КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
князі літоўскія. Каля 1320 г. Гедымін дабіўся адкрыцця мітраполіі з цэнтрам у Новагародку (Навагрудку), у якую ўваходзілі Полацкая і Тураўская епархіі, аднак у выніку намаганняў Масквы яна хутка была зачынена. Вялікія намаганні ў перамяшчэнні царкоўна-адміністрацыйнага цэнтра праваслаўя з Масквы ў Кіеў і Вільню прыклалі Альгерд і Вітаўт. У 1415 г. апошні на саборы ў Новагародку пераканаў беларускіх і ўкраінскіх епіскапаў паставіць на Кіеўскі мітрапаліцкі прастол свайго кандыдата Рыгора Цамблака. Свой учынак Вітаўт мацівіраваў тым, што маскоўскія мітрапаліты клапоцяцца не пра заходнеправаслаўную царкву, а пра прыбыткі ад яе. Бірэлігійнасць, якая ўсталявалася ў ВКЛ пасля Крэўскай уніі (1385), вымагала вырашэння таксама праблемы згоды, мірнага суіснавання праваслаўнай і каталіцкай супольнасцей як прававымі сродкамі, так і захадамі ў напрамку аб’яднання праваслаўнай і каталіцкай царквы, або уніі. У 1418 г. Кіеўскі мітрапаліт Рыгор Цамблак, «пратэжэ» Вітаўта, выступіў на Канстанцкім Усяленскім саборы з заклікам аднавіць былое адзінства хрысціянскай царквы на падставе ўзаемнай цярпімасці і раўнапраўя. Фларэнційскую унію, якая прадугледжвала стварэнне адзінай хрысціянскай царквы, у 1439 г. сярод іншых падтрымаў і Кіеўскі мітрапаліт Ісідар. Праваслаўнае супольніцтва ВКЛ у асноўным ухваліла дзейнасць Ісідара, але зусім інакш ён быў сустрэты ў Маскве, дзе яго абвясцілі ерэтыком і саслалі ў Чудаў манастыр. Адтуль ён збег у Новагародак, а потым пераехаў у Рым [84]. I нарэшце, у 1458 г. вялікі князь Казімір даў згоду на заснаванне асобнай, не звязанай з Масквой праваслаўнай мітраполіі для ВКЛ. Усе беларускія і ўкраінскія епіскапы, апрача Чарнігаўскага і Бранскага (Бранск у гэты час уваходзіў у склад ВКЛ), ухвалілі даную акцыю. 3 гэтага перыяду, на думку вядомага рускага гісторыка царквы А. Ул. Карташова, беларуска-ўкраінскае праваслаўе «пачынае жыць сваім асаблівым жыццём у адметных палітычных і культурных умовах» [59, т. 1, с. 365]. Адметны характар беларуска-ўкраінскага праваслаўя XV—XVII стст. Геапалітычнае становішча ВКЛ «паміж Усходам і Захадам», на мяжы ўсходнееўрапейскай і заходнееўрапейскай, грэка-візантыйскай і лаціна-германскай культур абумовіла спецыфічны, адметны ад маскоўскага мен- талітэт беларуска-ўкраінскага праваслаўя. На думку даследчыкаў (Я. Д. Ісаевіча, В. М. Нічык, М. В. Дзмітрыева, С. В. Марозавай), яго адметнасцю з’яўляліся такія рысы, як інстытут патранату (кантроль над царкоўным жыццём свецкіх асоб), існаванне брацтваў, беларусізацыя і ўкраінізацыя царкоўнаславянскай мовы. Факты сведчаць, што дзеячы беларускай і ўкраінскай праваслаўнай царквы былі ў значнай ступені інтэграваны ў заходнееўрапейскую культуру: яны мелі права свабоднага выезду за мяжу, зафіксаванае ў статутах ВКЛ, падарожнічалі па Еўропе, вучыліся ў замежных універсітэтах. Значная частка праваслаўных святароў, феадалаў, мяшчан была параднёная з каталіцкімі, а потым і пратэстанцкімі сем’ямі. Беларускія і ўкраінскія праваслаўныя святары, настаўнікі брацкіх школ, пісьменнікі, кнігавыдаўцы былі схільныя да філасофскай рэфлексіі, звярталіся да арыстоцелізму, неаплатанізму, рэнесансава-навуковых уяўленняў пра свет і чалавека. I наогул, на працягу некалькіх стагоддзяў у духоўным жыцці Беларусі і Украіны склаўся тып свецкага і царкоўнага дзеяча «на мяжы культур», да якога належалі такія постаці, як Ф. Скарына, М. Гусоўскі, С. Будны, В. Цяпінскі, Л. Сапега, 1. Пацей, М. Сматрыцкі, П. Магіла, С. Косаў, С. Полацкі і інш. Гэтымі абставінамі быў абумоўлены характэрны для культуры Беларусі і Украіны інтэнсіўны і плённы дыялог паміж Усходам і Захадам, які станоўча ўплываў на духоўна-культурнае развіццё беларускага і ўкраінскага народаў, пашыраў светапоглядны кругагляд свецкіх і царкоўных дзеячаў, стымуляваў талерантныя адносіны беларуска-ўкраінскага праваслаўя да заходняй культуры, каталіцтва. Імкненне да культурнарэлігійнага дыялога надавала вялікую папулярнасць у грамадстве ВКЛ ідэі адраджэння хрысціянскага адзінства, ідэі уніі [103, с. 45—47]. Дзве мадэлі грамадскага і рэлігійна-царкоўнага жыцця. Праект універсальнай і лакальнай уніі. На працягу стагоддзяў у свядомасці народаў ВКЛ болып-менш выразна акрэсліліся дзве глабальныя мадэлі грамадскага і рэлігійнацаркоўнага жыцця: ліберальная, рэнесансава-гуманістычная, падставай якой з’яўлялася верацярпімасць, і кансерватыўная, контррэфармацыйная, у аснове якой ляжала ідэя уніі. Справа ў тым, што падставай менталітэту беларуска-ўкраінска-літоўскага грамадства з’яўляліся, па-першае, прызнанне ў якасці аптымальнай палітычнай сістэмы манархіі, абмежаванай законамі і прадстаўнічымі ўстановамі, па-другое, плюралізм рэлігійна-царкоўнага жыцця, які вымушаў свецкую ўладу праводзіць палітыку адноснай верацярпімасці. На працягу XV—XVI стст. узнікае шэраг юрыдычных актаў, якія ўраўноўваюць у правах праваслаўных, католікаў, пратэстантаў. Дамінуючым прынцып рэлігійнай талерантнасці становіцца ў другой палове XVI ст. У якасці прававой нормы ён фіксуецца ў шэрагу дакументаў і перш за ўсё ў Статуце 1588 г. Гэты адносна кароткі час у грамадскім жыцці ВКЛ беларускі пісьменнік Фёдар Еўлашоўскі назваў «залатым векам». Між тым у другой палове XVI ст. на паверхню грамадскага жыцця зноў выходзіць ідэя царкоўнай уніі. Гэта было абумоўлена актывізацыяй Контррэфармацыі, а таксама ўзрастаючай пагрозай незалежнасці ВКЛ з боку Рускай дзяржавы (Лівонская вайна 1558—1583 гг., утварэнне Маскоўскай патрыярхіі ў 1589 г.), у выніку чаго яно павінна было пайсці на больш шчыльную інтэграцыю з Польшчай. Царкоўная унія павінна была стаць лагічным працягам палітычнай, Люблінскай уніі 1569 г. Контррэфармацыя, якая пачалася ў ВКЛ з 70-х гадоў XVI ст., рашуча і катэгарычна адвергла прынцып рэлігійнай цярпімасці. У якасці альтэрнатывы рэнесансава-гуманістычнай, плюралістычнай мадэлі духоўнага, рэлігійна-царкоўнага жыцця яна прапанавала ідэю уніі. Ідэю царкоўнай уніі падтрымалі пэўныя колы беларуска-ўкраінскага грамадства, якія, як адзначалася, былі падрыхтаваны да гэтага. Частка з іх выношвала праект універсальнай уніі, які ўзнік у атачэнні Кіеўскага ваяводы князя Канстанціна Астрожскага і Новагародскага ваяводы Фёдара Скуміна-Тышкевіча. Гэты праект прадугледжваў аб’яднанне ўсіх без выключэння хрысціянскіх цэркваў, у тым ліку і Маскоўскай. Па сваёй тэарэтычнай сутнасці ён быў экуменічна-гуманістычным, грунтаваўся на прынцыпах усеагульнасці і добраахвотнасці. Разам з тым праект універсальнай уніі быў гранічна ўтапічным, таму што Масква катэгарычна ад яго адмовілася. Ідэолагі Контррэфармацыі прадбачылі гэту сітуацыю, таму яны прапанавалі праект лакальнай уніі, аб’яднання праваслаўных з католікамі ў межах Рэчы Паспалітай, менавіта Беларусі і Украіны. Утапічнасць ідэі універсальнай уніі з самага пачатку зразумеў і адзін з яе галоўных архітэктараў — Іпацій Пацей. У лісце да князя Астрожскага ён пісаў, што Маскоўская дзяржава не толькі палітычна, але духоўнакультурна не гатова да хрысціянскай згоды, уніі з каталіцтвам. Праект лакальнай уніі падтрымала беларускаўкраінская праваслаўная іерархія (пяць з сямі епіскапаў прынялі Брэсцкую царкоўную унію 1596 г.), пэўныя колы феадалаў, гараджан. Яго ўхваліў урад Рэчы Паспалітай, частка ўрадоўцаў ВКЛ, у тым ліку і канцлер Леў Сапега. Адмова ад плюралістычнай, ліберальна-дэмакратычнай мадэлі развіцця і курс на уніфікацыю рэлігійна-царкоўнага жыцця грамадства быў вялікай гістарычнай памылкай урада Рэчы Паспалітай. Брэсцкая царкоўная унія супярэчыла перакананням і жаданню значнай часткі беларуска-ўкраінскага грамадства, і таму пры яе ўвядзенні непазбежна быў прымус, які дыскрэдытаваў уніяцкую ідэю, абумовіў шэраг адмоўных з’яў у наступным гістарычным жыцці беларускага народа: разбурэнне прававой свядомасці і стымуляцыю супрацьпраўных учынкаў; узмацненне рэлігійна-інтэлектуальнай нецярпімасці і сацыяльнай варожасці; змену настрояў праваслаўнай супольнасці ў адносінах да ўрада Рэчы Паспалітай з лаяльных да варожых і на гэтай падставе імкненне да палітычнай інтэграцыі з Маскоўскай дзяржавай; выкарыстанне рускім самадзяржаўем «насілля над праваслаўнай верай» у якасці казырнай карты імперскай палітыкі; раскол нацыі на уніяцкае сялянства і каталіцкую шляхту, што вельмі адмоўна паўплывала на лёс беларускай дзяржаўнасці і нацыянальнай культуры. Перманентны канфесійны канфлікт, ініцыяваны Брэсцкай уніяй, стаў адной з прычын страты Рэччу Паспал ітай сваёй дзяржаўнай незалежнасці: як вядома, канфесійны фактар адыграў істотную ролю ў яе падзелах [103]. Пазітыуныя вынікі дзейнасці уніяцкай царквы. Вышэйсказанае не сведчыць, што царкоўная унія адыграла выключна адмоўную ролю ў айчыннай гісторыі. Яна мела істотныя здабыткі ў галіне культуры (адукацыі, кнігадрукавання, архіўна-бібліятэчнай справы, мастацтва), што пераканаўча паказана ў працах беларускіх даследчыкаў (Марозава С. В. Уніяцкая царква ў культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596—1839). Гродна, 1996; 3 гісторыі уніяцтва ў Беларусь Мн., 1996; Гісторыя беларускага мастацтва. Т. 2. Мн., 1998 і інш.). Ва уніяцкім руху існавалі дзве тэндэнцыі: лацінізацыі — паланізацыі і беларусізацыі грамадскага і рэлігійна-царкоўнага жыцця. Гэтыя тэндэнцыі акрэслена выяўляліся ў культурнай спадчыне. Ва уніяцкіх школах побач з лацінскай, польскай, грэчаскай, царкоўнаславянскай вывучалася беларуская мова. На гэтых жа мовах выдаваліся кнігі. Пры уніяцкіх манастырах ствараліся кнігасховішчы, бібліятэкі. Даследчыкі адзначаюць наватарства, самабытнасць, дэмакратызм уніяцкага мастацтва (іканапісу, архітэктуры, музыкі, скульптуры, прыкладнога мастацтва, кніжнай графікі), з якім знітавана ўзнікненне арыгінальнага стылю — «віленскага барока». Пэўны ўклад унесла уніяцтва ў развіццё беларускай мовы, выкарыстоўваючы яе ў царкоўных казаннях, школьным навучанні, рэлігійнай і палемічнай літаратуры. Яно дало Беларусі шэраг таленавітых пісьменнікаў і сярод іх Іпація Пацея, творы якога напісаны на дасканалай беларускай мове XVI—XVII стст. Уніяцтву належыць пэўная заслуга ў фарміраванні нацыянальнай свядомасці, ідэі беларускага Адраджэння. К. Каліноўскі лічыў уніяцтва «верай нашых дзядоў і прадзедаў», а уніяцкую царкву нацыянальнай царквой (Мужыцкая праўда. № 6).