КНІГІ ОНЛАЙН

Нацыянальныя пытанні: Матэрыялы III Міжнар. кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый»

Выдавец: Беларускі кнігазбор

Памер: 224с.

Мінск 2001

75.34 МБ

�ць падазрэнне. Калі гэта і сапраўды мела месца, то хачу заявіць, каб зніклі ўсе непаразуменні, што я не жадаю мець у сябе польскае войска, што знаходжанне яго ў мяне расцэньваю як гвалт, і прашу не марудзячы адклікаць яго. Гавораць, што ёсць шмат грамадзянаў, якія лічаць сябе палякамі і імкнуцца мець у сябе польскае войска дзеля абароны т. зв. польскай маёмасці. Я беларуска, і мая ўласнасць, таксама як і мая асоба, не польскія, так што няма падставы для непатрэбнай і непажаданай мне апекі.
Хачу дадаць, што паводзіны размеркаванага войска з'яўляюцца ў найвышэйшай ступені нетактоўнымі і грубіянскімі і могуць прывесці да вялікай бяды.
Далучаю выразы павагі.
Мікалаева Радзівіл
Д.13.ХИ. (1917)
(Пера клад Алеси Смаленчука)
DowborMusnicki J. Moje wspomnienia. Warszawa, 1935. S. 171.
185
Dariusz Tarasiuk (Lublin, Polska)
KWESTIA BIAtORUSKA
W POGLADACH MINSKICH POLAKOW (19171918)
Przemiany spolecznopolityczne zachodzqce w Rosji po rewolucji lutowej rokowaly nadziejc na uzyskanie praw politycznych przez narody uciskane przez carat. Wtedy to aspiracje narodowe zaczqli coraz smielej zglaszac dzialacze bialoruskiego ruchu narodowego 1. W tej sytuacji, jak i rodzacych siq nadziejach na wskrzeszenie niepodleglej Rzeczypospolitej, polskie ugrupowania polityczne powstaj^ce w Minsku musiafy okreslic swoj stosunek nie tylko do samych Bialorusinow, ale i do rozwijaj^cych si^ wsrod nich pradow politycznych. Coraz trudniej bylo nadal twierdzic, ze kwestia bialoruska jest calkowicie sztucznie podnoszona, chociaz oczywiscie takie glosy pojawialy si? nadal 2.
Co mozna powiedziec о stosunku Polakow w Minsku do ruchu bialoruskiego?
W 1917 r. najwi^kszy wplyw na kreowanie opinii polskiej w Minsku na spraw^ bialoruska posiadala Rada Polska Ziemi Minskiej (RPZMin.), aspiruj^ca do roli organu samorzadowego spolecznosci polskiej. W jej sklad wchodzili politycy uznajqcy demokratyczne i patriotyczne priorytety, zarowno prawicowych jak i poczqtkowo lewicowych pogHdow. St^d tez w Radzie cz^sto scieraly sic odmienne pogl^dy polityczne w tym i te dotycz^ce stosunku do ruchu bialoruskiego. Komitet Wykonawczy RPZMin. standi na stanowisku, iz nie mozna dalej nie zauwazac rozwoju ruchu bialoruskiego. Nalezy d^zyc do jak najscislejszej wspolpracy zjego przywodcami. Rada opowiedziala sie za wypracowaniem solidarnego stanowiska z Bialorusinami3. W tym czasie wsrod wielu Polakow istnialo przekonanie о mozliwosci obj^cia swoistego typu patronatu nad ruchem bialoruskim i wyzwolenia w nim czynnikow antyrosyjskich. Mogq о tym swiadczyc slowa Wlodzimierza Kryhskiego, ktory w czasie zjazdu zalozycielskiego Rady zwrocil uwag^, iz «dzis nie sposob jest najczQsciej powiedziec, co tu jest polskie, co bialoruskie» 4. Poczqtkowo wi^kszosc czlonkow RPZMin. odrzucala plany przylqczenia tych terenow do majqcej sir; odrodzic Rzeczypospolitej Polskiej. Rada mowila о potrzebie autonomii Bialorusi, oczywiscie miano nadziej? na jej sojusz z panstwem polskim.
' Pracq wykonano w ramach projcktu badawczcgo nr 1 H01G 047 18 pt. «Dzialalnosc spolccznokulturalna i polityczna Polakow na wschodnicj Biatorusi w latach 19051918» (kicrownik dr hab. Marek Madzik). finansowancgo przez Komitet Badan Naukowych.
1 Ninictszy rcfcrat poswiqcony jest stosunkowi Polakow z Mihska i jego okolic do Bialorusinow dazacych do rozwoju odrqbncgo ruchu narodowego.
2 Od redakeji. «Nad Swislocza». 12/25 X 1914. nr 1, s. 2.
’ Archiwum Akt Nowych w Warszawic (dalej AAN), Ccntralna Agcncja Prasowa w Lozannic, teezka 60, k. 20. Zycic polskie na Litwie nicokupowancj.
4 J. Hlasko. Rada Polska Ziemi Minskiej. «Gazcta Polska», 6/19 VI 1917, nr 135.
186
О podejmowaniu dzialan w kierunku nawi^zania przyjaznych kontaktow z bialoruskimi politykami swiadczy wyst^pienie przedstawiciela Rady 8(21) lipca 1917 r. na zjezdzie delegatow organizacji bialoruskich w Mihsku. Wygloszone przez niego slowa о oczekiwaniu przez miejscowych Polakow «zycia w dobrym s^siedztwie z Bialorusinami i pracowaniu razem z mini na korzysc wspolnej ojczyzny» zostaly przyj^te przez delegatow oklaskami 5. W czasie dyskusji nad szkolnictwem w radzie miejskiej Minska w imieniu Polakow Mieczyslaw Porowski wyst^pil w obronie prawa Bialorusinow do szkolnictwa wj^zyku narodowym. Wyrazil on przekonanie, ze maja oni peine prawo odrodzic swoj stary j^zyk, ktorym mowili w XVI w.6
Ocemajac postawQ polskich sfer ziemianskich, ich reprezentant Michal Kryspin Pawlikowski pisai, ze ich ideqbylo zgodne wspolzycie z Bialorusinami. Podkreslal, ze «dwory, ktore pod wplywem zaniesionej z zachodu zarazy endeckiej probowaly polonizowac Bialorusinow, byly bardzo nieliczne» 7. Grupa zwolennikow wspolpracy z Bialorusinami silnie zwi^zana z Minskim Towarzystwem Rolniczym, kierowana przez Woynillowicza caly czas szukala mozliwosci porozumienia. W znacznym stopniu wynikalo to prawdopodobnie rowniez z checi obrony swego stanu posiadania. Naturalnymi sojusznikami tej grupy byli zieinianie Bialorusini ze Skirmuntem na czele.
Pozytywny stosunek do z^dah ruchu bialoruskiego cechowal Polski Zwi^zek Demokratyczny (PZD). Komunikat Komitetu Organizacyjnego PZD glosil m. in.: «W swej dzialalnosci na Bialej Rusi — d^zenie do zgodnej wspolpracy z innymi narodowosciami w mysl zasad wolnosci i demokratyzmu, uznaj^c odr^bny charakter tego kraju i w szczegolnosci narodowego ruchu bialoruskiego» 8. Na jego wiecu w marcu 1917 r. poruszano spraw^ stosunku do Bialorusinow. Adamowicz wital ruch bialoruski i rokowal mu «swietne widoki na przyszlosc» 9. W grudniu 1917 r. przedstawiciel PZD przywital 1 Zjazd Wszechbialoruski. W styczniu 1918 r. w czasie dyskusji nad zjednoczeniem PZD z Polskim Zwi^zkiem Ludowym doszlo do wypracowania programu, ktory mowil о potrzebie calkowitej niepodleglosci Bialorusi z uwzglQdnieniem autonomii narodowokulturalnej dla mniejszosci polskiej '°.
Przychylne Bialorusinom glosy. chociaz w ograniczonym zakresie, widoczne byly w polskiej prasie wydawanej w Mihsku. W «Nowym Kurierze Litewskim»
5 З’сзд дэлсгатаў ад бсларускіх партыйных і грамадскіх арганізацый у Мінску '1 Вольная Беларусь. 1917: 3 жн.
6 Nacyjanalny Histaryczny Archiu Rcspubliki Bictarus u Minsku, f. 24 — Minskaja Haradskaja Duma, op. 1, d. 3659. k. 55 v., Protokol zasiedanija Minskoj Gorodskoj Dumy . . II IX 1917.
7 M. K. Pawlikowski. Minszczyzna, «PamRtnik Wileiiski», z. 2, Londyn 1972. s. 298. 301.
s Ccntralnc Archiwum Wojskowc (dalcj CAW), Formacjc Wschodnic, sygn. 122.100.13. k. 6, Z komunikatu Komitetu Organizacyjnego PZD... 17/30 111 1917.
" Wiec Zwiiizku Demokrutycznego, «Nowy Kurier Litcwski», 21 III/3 IV 1917. nr 77. s. 3.
"' AAN. Polska Komisja Historii Partii przy CK WKP(b). sygn. 60/VI. k. 413. Wycinek z «Echa Polskicgo» z 26 I 1918.
187
ukazaly si? artykuly dotyczace marcowego zjazdu bialoruskiego. Nie podpisany z imienia i nazwiska autor pisal: «Uczestnicy zjazdu bialoruskiego moga bye pewni, ze znajda w dajeniu do wyodr?bnienia Litwy i Bialej Rusi w samodzielnq jednostk? administracyjna, sprzymierzencow najwierniejszych, poparcia najniezawodniejsze wlasnie wsrod Polakow, kraj ten zamieszkujacych» 11. W tej samej gazecie w rubryce «Кгопіка» wielokrotnie zamieszczano informaeje о wiecach i zebraniach bialoruskich, w szczegolnosci gdy brali w nich udzial aktywisci prawicowej prowenieneji. W organic prasowym RPZMin. «Dzienniku Minskim» ukazal si? artykul odnosz^cy do I Wszechbialoruskiego Zjazdu, w ktorym z widoezna sympati^ witano inch narodowy Bialorusinow, podkreslajac przy tym z ubolewaniem dominowanie wsrod delegatow rewoluejonistow, ktorzy mysleli przede wszystkim о tym, jak zagarnac majatki ziemian. Anonimowy autor tego artykulu wyrazal nadziej?, iz grupa ta w koheu przegra 12. Kryjacy si? po kryptonimem К. P. autor, piszac о tym samym zjezdzie, zwracal uwag? na wielokrotne wyst^pienia antypolskie 13. Jeszcze 26 lutego 1918 r. w «Dzienniku Minskim» ukazal si? nie podpisany artykul mowi^cy о potrzebie wspolpracy dwoch autochtonicznych narodow zamieszkujacych ziemie bialoruskie, Bialorusinow i Polakow 14.
Z uplywem czasu stosunek RPZMin., jak i wi?kszosc tamtejszych Polakow do ruchu bialoruskiego stawal si? coraz chlodniejszy. Juz w grudniu 1917 r. jej przedstawiciele nie witali uczestnikow Wszechbialoruskiego Zjazdu 15. Do zerwania kontaktow pomi?dzy obydwiema grupami jednak nie doszlo. Do Komitetu Wykonawczego 1 Wszechbialoruskiego Zjazdu, z iniejatywy jego przewodnicz^cego Jozefa Waronki, weszli przedstawiciele: Zydow, Rosjan i Polakow. Reprezentantem spolecznosci polskiej zostal pelnomocnik oddzialu Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, czlonek Polskiej Partii Socjalistycznej, niezwiazany jednak ze srodowiskiem minskim, Aleksander Prystor. On tez faktyeznie byl glownym ogniwem Цсг^сут wspomniany Komitet z RPZMin. I6.
Narastanie wsrod minskich Polakow nastrojow antybialoruskich wynikalo z coraz bardziej antypolskiego stanowiska politykow bialoruskich. Jednym z glownych punktow rodz^cych konflikty pomi?dzy przedstawicielami obydwu wymienionych narodow byla kwestia przynaleznosci narodowej zamieszkujacych te ziemie katolikow. W mysl rozpowszechnionego stereotypu powszechne bylo
11 Ku wolnosci, «Nowy Kuricr Litcwski», 29 I1I/11 IV 1917. nr 83, s. 2.
xz Z/azd bia/oruski, «Dzicnnik Minski», 12/25 XII 1917. nr 136. s. 3.
” К. P., Zjazd bia/oruski w Minsku, «Dzicnnik Minski», 24 XII 1917/6 I 1918, nr 147, s. 2.
14 Paiistwowosc budoruska, «Dzicnnik Minski», 26 II 1918. nr 34. s, 1.
15 3. Б. Каля ўссбсларускага з’сзду// Вольная Беларусь. 1917. 15 снсж.
"'Bibliotcka Uniwcrsytctu Jagicllonskicgo w Krakowic (dalcj ВШ). sygn. 9818 III. .1. Osmolowski. Wspomnienia z /at 19/4 /92/, t. 2. s. 487: Krolki zaryx zagadmenia bialoruskiego, oprac. przcz Oddzial 11 Sztabu Gcncralncgo. Warszawa 1928, s. 53.
188
utozsamianie wszystkich katolikow z Polakami. Przeciwko temu ostro protestowali Bialorusini. Przykladowo na zjezdzie Bialoruskiej Socjalistycznej Hromady w lipcu 1917 r. z inicjatywy Arkadiusza Smolicza postanowiono wystosowac na rqce polskich organizacji protest w sprawie uznawania za Polakow bialoruskich katolikow 17. Zlozonosc tego problemu bardzo trafnie uj^l uchodzca z Krolestwa Polskiego, Stefan Zardecki. Pewna grupq mieszkancow ziem biaioruskich scharakteryzowal on. na przykladzie jednego z mihskich urz^dnikow, w ten sposob: «Przekonaniami swoimi i narodowosci^ nie zdradzal siq, mowil biegle i poprawnie po rosyjsku i po polsku, wyznania katolickiego, prawdopodobnie wiqc «miejscowy» czyli ni to Polak, ni Bialorusin» 18.
Niewielka liczba katolikow, szczegolnie ziemian, uwazala siq za Bialorusinow, wlaczajqc siq do prac bialoruskiego ruchu narodowego. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej grupy byli Roman Skirmunt i Magdalena Radziwillowa. Po rewolucji lutowej oprocz Skirmunta za bialoruskosci^opowiedzialo siqjeszcze kilku wielkich ziemian wychowanych w polskiej kulturze. Byli to m. in. Edward Woynillowicz i Hieronim DruckiLubecki 19. Pierwszy z nich wspominal, ze popieranie ruchu bialoruskiego po rewolucji lutowej przez ziemian wynikalo z chqci wyodrqbnienia u Bialorusinow poczucia odmiennosci od Rosjan, ogarniqtych rewolucyjnymi nastrojami 20. Pozniej jednak ziemianie ci przestraszyli siq radykalizmu ruchu bialoruskiego i odsunqli siq od niego 21. W miarq uplywu czasu wsrod ziemian uksztaltowal siq, bardzo niemily im, obraz Bialorusina — socjalisty, z ktorym trudno bylo miec cos wspolnego 22. О wiele wiqksza byla liczba tych, ktorzy nawet jesli mowili, iz s^Bialorusinami, to dzialali w ramach ruchu polskiego. Pojqcie Bialorusin w tym ujqciu bylo raczej okresleniem zwi^zanym z zamieszkiwaniem na okreslonym obszarze, a nie wyznaczaj^cym przynaleznosc narodowa. W liscie zamieszczonym w polskiej gazecie wychodzacej w Minsku «Nowym Kurierze Litewskim» Cywiiiski pisal, ze chociaz z