КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
У прадмовах да скарынаўскай Бібліі больш-менш выразна акрэслена рэнесансава-гуманістычная мадэль рэлігійна-царкоўнага жыцця, асноўным зместам якой з’яўлялася ідэя згоды ўсіх хрысціянскіх веравызнанняў на падставе ўзаемнай цярпімасці. У скарынаўскіх тэкстах палкам адсутнічаюць тэрміны «праваслаўе» і «каталіцтва», а гаворка ідзе пра хрысціянства наогул. На нашу думку, гэта свядомая, мэтанакіраваная, прынцыповая пазіцыя Скарыны, які, зыходзячы з гістарычнага вопыту, умоў айчыннага і заходнееўрапейскага жыцця, рэнесансава-гуманістычнай інтэнцыі, з’яўляўся прыхільнікам прымірэння і пагаднення ўсходняга і заходняга адгалінаванняў хрысціянскай царквы. Зразумела, што згоду ён мысліў на падставе раўнапраўя, свабоднага волевыяўлення, добраахвотніцтва. Скарынаўскую ідэю ўспрынялі яго нашчадкі, дзеячы беларускага Адраджэння. Дзякуючы намаганням ліберальнай беларускай шляхты ідэя верацярпімасці была зафіксавана ў Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г., Статуце ВКЛ 1588 г. Яна з’яўлялася кіруючым прынцыпам дзяржаўнай палітыкі да той пары, калі ўлада, частка пануючага класа і праваслаўнага святарства не пераарыентаваліся на іншую, контррэфармацыйную мадэль рэлігійнацаркоўнага жыцця, падстава якой — прымусовая унізацыя. Талерантнасць, павага да іншаверства і іншадумства — адна з характэрных рыс культуры Беларусі, беларускага менталітэту, сведчанне высокага ўзроўню, цывілізаванасці нацыянальнага духу беларусаў, іх здольнасці вырашаць існуючыя сацыяльныя, палітычныя, міжнародныя і іншыя праблемы шляхам перагавораў, кампрамісаў, іх прынцыповага непрымання ўсялякіх відаў экстрэмізму і тэрарызму. На жаль, у сучаснай публіцыстыцы наглядаюцца спробы трактоўкі беларускай талерантнасці як слабахарактарнасці або згодніцтва. Гэта прынцыповая і небяспечная памылка, вынік культурна-гістарычнай, філасофскай і палітычнай недамысленасці. Этычная дамінанта. Як вядома, з часоў Кіеўска-Полацкай Русі дамінантай філасофскай культуры Беларусі з’яўлялася этыка. Этычная праблематыка займае першынствуючае месца ў светапогляднай сістэме Скарыны і наогул у беларускай культуры эпохі Адраджэння. Менавіта эпоха Адраджэння абагаціла беларускую этычную думку многімі новымі ідэямі [116; 135, с. 311—359]. Як паказалі беларускія даследчыкі, дамінуючая роля этыкі захавалася ў беларускай культуры і ў наступныя часы. Вышэйшым дасягненнем сучаснай беларускай, ды і не толькі беларускай, філасофска-этычнай думкі з’яўляецца творчасць Васіля Быкава, які здолеў сказаць новае слова ў сусветнай экзістэнцыялісцкай літаратуры і філасофіі. Этычная культура Беларусі, карані якой знаходзяцца ў часе Кіеўска-Полацкай Русі, першага беларускага Адраджэння, — вельмі актуальная тэма. На тэту тэму ўжо шмат напісана беларускімі літаратуразнаўцамі і філосафамі і тым не менш яна варта спецыяльнага, новага даследавання. Ідэя развіцця культуры на нацыянальнай моўнай падставе. Адным з істотных вынікаў беларускага Адраджэння XVI — пачатку XVII ст. з’яўляецца інтэнсіўнае фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці, усведамленне пэўнай, адукаванай і патрыятычна настроенай часткай грамадства неабходнасці развіцця беларускай культуры, роднай мовы, асветы. Праблема развіцця нацыянальнай культуры пастаўлена Скарынам ужо самім фактам перакладу Бібліі, адрасаванай «людем посполитым руского языка». У сваіх прадмовах беларускі гуманіст свядома і настойліва падкрэслівае нацыянальна-патрыятычную накіраванасць сваёй дзейнасці: «...наболей с тое причины, иже мя милостивый Бог с того языка на свет пустил». Сюжэт пра Юдзіф у скарынаўскіх прадмовах таксама ўзнік не выпадкова: ён носіць яскрава выяўлены нацыянальна-патрыятычны ха- рактар. Скарына акцэнтуе на гэта ўвагу чытача: «...абыхом, яко зерцало, жену сию преславную (Юдзіф. — С.П.) пред очима имеюще, в добрых делех и в Любови отчины не толико жены, но и мужи наследовали» [136, с. 59]. Як вядома, біблейскія Майсей, Давід, Юдзіф былі самым! папулярнымі героямі мастакоў італьянскага Адраджэння, з’яўляючыся ўвасабленнем самаадданага служэння сваёй Радзіме і свайму народу, і Скарына, несумненна, ішоў па іх шляху. Першае беларускае Адраджэнне выклікала нябачны да гэтага ўздым нацыянальна-патрыятычнага пачуцця. Мікола Гусоўскі ў сваёй паэме «Песня пра зубра» настальгіруе па роднай Беларусі, яе путчах, рэках, азёрах. Сымон Будны ў «Катэхізісе» заклікае князёў Радзівілаў, каб яны «не только в чужоземских языцех кохали, але бы ся теж ... и того здавна славного языка словенского розмиловати и оным ся бавити рачили». Леў Сапега, як ужо адзначалася, з гонарам сцвярджае, што беларускі народ «не обчым яким языком, але сваим власным права списаные мает». Пры дварах беларускіх магнатаў засноўваюцца друкарні, школы, шпіталі, кнігасховішчы; жывуць настаўнікі, урачы, юрысты, пісьменнікі, паэты, кнігавыдаўцы, бібліятэкары, карацей кажучы, нацыянальная інтэлігенцыя, якая нараджаецца. Менавіта з першым беларускім Адраджэннем звязана ўсталяванне ў айчыннай культуры інстытута мецэнацтва. Нацыянальна-патрыятычнай ідэяй запальваюцца шырокія колы беларускіх і ўкраінскіх царкоўных дзеячаў, прычым усіх існуючых у ВКЛ веравызнанняў. Іпацій Пацей дакарае праваслаўных «пастырей старших», што яны «не дбаюць» пра «навуку». Прычыну гэтага «нядбайства» уніяцкі мітрапаліт бачыць у тым, што «писм и книг светых отец, до таковых речей потребных, в нашом языку Руском не маем». Пацей крытыкуе ўсіх тых, хто «не дбае на продки свое ... на старожытность, на давность» [127, с. 113, 164]. Дарэчы, у сваёй пісьменніцкай дзейнасці Пацей карыстаўся пераважна беларускай мовай. 3 другой паловы XVI ст. актывізуецца брацкі культурны pyx, узнікаюць школы, у якіх выкладаюцца «сем вольных навук», пра неабходнасць чаго пісаў у сваіх прадмовах Скарына, пішуцца і выдаюцца першыя падручнікі, засноўваецца Кіева- Магілянская акадэмія, узнікае вялікая палемічная і мемуарная літаратура на беларускай мове і г. д. Такім чынам, існуючыя факты сведчаць, што ў перыяд першага Адраджэння беларуская ідэя, г. зн. ідэя развіцця айчыннай культуры на нацыянальнай моўнай падставе, займала адно з дамінуючых месц у нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. Нацыянальнай ідэяй былі ахоплены амаль што ўсе пласты беларускага грамадства, у тым ліку і пэўная, уплывовая частка феадальнага класа. Аднак тэта адзін, аптымістычны «бок медаля». Побач з ім існаваў і другі бок, песімістычны. У сувязі з актывізацыяй Контррэфармацыі і іншымі абставінамі ўжо ў 70—80-х гадах XVI ст. пачалі наглядацца небяспечныя сімптомы, на якія першым звярнуў увагу Васіль Цяпінскі: узрастаючая халоднасць беларускіх феадалаў да справы нацыянальна-культурнага развіцця, і перш за ўсё «езыка своего славного занедбанне». Цяпінскі геніяльна ўхапіў праблему. Гістарычны вопыт сведчыць, што развіццё або занядбанне нацыянальнай культуры ў першую чаргу залежыць ад сацыяльнай эліты, якая валодае матэрыяльнымі і інтэлектуальнымі сродкамі (грошы, улада, асвета, духоўны патэнцыял), і ад дзяржаўнага, палітычнага кіраўніцтва, якое таксама ажыццяўляе сацыяльная эліта. Менавіта на правячай эліце і дзяржаўным кіраўніцтве ляжыць гістарычная адказнасць за лёс нацыянальнай культуры — з гэтай думкай Цяпінскага цяжка не пагадзіцца. Трэба адзначыць, што Васіль Цяпінскі першым у гісторыі айчыннай думкі паставіў праблему выратавання нацыянальнай культуры беларускага народа. Праз тры стагоддзі амаль што з такімі ж словамі звярнуўся да беларусаў Францішак Багушэвіч. Праблема занядбання сацыяльнай элітай і дзяржаўным кіраўніцтвам нацыянальнай культуры мае свае, аб’ектыўныя прычыны. Існавалі яны і ў другой палове XVI ст. Паміж Усходам і Захадам. Непрымальнасць духоўнага прымусу. Геапалітычнае становішча ВКЛ паміж Польшчай і Рускай дзяржавай абумоўлівала рэальную сітуацыю, якая складвалася на працягу многіх стагоддзяў. Націск з Захаду і Усходу ўзмацняўся. I калі Варшава прапаноўвала федэрацыю, то Масква згодна была толькі на інкарпара- цыю, абгрунтоўваючы сваю вялікадзяржаўную палітыку тэзісам: вялікі князь Маскоўскі (а потым і рускі цар) з’яўляецца адзіным легітымным уладаром «усея Вялікія, Малыя і Белыя Русі». Усе спробы дамовіцца з Масквой не далі вынікаў. Лівонская вайна 1558—1584 гг. паказала, што пагроза інкарпарацыі зусім рэальная. У гэтых умовах беларуская феадальная эліта робіць стаўку на больш шчыльную інтэграцыю з Польшчай, вынікам чаго і з’явілася Люблінская унія 1569 г. Хаўрусу ВКЛ і Польшчы спрыяла і тое, што на працягу XIV—XVI стст. палітычны менталітэт гэтых дзяржаў гранічна наблізіўся адзін да аднаго. Яго падставай з’яўлялася ідэя канстытуцыйнай манархіі, г. зн. каралеўскай улады, абмежаванай законам і прадстаўнічымі інстытутамі, у той час як асновай расійскай палітычнай сістэмы, якая таксама фарміравалася на працягу XIV— XVI стст. была ідэя неабмежаванай самадзяржаўнай улады. Сацыяльна-палітычная інтэграцыя з Польшчай абумовіла духоўна-культурную, рэлігійную інтэграцыю беларускага і польскага панства і шляхты. Значная частка айчыннага феадальнага класа ўспрымае польскую культуру, мову, пераходзіць у каталіцтва, пранікаецца польскай самасвядомасцю. Пачынаецца інтэнсіўны працэс паланізацыі беларускіх «вярхоў», культурнага жыцця Беларусі, духоўнай «эміграцыі» беларускіх інтэлектуалаў, пераход іх у польскую культуру. Працэс дэнацыяналізацыі беларускай эліты, беларускай культуры набыў інтэнсіўны характар у сувязі з актывізацыяй контррэфармацыйнага руху ў ВКЛ. Контррэфармацыя прыклала вялікія намаганні, каб авалодаць айчыннай адукацыяй, захапіць у свае рукі кнігадрукаванне, манапалізаваць духоўнае жыццё краіны, накіроўваючы яго аднабакова, па рэчышчы каталіцызацыі і вестэрнізацыі. Яна імкнулася выгнаць з айчыннай культуры не толькі пратэстанцтва, але і праваслаўе, з якім непарыўна было звязана духоўнае жыццё беларускага народа. Пад націскам Контррэфармацыі ліберальная, рэнесансава-гуманістычная мадэль айчыннага грамадска-царкоўнага жыцця, якая ўсталявалася ў краіне ў другой палове XVI ст. і падставай якой з’яўлялася свабода рэлігійнага выбару, верацярпімасць, паступова трансфармавалася ў мадэль контррэфармацыйную, кансерватыўна-ахоўную, у аснове якой ляжала ідэя выкаранення іншаверства і іншадумства, «схізмы», стварэння ў межах Рэчы Паспалітай аб’яднанага, грэка-каталіцкага веравызнання.