Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры
Сямен Падокшын
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 316с.
Мінск 2003
У заключэнні адзначым, што першая частка «Гісторыі Беларусі», якую мы прааналізавалі ў самым агульным выглядзе, з’яўляецца адным з лепшых сучасных падручнікаў па айчыннай гісторыі. Будзем чакаць выхаду ў свет другой часткі.
Літаратура і мастацтва. 2000. 28 ліп.
АДРАДЖЭННЕ I РЭФАРМАЦЫЯ
Культура Адраджэння ў Заходняй Еўропе і Беларусі (кароткі нарыс)
Адраджэнне, або Рэнесанс (фр. — Renaissans), італ. — Rinassimento), — гэта эпоха станаўлення духоўнай культуры Новага часу ў Еўропе (XIV — першая палова XVII ст.)Яшчэ нядаўна Адраджэнне звязвалі з развіццём капіталістычных адносін у краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы. Аднак у навейшых даследаваннях данае паняцце трактуецца больш шырока, яно знітоўваецца не толькі з раннебуржуазнай, але і з папярэднічаючай ёй развітой гарадской культурай, пра што пісалі М. Конрад і А. Лосеў. Больш таго, ставіцца і вывучаецца праблема ўсходнееўрапейскага і ўсходнеславянскага Адраджэння (Ю. Юргініс, С. Падокшын, У. Конан, В. Нічык, М. Кашуба, Я. Страцій, У. Літвінаў і інш.). Тэрмінам «Адраджэнне» абазначаюцца таксама грамадска-культурныя рухі ў гісторыі некаторых народаў, у тым ліку і славянскіх, якія знітаваны з агульным духоўна-культурным уздымам у больш ранні ці больш позні перыяды, вызваленчай барацьбой, абуджэннем нацыянальнай свядомасці, станаўленнем дзяржаўнасці (каралінгскае, балгарскае Адраджэнне і інш.). У «Беларускае Адраджэнне» М. Багдановіч, аўтар гэтага паняцця, уключаў працэс нацыянальна-культурнага развіцця беларускага народа пачынаючы з XVI і да першых дзесяцігоддзяў XX ст.
Адраджэнне XIV—XVI стст. абумоўлена прагрэсіўнымі якаснымі зменамі ў эканамічным і сацыяльна-палітычным стане еўрапейскіх краін, развіццём гарадоў, таварнаграшовай гаспадаркі, зараджэннем элементаў буржуазных адносін, фарміраваннем нацыянальных дзяржаў і абсалютных манархій, актывізацыяй антыфеадальных рухаў і рэлігійнай барацьбы, секулярызацыяй духоўнага жыцця грамадства. Характэрная асаблівасць Адраджэння — зварот да культуры антычнасці, дзякуючы чаму «заходні свет
азнаёміўся з ісцінным, вечным вынікам чалавечай дзейнасці» [27, с. 419]. Аднак імкненне «адрадзіць» цікавасць да антычнай спадчыны з’яўлялася не яе простай рэстаўрацыяй, а зыходным пунктам, канкрэтна-гістарычным спосабам фарміравання новай, пераважна свецкай еўрапейскай культуры. Яе аплотам станавіліся гарады, двары і маёнткі свецкіх і духоўных феадалаў, багатых мяшчан, а выразнікамі — прадстаўнікі новай інтэлігенцыі (пісьменнікі, мастакі, вучоныя, філосафы, кнігавыдаўцы, настаўнікі, урачы), перадавыя грамадскія і палітычныя дзеячы, мараплаўцы і інш. У іх асяроддзі фарміруецца адметны ад традыцыйна-сярэднявечнага, рэнесансава-гуманістычны светапогляд, які адлюстроўваў істотныя змены ў адносінах да Бога, прыроды, свету, грамадства, чалавека. Аснову гэтага новага светапогляду складаюць тры прынцыпы: вучэнне пра свабоду, або пра вялікія магчымасці чалавека ў яго адносінах да свету, самога сябе, пазнання, творчасці; уяўленне пра самакаштоўнасць чалавечага жыцця, або адраджэнскі антрапацэнтрызм, дзе галоўнай з’яўляецца не праблема замагільнай узнагароды, а зямнога прызначэння чалавека; натуралізм як пераважны спосаб інтэрпрэтацыі прыродна-сацыяльнай рэчаіснасці і чалавека.
Адраджэнне суправаджалася эпахальнымі з’явамі — Вялікімі геаграфічнымі адкрыццямі, узнікненнем кнігадрукавання, буйнымі дасягненнямі ў развіцці тэхнікі, навукі, мастацтва. Культура эпохі Адраджэння і светапогляд рэнесансавых гуманістаў супярэчлівыя. Побач з гістарычна абмежаванымі, саслоўна-класавымі сцвярджаліся вечныя, агульначалавечыя каштоўнасці; свецкія элементы цесна перапляталіся з рэлігійнымі, хрысціянскія — з язычніцкімі, натуралістычныя і навуковыя — з містычнымі і астралагічнымі. Грамадзянскі гуманізм (вучэнні, якія грунтаваліся на ідэі «агульнага дабра») з гранічным індывідуалізмам, «тытанізмам» (тэрмін А. Ф. Лосева), амаралізмам; вучэнне пра высокую годнасць чалавека з усведамленнем яго бяссілля ў існуючых прыродных і грамадскіх умовах. Культура Адраджэння ўяўляла сабою толькі магутны слой эпох! позняга Сярэднявечча, феадалізму. Побач з ёй існавала традыцыйная сярэднявечная культура — сацыяльная, палітычная, прававая, філасофская, мастацкая, побытавая і г. д.
У розных краінах эпоха Адраджэння не супадала не толькі храналагічна, але і тыпалагічна. У адрозненне ад класічнага, італьянскага, Адраджэння рэнесансавую культуру ў некаторых краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы (Германія, Скандынаўскія краіны, Англія і г. д.) называюць Паўночным Адраджэннем, асаблівасцямі якога былі цесная сувязь з рэлігійнымі і нацыянальна-культурнымі рухамі, Рэфармацыяй, кампраміс з сярэднявечнымі традыцыямі і інш. Да данага тыпу адносіцца і ўсходнееўрапейскае Адраджэнне (Беларусь, Украіна, Літва). У перыяд Адраджэння адбывалася інтэнсіўнае станаўленне нацыянальнай самасвядомасці і на гэтым грунце — нацыянальнай культуры. Дасягнулі вялікіх поспехаў літаратуры на народных мовах, мастацтва, архітэктура, музыка, тэатр, філалогія, гістарыяграфія, прыродазнаўства, філасофія. Гуманісты імкнуліся адрадзіць класічную латынь, вывучалі старажытнагрэчаскую і старажытнаяўрэйскую мовы, адшуквалі, аднаўлялі і выдавалі тэксты антычных аўтараў. Разам з тым узрастае цікавасць да жывых моў, сведчаннем чаго з’яўляюцца пераклады на народныя мовы Бібліі (Ян Гус, Францыск Скарына, Марцін Лютэр).
Побач з развіццём новага мастацтва фарміравалася новая філасофія мастацкай творчасці — рэнесансавая эстэтыка з яе рэабілітацыяй пачуццёва-цялеснай прыгажосці, секулярызацыяй духоўнага свету чалавека, перакананнем у неабмежаванасці творчай свабоды. Эстэтычная праблематыка распрацоўвалася ў адносінах да мастацкай практыкі, пераважна ў галіне жывапісу, скульптуры, архітэктуры ( «Трактат пра жывапіс» Леанарда да Вінчы, «Жыццяпісы самых знакамітых жывапісцаў, скульптараў і дойлідаў» Дж. Вазары і інш.). У аснове мастацкага мыслення эпохі Адраджэння — давер да пачуццёвага ўспрыняцця, зроку, перспектыўнае, трохмернае, рэльефнае бачанне навакольнага свету. Відазмянялася антычнае паняцце мімезісу: галоўнае не перайманне, а індывідуальна-творчае бачанне самога мастака, для якога мастацтва вышэй за рэальнасць. Вялікае значэнне надавалася прафесіяналізму, адукацыі, веданню анатоміі, матэматыцы. Менавіта ў эпоху Адраджэння мастацкая творчасць начала разглядвацца як самастойны від дзейнасці. Аб’ектам мастацкага адлюстра-
вання ўсё больш станавілася рэальнасць, рэлігійныя сюжэты секулярызаваліся. Мастацкае пазнанне сінтэзавалася з навуковым, даследаваліся пытанні перспективы, прапорцыі, светлаценю. Жывапіс, скульптура, графіка псіхалагічна паглыбляліся, выяўлялі жыццялюбства і грамадзянскасць асобы, драматызм і канфліктнасць рэчаіснасці. У архітэктуры рэнесансавы стыль вызначаўся яснасцю, лагічнасцю, прапарцыянальнасцю, суразмернасцю чалавеку. У літаратуры сцвярджаўся ідэал свабоднай, усебакова развітой жыццялюбнай асобы, адбываўся сінтэз кніжнай і фальклорнай традыцыі. Узніклі любоўная лірыка (Ф. Петрарка, П. Рансар), камічная навела (Дж. Бакача, Дж. Чосер), гістарычная (Т. Таса), гераічная (Л. Камоэнс), казачная (М. Баярда, Л. Арыёста) паэмы, драма (У. Шэкспір, Л. дэ Вэга), сатырычна-бытавы і гратэскны раманы (Ф. Рабле, М. Сервантэс), антысхаластычная і антиклерикальная сатыра (С. Брант, Эразм Ратэрдамскі, У. фон Гутэн), філасофскае эсэ (М. Мантэнь). Рэнесансавы тэатр імкнуўся спалучаць літаратурную драматургію з народным карнавальным мастацтвам. У музыкальней культуры зараджаліся новыя жанры — сольная песня, кантата, опера, замацоўвалася вакальна-інструментальная поліфанія, адчуваўся ўсё большы ўплыў народнай музыкі.
Філасофія Адраджэння процістаяла схаластыцы, хоць і не парывала з сярэднявечнай традыцыяй. Вылучаліся тры лініі — этыка-гуманістычная, неаплатанічная і натурфіласофская. Першая, этыка-гуманістычная (Калуча Салютаці, Леанарда Бруні, Ларэнца Вала, Піка дэла Мірандола, Эразм Ратэрдамскі, Францыск Скарына, Мішэль Мантэнь), характарызавалася цікавасцю да праблем чалавека, яго прызначэння, унутранага свету, магчымасцей, свабоды. Пры гэтым выкарыстоўваліся і актуалізаваліся сацыяльна-этычныя ідэі памяркоўнага стаіцызму (у духу «грамадзянскага гуманізму») і эпікурэізму (у духу раннебуржуазнага індывідуалізму). Для прадстаўнікоў Паўночнага Адраджэння характэрна спроба гуманістычнай перапрацоўкі хрысціянскай этыкі (Эразм Ратэрдамскі, Францыск Скарына і інш.). Другая, неаплатанічная, лінія філасофіі эпохі Адраджэння (Мікалай Кузанскі, Марсілія Фічына) знітавана з пастаноўкай радыкальных анталагіч-
ных праблем, стварэннем пантэістычнай карціны свету, распрацоўкай шэрагу дыялектычных ідэй. Паводле Кузанскага, Бог стварае прыродны Свет не «з нічога», а ў выніку самаразгортвання; Бог і Свет — процілегласці, якія, аднак, знаходзяцца ў дыялектычных адносінах, пераходзячы адзін у аднаго. Фічына разглядаў акт тварэння як працэс сыходжання ад Божага адзінства да прыроднай множнасці, лічыў Сусвет і чалавека цудоўнымі творамі Вялікага мастака — Бога. Трэці напрамак — прадстаўлены рэнесансавымі натурфілосафамі (Т. Парацэльс, Дж. Кардана, Б. Тлезіа, А. Доні, Ф. Патрыцы, Д. Бруна, Т. Кампанэла). Яны разглядалі свет і чалавека пераважна зыходзячы з іх «уласных пачаткаў», абапіраліся на вопыт, пад якім разумелі ўласныя назіранні, сучасныя ім навуковыя дасягненні, гістарычную практыку і народную мудрасць. Аднак гэта яшчэ не быў вопыт XVII ст., які грунтаваўся галоўным чынам на навуковым эксперыменце. Рэнесансавымі натурфілосафамі яшчэ актыўна выкарыстоўваліся астралагічныя, акультна-містычныя і іншыя ненавуковыя ідэі. Буйнейшы вынік філасофіі Адраджэння — натуралістычны пантэізм (Бруна). Яго аналаг — містычны пантэізм (Т. Мюнцар, Я. Бёме). У эпоху Адраджэння ўзнікае новае прыродазнаўства (Леанарда да Вінчы, Мікалай Капернік). Геліяцэнтрычнае вучэнне Каперніка абумовіла радыкальны перагляд філасофскіх уяўленняў пра свет. На яго падставе Бруна распрацаваў касмалагічнае вучэнне пра бясконцасць Сусвету. У той жа час рабіліся спробы аднаўлення аўтэнтычнага вучэння Арыстоцеля, скажонага схаластыкай, натуралістычнай інтэрпрэтацыі арыстоцелізму (П. Пампанацы). Узнікае сацыяльная ўтопія (Т. Мор, Кампанэла), развіваецца новая палітычная думка (Н. Макіявелі, Ж. Бадэн, А. Ф. Маджэўскі, А. Волан), у якой гісторыя трактавалася як пераважна вынік мэтанакіраванай дзейнасці людзей, дзяржаўная палітыка аддзялялася ад рэлігіі і нават ад маралі (Макіявелі) або шчыльна звязвалася з імі (Кальвін, Волан). Сацыяльнапалітычная філасофія Адраджэння зыходзіла з пераканання ў неабходнасці ўдасканалення існуючага грамадства, дзяржавы, царквы, нораваў. Рэнесансавыя ідэі адлюстраваліся ў рэфармацыйных вучэннях, у якіх сцвярджалася
КНІГІ ОНЛАЙН
