаюіцнх жену Мнцкевнча н ее дочерей. Предполагаемая продажа была запрешена 37. Прнмеров преследованнй можно прнвестн значнтельное чнсло.
Цензурные гонення вызвалн у вндных представнтелей русской обіцественностн попыткн обойтн цензуру н знакомнть русскнх друзей с творчеством очень популярного в Росснн поэта. Непреодолнмая снла твореннй Мнцкевнча оставалась актуальной вопрекн полнтнческнм бурям н раздорам. Ннтерес к поэзнн польского певца проявмлся особенно ярко, когда в 1905 г. отмечалось пятвдесятнлетне co дня смертн Мнцкевнча, а цензурное гоненне в пернод революцнн ослабело.
Мікалай Нікалаеў (СанктПецярбург, Расія)
БЕЛАРУСКІ ПЕЦЯРБУРГ I АДАМ МІЦКЕВІЧ
Некалі даўно, калі СанктПецярбург яшчэ называлі Ленінградам, у выдавецтве “Леннздат” выходзіла серыя “Славутыя людзі ў Пецярбургу Петраградзе Ленінградзе”. Выйшлі кнігі пра паэта і мастака Тараса Шаўчэнку, архітэктара Агюста Монферана, кампазітара Міхаіла Глінку і многіх іншых. 3 таго часу (недзе з 1978 г.) я збіраю інфармацыю пра беларусаў у горадзе на Няве. Іх было шмат. Многія з іх дасягнулі значных поспехаў, высока падняліся, сталі вядомы, або, як кажуць, “здабылі сабе імя” — на службе, у навуцы, літаратуры, мастацтвах. Але напісаць аб іх цяжка, бо матэрыялаў (асабліва біяграфічных) не асабліва багата, а адной з праяў іх
55 Запнскн, найдснныс в Рукопнсном отдслс Росснйской государствснной бнблнотскн в Москвс цнтнруются в орнгнналс н польском псрсводс в кн.: Kucharska Е. Michala Pogodina zaintcrcsowania polskic.
36 Bckkicr J. Mickiewicz i carska ccnzura.
37 Нсторнчсскнй архнв в Москвс, ф. 111 0, № 209, 12/24 нюня 1854, № 384, 30 нюня 1854, № 488. О прсдложеннн сотрудннка рсдактора журнала варшавского Вацлава Шнмановского разыграть в лотсрсю картнну, высланную сму жсною Д. С. С. Малсвскою в пользу нзгнанннка Адама Мнцксвнча.
114
беларускасці часта было самаадднае служэнне рускай ці польскай ідэі. Сёння, у 1998 г., сярод іншых Беларусь адзначае юбілей палітыка, вучонага і паэта, майго зямляка, Адама Міцкевіча. На канферэнцыі яго памяці дарэчы будзе ўспомніць яго як прадстаўніка “Беларускага Пецярбурга”.
Беларусы ў старым Пецярбургу — гэта перш за ўсё тыя выхадцы з Вялікага Княства Літоўскага, якія або стала, або досыць доўга жылі ў паўночнай сталіцы. Вышэйшую адукацыю яны атрымалі, часцей за ўсё, на радзіме, у Віленскім універсітэце, а потым падаліся ў сталіцу імперыі з надзеяй зрабіць кар’еру: нехта як дзяржаўны чыноўнік, нехта як навуковец, нехта як вайсковец.
Адам Міцкевіч тут выключэнне. Ён быў у Пецярбургу двойчы — першы раз прымусова, другі раз перад ад’ездам у эміграцьпо, і абодва разы даволі непрацяглы час. Аднак значэнне прабывання А. Міцкевіча ў сталіцы Расійскай імперыі настолькі вялікае, што мы маем права з увагай разгледзець тутэйшы побыт таленавітага навагрудчаніна, а таксама і яго бліжэйшае акружэнне.
24 красавіка 1824 г. прафесар гісторыі віленскага універсітэта Іаахім Лялевель паручыўся за свайго былога студэнта А. Міцкевіча, і той быў вызвалены з турмы (муроў былога базыльянскага кляштара) пасля сямімесячнага зняволення. Выйшаўшы зпад арышту, малады паэт у ліку 13 былых віленскіх студэнтаў павінен быў ехаць у Пецярбург, каб атрымаць “распределенне на службу в далекнх оі Польшн губерннях в званнях, соответственных прмобретенным нмн способностям”. У выніку Адам выбіраў, дзе бавіць час, — ці то на поўдні, у Адэсе і ў Крыме, ці то ў адной з Расійскіх сталіц — Маскве. Пры гэтым не абцяжарваючы сябе штодзённай службай. Такая ўжо на той час была Расійская імперыя — яна высылала палітычна неблаганадзейных з правінцыі ў сталіцы і давала ім хлеб.
7 лістапада 1824 г., на наступны дзень пасля самай вялікай (у папярэдняй і будучай) гісторыі горада паводкі, Міцкевіч прыбыў у Пецярбург. Малюнкі страшнай катастрофы аказалі моцнае ўражанне на паэта: брудныя, занесеныя гразёй вуліцы, раскіданыя вадой дровы, дошкі, перакуленыя фурманкі, пранізлівы халодны вецер з мора, пахаванне 168 патанулых людзей і многіх соцень тапельцаўконей і кароў. Яшчэ і сёння некаторыя дамы ў старой частцы горада маюць адзнаку аб узроўні вады у час той паводкі: дзве дошкіметкі (паруску і naнямецку) на адным доме ў завулку Грыўцова паказваюць 1 м 55 см вышэй сучаснага тратуара, а фуршток ля Горнага інстытута — 4 м 21 см вышэй ардынара (значыць, вышэй узроўня мора).
Парыж — плсн працы чалавсчых рук ад вску, Вснсцыю стварыла боская рука, Алс напэўна кожны пагадзіцца, Што Псцярбург пабудавала сатана, —
115
гэтая варожая для горада міцкевічаўская характарыстыка Пецярбурга была настолькі трапнай, што яе пазней падтрымалі многія рускія літаратары. Фактычна Міцкевіч пачаў плынь негатывізму ў пецярбургскім краязнаўстве: горад, пабудаваны на балоце і на касцях людзей, не можа быць добры. Апошняя кніга з такімі ж высновамі выйшла зусім нядаўна — у 1995 г.
Адаму не падабаўся Пецярбург, але Міцкевіч падабаўся Пецярбургу. Яго клікалі ў розныя дамы, частавалі, прасілі выканаць вершаваныя імправізацыі, запрашалі ў тэатры і рэстараны. Новы, 1825 г., Міцкевіч і яго сябры Малеўскі і Яжоўскі сустракалі ў доме Бястужава на Васільеўскім востраве (7я лінія, 18). У перапісцы Міцкевіча часта ўспамінаецца дом карэтнага майстра Ёхера на Вялікай мяшчанскай вуліцы, 78 (цяпер вул. Пляханава, 39).
Нітаванне часу і прасторы ў гісторыі часам набывае чароўныя формы. I зараз стаіць дом карэтнага майстра Ёхера, у якім у час першага прыезду ў Пецярбург жыў Адам. Мемарыяльная дошка на ўзроўні другога паверха нагадвае аб гэтым. А дачка вядомага савецкага паэта Усевалада Раждзественскага, прафесар Мілена Усеваладаўна Раждзественская расказала мне, што карэтны майстар Ёхер прыходзіцца ёй далёкім продкам па мяцярынскай лініі... Сама Мілена Усеваладаўна некалі (у 1960я гг.) удзельнічала ў археалагічных раскопках старажытнага Навагрудка...
У час другога прыезду А. Міцкевіч жыў у доме № 7 на Кадэцкай (цяпер З’ездаўская) лініі Васільеўскага вострава. Тут яго наведваў Пушкін разам са сваім сардэчным прыяцелем, рэктарам універсітэта Плятнёвым. Ці ўспаміналі ў размовах Навагрудак? — хутчэй за ўсё. Бо Пушкін потым напіша:
КНІГІ ОНЛАЙН
