Нацыянальныя пытанні: Матэрыялы III Міжнар. кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый»
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 224с.
Мінск 2001
е информационных систем позволит вести самый широкий лингвистический поиск в автоматическом режиме, не исключая и подготовку специальных словарей.
Особая тема нашего исследования — западнобелорусская литературная среда XV начала XIX вв. Основываясь на наших изысканиях, удается восстановить не только отдельные события и моменты в жизни данного литературного сообщества, но и почти в деталях проследить всю его судьбу за весь многовековой период.
Уже в XV столетии местные православные литераторы, преимущественно представители монашества, приходского белого духовенства, мещане и шляхта, теснейшим образом связанные между собой этнокультурными и вероисповедными узами, закладывают прочные основы создания собственной литературной традиции, которая затем оказывается представленной произведениями нескольких собственных литературных школ и направлений. Иерархия тамошнего литературного сообщества все более усложняется, что особенно заметным становится во второй половине XVIro XVIIм вв. Близость к западному миру, к католичеству довольно рано поставила перед здешними православными многие принципиальные вопросы, ответ на которые практически всегда предполагал и некую, поначалу не слишком явную констатацию своей национальной особенности. Постепенно формировалось то, что в XIX в. уже можно будет назвать белорусским национальным движением, истоки которого находятся именно здесь 7.
По сравнению с другими белорусскими литературными областями, да и вообще восточнославянскими, литература белорусов Польши XVXIX вв. предстает перед нами в качестве литературы пограничной, которой свойственна особая острота и полемическая заостренность. Литература эта многофункциональна, полифонична и многоязычна. Ее произведения
7 См., напр.: Лабынцсв Ю. А. Русская элита пушкинской поры и культурное наследие Великого княжества Литовского: Деятельность профессора И. Даниловича // Пушкін Бсларуская культура Сучаснасць. Бсларусіка12. Мінск, 1999. С. 1119; Щавинская Л. Л. Румянцевское десятилетие пушкинской эпохи и зарождение белорусской гуманитарной науки: Исследования о. Михаила Бобровского//Там же. С. 210 217; Лабынцсв Ю. А. Н. Г1. Румянцев и изучение белоруссколитовского летописания и права // Н. П. Румянцев и славянская культура. М.. 2000. С. 40 51; Щавинская Л. Л. Н. П. Румянцев и начало бслорусовсдчсских исследований // Там же. С. 51 61 и другие.
66
создавались на церковнославянском, старобелорусском, польском, латинском и других языках и их вариантах. Ее авторы очень рано обращаются к идеям, которые, вероятно, можно было бы назвать протонациональными. Первым в подобном списке со всей определенностью может быть поставлено имя выходца из старинного рода мещан города Вельска, первого настоятеля Супрасльского Благовещенского монастыря — замечательного книжника и писателя о. Пафнутия Сегеня. Без сомнения, самым значительным его последователем в первой половине — середине XVI в. и непосредственным преемником стал о. Сергий Кимбар, литературное наследие которого не только во многом меняет наше представление о путях развития старобелорусской письменности, но и восточнославянской в целом.
Об особом богатстве и разнообразии литературы белорусов Польши XVXIX вв. свидетельствуют уже сами перечневые списки ее произведений, насчитывающие многие тысячи больших и малых сочинений различных прозаических и стихотворных жанров. При этом нами учтены имена нескольких сотен их авторов, представляющих все без исключения социальные группы тогдашнего населения Великого княжества Литовского, Русского, Жемойтского. В истории белорусской культуры это была самая масштабная и последовательная литературная традиция, никогда не прерывавшаяся в своем развитии и выпестовавшая в конце концов то, что мы называем теперь славянским национальным возрождением XIX в. и белорусским национальным возрождением.
Непосредственный многовековой прямой контакт с Западом и его культурой способствовал появлению особого колорита во всех явлениях и событиях местной литературной жизни, обогащению славянского мира и белорусского литературного пространства множеством различных переводов с ряда европейских языков, а также многочисленными переделками западноевропейских произведений. Здесь же всегда было заметно присутствие и иных литературных культур, прежде всего иудейской и отчасти мусульманской. Весьма своеобразное влияние временами исходило и со стороны балтского язычества. Это заметно на значительном числе примеров, что пока специально нами не изучалось.
Литература белорусов Польши XVXIX вв. всегда оставалась особым, временами достаточно замкнутым, полилингвистичным монолитом, формировавшимся усилиями многих поколений самых разнообразных авторов, поддерживавших широчайшие связи со всеми уголками Европы, не исключая и окраины континента, (например, такие, как болгарские или сербские Балканы и равнины Московии). Постепенно в здешнем литературном сообществе сформировалось несколько больших и малых литературных школ, возникли различные литературные центры, отдельные из которых оказали огромное влияние не только на развитие белорусской культуры, но и украинской, польской, русской.
67
Достаточно рано эта литература по всем признакам стала подлинной лабораторией формирования национальной интеллигенции, и по сути явилась созидательницей ее, как, например, имело место в случае с профессором о. Михаилом Бобровским. Наконец, она стала одной из основ зарождения мировой славяноведческой науки, появления славистики у народов Западной, Восточной и Центральной Европы.
СяргейТокць (Гродна, Беларусь)
БЕЛАРУСИ! НАЦЫЯНАЛЬНЫ РУХ XIX пач. XX ст. У КАНТЭКСЦЕ НАЦЫЯНАЛЬНЫХ РУХАЎ НАРОДАЎ ЦЭНТРАЛЬНАУСХОДНЯЙ ЕЎРОПЫ
Паводле поглядаў гісторыкаў і сацыёлагаў т.зв. мадэрнісцкай школы, сучасныя еўрапейскія нацыі сфармаваліся ў ХІХХХ ст. у выніку працэсаў распаду традыцыйнага аграрнага грамадства і ўзнікнення на яго руінах грамадства індустрыяльнага, капіталістычнага. Зараджэнне і развіццё сучаснай нацыянальнай свядомасці было абумоўлена, на іх думку, бурнымі палітычнымі, эканамічнымі і сацыяльнымі зменамі ў жыцці еўрапейскіх супольнасцяў ці, іншымі словамі, кардынальнай мадэрнізацыяй усёй еўрапейскай цывілізацыі: «Працэс фармавання нацыі суправаджаўся зрынаннем праў на санкцыянаваных і'рамадскіх бар’ераў, узрастаннем гарызантальнай і вертыкальнай грамадскай мабільнасці, распаўсюджваннем адукацыі і, такім чынам, значным навелічэннем прытоку інфармацыі і грамадскіх ідэй. Становыя сувязі былі заменены слабейшымі класавымі» '. Для шырокіх масаў прадстаўнікоў ніжэйшых саслоўяў засваенне нацыянальнай свядомасці з’яўлялася спосабам далучэння да новага грамадства і набыццём новай сістэмы каардынат пасля распаду феадальнасаслоўных структур і ментальнасцг Некаторыя даследчыкі, напрыклад Эрнэст Гельнер, дастаткова радыкальна трактавалі ўзаемазалежнасць нараджэння сучасных нацый і працэсаў мадэрнізацыі грамадства, нават адмаўляючы часам сувязь сучасных нацый з народнасцямі феадальнай эпохі: «Нацыяналізм — гэта не абуджэнне народаў да самасвядомасці: знаходзіць ён народы там, дзе яны не існавалі» 2'. Такі падыход выклікаў рашучыя
' Радзік Рышард. Ад этнічнага згуртавання да нацыянальнай супольнасні // Бсларускі гістарычны агляд. 1998. Т 5. Сш. 2 (9). С. 316.
’ Цыт. на: Andersen В. Wspolnoty wyobrazonc. Warszawa. 1997. S. 19
‘ Тут i далей па тэкету псраклады цытатаў на бсларускую мову гроблены аўтарам артикула.
68
пярэчанні з боку гісторыкаў, якія абаранялі тэзіс аб старажытным паходжанні сучасных еўрапейскіх народаў і адсутнасці нрынцыповых адрозненняў у этнічнай самасвядомасці на працягу многіх сгагоддзяў. Аднак, як справядлівазаўважыў польскі даследчык Фларыян Знанецкі: «[...] у канцы васямнаццатага статоддзя большасць жыхароў розных рэгіёнаў Італіі, ад П’емонта да Сіцыліі, не ўсведамлялі сабе факту, што ўсе яны з’яўляюцца італьянцамі. Падобна людзі, што жылі на тэрыторыі, якая разлеглася ад Прусаў да Рэйнскай вобласці і ад Гановера да паўднёвай Баварыі, не лічылі сябе немцамі. Нават у дваццатым стагоддзі сяляне некаторых еўрапейскіх абшараў не мелі паняцця, што належаць да якойнебудзь этнічнай супольнасці больш шырокай, чым лакальная супольнасць»3.
Працэсы станаўлення і развіцця нацыянальнай свядомасці мелі істотныя адрозненні ў розных рэгіёнах Еўропы. На думку польскага даследчыка Юзафа Хлебоўчыка, у Заходняй Еўропе вызначальную ролю ў нацыятворчых працэсах адыгрывала пачуццё дзяржаўнарэлігійных сувязяў. Фактычнатам існавала ідэнтыфікацыя паняццяў «дзяржава» і «народ». Менавіта дзяржавы праз свае інстытуты, найперш школу, армію, судовую сістэму і г. д. праводзілі палітыку уніфікацыі літаратурнай дзяржаўнай мовы і пашыралі сярод масаў насельніцтва дзяржаўную ідэалогію, заснаваную на гістарычных нацыянальных міфах. Нацыятворчы працэс у краінах Заходняй Еўропы Ю. Хлебоўчык акрэслівае з дапамогай наступнай схемы: дзяржаўная супольнасйь — моўная супольнасць — нацыянальная супольнасць4.
У XIX ст. пачатку XX ст. развіваюцца таксама нацыятворчыя працэсы ва Усходняй і Цэнтральнай Еўропе, у выніку якіх узніклі сучасныя народы гэтата рэгіёну. Аднак тут існаваў шэраг істотных адрозненняў ад Заходняй Еўропы. Нацыянальная свядомасць большасці народаў фарміравалася тут не дзякуючы дзяржаўнай палітыцы, а часта насуперак ёй. Ю. Хлебоўчык усе цэнтральнаусходнееўрапейскія народы падзяліў на наступныя трупы: 1) народы дзяржаўныя; 2) народы, пазбаўленыя дзяржаўнасці; 3) моўнаэтнічныя супольнасці, пераважна сялянскія; 4) супольнасці, існуючыя пераважна ў стане дыяспары, з выразнай культурнацывілізацыйнай і часта расавай адрознасцю ад суседзяў.
Большасць цэнтральнаеўрапейскіх народаў — чэхаў, славакаў, славенцаў і г. д. — Ю. Хлебоўчык адносіў да трэцяй трупы. «Сялянскія» народы мусілі ствараць уласныя нацыянальныя ідэі і развіваць сваю культуру насуперак магутным асіміляцыйным хвалям. Галоўнай задачай для гэтых народаў з’яўлялася задача «набілітацыі» сваёй «плябейскай» мовы. Паводле схемы Ю. Хлебоўчыка, нацыятворчы працэс у такім выпадку развіваўся
1 Znanccki Florian. Wspolczcsnc narody. Warszawa, 1990. S. 123.
4 Chlcbowczyk Jozef. Procesy narodotworezc wc wschodnicj Europic srodkowcj w dobic kapitalizmu (od schylku XVIII do pocza.tkow XX w.). Warszawa. 1975. S. 18.
69
наступным чынам: моўная супольнасць— нацыянальна
КНІГІ ОНЛАЙН
