Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры
Сямен Падокшын
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 316с.
Мінск 2003
Як мяркуе польскі даследчык Г. Мерчынг, да 1570 г. Новы Запавет з прадмовай і каментарыямі ўжо быў гатовы і пачаў друкавацца ў нясвіжскай друкарні. Аднак у наступным годзе ў валоданне Нясвіжам уступіў Мікалай Радзівіл Сіротка, каталіцкі біскуп, і нясвіжскую друкарню Кавячынскі перавёз у свой маёнтак ва Узду. У 1572 г. Будны з Холхла пераехаў у Заслаўе, бліжэй да месца выдання Бібліі. У гэтым жа годзе Біблія ў поўным аб’ёме выйшла ў свет. Месца выдання на ёй не ўказана. Прадмова Кавячынскага пазначана Уздой, прадмова Буднага — Заслаўем. Такім чынам, яе можна называць нясвіжскаўзденска-заслаўскай Бібліяй. Але ж Буднага чакала разачараванне. Выдаўцы, браты Кавячынскія, і рэдактары Л. Крышкоўскі і Л. Вінклер не змясцілі галоўнага — «Прадмовы» і «Каментарыяў» да Новага Запавету, у якіх біблейскія тэксты падвяргаліся навукова-крытычнаму аналізу. Акрамя таго, яны ўнеслі значныя змяненні ў аўтарскі пераклад, не дапусцілі перастаноўкі некаторых частак Бібліі і г. д. Рэдактарскае самавольства звяло на нішто шматгадовую працу Буднага, пазбавіла яго пераклад Бібліі асноўнага — філасофскай інтэрпрэтацыі, што прымусіла мысліцеля адмовіцца ад аўтарства. Творчы саюз Буднага з яго сааўтарамі распаўся.
У тэты перыяд у лёсе Буднага адбываецца пералом. Ён знаходзіць новага мецэната ў асобе беларускага магната — арыяніна Яна Кішкі. Восенню 1573 г. апошні прапануе Буднаму пасаду міністра (прапаведніка) у Лоску. Там ён заснаваў друкарню і аддаў яе ў поўнае распараджэнне Буднага. У 1574 г. з лоскай друкарні выйшаў у свет Новы
Запавет з прадмовай і каментарыямі Буднага, якія не былі змешчаны ў нясвіжска-ўздзенска-заслаўскай Бібліі. Вялікая прадмова, у якой аўтарам былі выказаны ідэі, маючыя прынцыповае метадалагічнае значэнне, грунтоўныя каментарыі да евангельскіх тэкстаў зрабілі гэтае выданне унікальным, выдатным помнікам не толькі беларускай, але і еўрапейскай думкі. Будны не імкнуўся да адмаўлення хрысціянства, аўтарытэту Бібліі, а наадварот, яго мэтай было аднаўленне ісціннага хрысціянскага веравучэння, першапачатковага, сапраўднага сэнсу Свяшчэннага Пісання. Тым не менш радыкалізм вывадаў мысліцеля, рацыяналістычныя, натуралістычныя і атэістычныя тэндэнцыі, якія ў іх прысутнічалі, падрывалі асновы рэлігійна-тэалагічнага светапогляду.
Выхад у свет з лоскай друкарні Новага Запавету з прадмовай і каментарыямі Буднага выклікаў бурную рэакцыю сярод тэолагаў і рэлігійных філосафаў усіх напрамкаў — ад каталіцкіх і пратэстанцкіх да яўрэйскіх. У прыватнасці, швейцарскі тэолаг Сімлер выкрываў Буднага за тое, што ён «не імкнецца спасцігнуць сэнс Свяшчэннага Пісання з яго самога, але прыносіць у яго сваё індывідуальнае разумение». «Да Свяшчэннага Пісання, — сцвярджаў тэолаг, — нельга прымяняць натуралістычныя і філасофскія аргументы, яно не падуладна філасофскаму аналізу». У той жа час рэлігійна-філасофскія ідэі Буднага сустрэлі падтрымку многіх беларускіх антытрынітарыяў, у прыватнасці яго сябра Васіля Цяпінскага.
Мысліцель спрабуе прапагандаваць свае рэлігійнафіласофскія ідэі на Захадзе. На працягу 1574—1575 гг. ён выдае ў лоскай друкарні на лацінскай мове некалькі твораў — «Аб дзвюх натурах Хрыста», «3 нагоды аргументаў Сімлера», «Кароткі доказ, што Хрыстос не з’яўляецца такім жа Богам, як Бацька» і інш. Большасць з гэтых трактатаў сталі вядомымі толькі ў 1977 г., калі італьянскі вучоны Масімо Фірпо надрукаваў іх у якасці дадатку ў сваёй кнізе «Антытрынітарыі Усходняй Еўропы у XVI стагоддзі. Новыя тэксты Сымона Буднага, Міколы Паруты, Якуба Палеалога» (Фларэнцыя, 1977). Вясной 1574 г. Буднага ў Лоску наведаў купец з Англіі Ральф Рытэр. Ён павёз з сабой ліст да вядомага англійскага тэолага і гісторыка Джона
Фокса, у якім беларускі мысліцель выкладаў асноўныя палажэнні сваёй дактрыны.
У 1576 г. у Лоску выйшла ў свет галоўнае рэлігійнафіласофскае сачыненне Буднага «Аб найбольш важных палажэннях хрысціянскай веры», у якім ён абагульніў свае радыкальныя ідэі. Ва ўводзінах Будны пісаў, што тэты трактат ён стварыў па просьбе «нейкай суполкі», якая прапанавала яму выкласці свае меркаванні адносна галоўных догматаў хрысціянскай веры — «адзінага Бога і Яго Сына». Меркавалася (Г. Мерчынг), што гэтай суполкай была віленская абшчына беларускіх пратэстантаў, у якой раней Будны працаваў у якасці катэхізіста. Аднак, як даказаў польскі даследчык Л. Шчуцкі, гэта была кальвінісцкая суполка ў Заслаўі (пад Мінскам), дзе Будны жыў ад 1571 да 1573 г., рыхтаваў да друку Біблію. Мысліцель пасябраваў з уладальнікам Заслаўя, кашталянам мінскім, кальвіністам Янам Глябовічам, які падарыў яму некалькі вёсак. Менавіта Глябовічу Будны прысвяціў свой твор «3 нагоды аргументаў Сімлера».
Трактат Буднага «Аб найбольш важных палажэннях хрысціянскай веры» пераважна палемічны. Ён дыскутуе не толькі з трынітарыямі, але і з прыхільнікамі дытэізма (двухбожжа) — Пятром з Ганендза і Станіславам Фарноўскім. Будны ў гэтым творы распрацоўвае унітарную канцэпцыю Бога і натуралістычную версію паходжання Хрыста. Згодна Буднаму, Богам з’яўляецца толькі Айцец. Святы Дух — сіла боская. Хрыстос жа наогул не мае ніякіх адносін да боскай супольнасці, паколькі па свайму паходжанню ён абсалютны чалавек, аднак жа ўзведзены ў боскі сан дзякуючы сваім высокім маральным вартасцям і заслугам у прапагандзе хрысціянства. Гэта была не тэалагічная, а тыловая філасофска-рацыяналістычная інтэрпрэтацыя, якая разбурала традыцыйны асноватворны хрысціянскі догмат.
У гэтым жа 1576 г. з лоскай друкарні ў перакладзе Буднага выходзіць у свет кніга Эдмонда Фрыза (сапраўднае імя — Франсуа Гетман, французскі прававед і публіцыст) «Пра фурыі, або Вар’яцтвы, французскія», у якой апісваюцца падзеі Варфаламееўскай ночы. Па намеру Буднага гэта кніга павінна была паслужыць перасцярогай феадальнаму грамадству Вялікага княства Літоўскага, пака-
заць, да якіх крывавых падзей могуць прывесці рэлігійная нецярпімасць, ганенні на іншадумцаў. Будны, відаць, з’яўляўся ініцыятарам выдання ў Лоску твора Анджэя Фрыча Маджэўскага «Аб выпраўленні Рэчы Паспалітай» (1577) і аўтарам прадмовы да яго.
3 сярэдзіны 60-х гадоў XVI ст. у асяроддзі беларускіх, літоўскіх і польскіх антытрынітарыяў ішла вострая сарыяльна-палітычная дыскусія «аб сверкай уладзе», у якой Будны адыгрываў адну з вядучых роляў. Ён з’яўляўся ідэолагам правага крыла беларускіх і літоўскіх антытрынітарыяў, якія, насуперак левым, апраўдвалі існуючыя грамадска-дзяржаўныя інстытуты, аднак патрабавалі іх істотнага рэфармавання. Левыя ж заклікалі да разбурэння асноў не толькі феадальнага, але ж усякага грамадства: прыватнай маёмасці, саслоўнай і наогул сацыяльнай няроўнасці, існуючых дзяржаўных устаноў, судаводства, арміі і г. д. У 1578 г. у Лоск прыехаў ідэолаг левых Марцін Чаховіц. Даведаўшыся, што многія з беларускіх антытрынітарыяў, у тым ліку Будны і Васіль Цяпінскі, валодаюрь уласнасцю, прыгоннымі, а таксама станоўча адносяцца да органаў сверкай улады, Чаховір пераконваў іх адмовірра ад усяго гэтага ў адпаведнасрі з афірыйным сарыяльнаэтычным вучэннем беларускіх, літоўскіх і польскіх радикальных рэфарматараў. Аднак Будны і Цяпінскі ў дыспуре з Чаховірам даказвалі, што займанне дзяржаўных пасад, валоданне ўласнасрю і прыгоннымі, зварот у суды, удзел у вайне не супярэчарь духу Евангелля. Мала таго, Будны разгарнуў энергічную прапаганду сваіх сарыяльнапалітычных поглядаў, нягледзячы на забарону кіраўніртва антытрынітарыяў. У 1580 г. Будны апублікаваў у Лоску матэрыялы сарыяльна-палітычнай дыскусіі свайго аднадумра Якуба Палеалога з левым ідэолагам Паўлам з Бжэзін пад загалоўкам «Абарона сапраўднага вучэння аб сверкай уладзе». Для кіраўніртва антытрынітарыяў быў непрымальны таксама і рэлігійна-філасофскі радыкалізм мысліреля. У адносінах да Буднага былі прадпрыняты крайнія меры: у 1582 г. рашэннем сінода ён быў пазбаўлены пасады міністра ў Лоску.
Аднак мыслірель не склаў зброі. Каб апраўдарь сваю дзейнасрь, ён у 1583 г. публікуе твор «Аб сверкай уладзе», які з’яўляерра вельмі каштоўнай крынірай па гісторыі
беларускай Рэфармацыі і грамадска-філасофскай думкі. За гэта выступление ў друку, якое не было санкцыяніравана кіраўніцтвам, мысліцеля ў 1584 г. выключылі з брацкай абшчыны. Характэрна, што гэтаму рашэнню падпарадкаваўся беларускі магнат — антытрынітарый Ян Кішка: з вялікім шкадаваннем яму давялося расстацца са сваім любімцам і выдаліць яго з Лоска. Барацьба Буднага супраць левых таварышаў па абшчыне не была барацьбой своекарыслівага і славалюбівага раскольніка і інтрыгана. Гэта была прынцыповая, сумленная ідэйная барацьба чалавека, які адстойваў свае погляды, ідэйна-філасофскую пазіцыю, перакананага ў дапушчальнасці плюралізму думак у рамках адзінай арганізацыі.
Апошнія гады Будны правёў у блуканнях, жывучы пры дварах выпадковых мецэнатаў. Відаць, ён урэшце прымірыўся з кіраўнікамі абшчын, аб чым сведчыць падрыхтаваная ім другая рэдакцыя Новага Запавету (1589), выпраўленая і перапрацаваная. У прадмове да гэтага выдання мысліцель перакрэсліваў многія свае погляды, ішоў на кампраміс са сваімі ранейшымі апанентамі. У гэтым жа 1589 г. Будны разам са сваім сябрам Фабіянам Даманеўскім удзельнічаў у дыспуце супраць езуітаў, які адбыўся ў Полацку. Ён супрацоўнічаў з пачынаючым пісьменнікам, настаўнікам Іўеўскай школы Янам Ліцыніем Намыслоўскім. У кнізе апошняга «Сентэнцыі, карысныя ў жыцці» (1589) змешчаны вершы ага.
Да 1956 г. не была вядомая дакладная дата смерці Буднага. Яе ўстанавіў Станіслаў Кот. У Каралеўскай бібліятэцы Капенгагена ён знайшоў твор, выдадзены ў 1603 г. у Вільне Міхаілам Алясніцкім і накіраваны супраць антытрынітарыяў. Аўтар піша: «Смерць Сымона Буднага, правадыра і кіраўніка перахрышчэнцаў Літвы, якая наступіла 13 студзеня 1593 г. у Вішневе, была жудаснай і агіднай. Ужо за два гады да смерці ён зусім звар’яцеў, не хацеў нічога чуць і ведаць пра Бога і Хрыста. Нават за тры дні да смерці раздаваўся яго страшны рык, які напоўніў двор пана Льва Маклока (беларускі шляхціц, які даў прытулак Буднаму) і яго суседзяў. А калі цівун пан Віткоўскі пераконваў яго, каб у апошнія свае дні ён звярнуўся да Бога, ён спаймаў яго руку і сказаў: «Клянуся,
я не ведаю ніякага Бога і ніякага Хрыста». Прыблізна тое ж самае паведамляе аб смерці Буднага Марцін Лашч (Жаброўскі). Паведамленні гэтыя тэндэнцыйныя і хутчэй за ўсё хлуслівыя, што ўпаўне зразумела, паколькі яны належаць яго ідэйным праціўнікам.
КНІГІ ОНЛАЙН
