КНІГІ ОНЛАЙН
У вучэбным дапаможніку змешчаны тэарэтычны матэрыял па ўсіх раздзелах курса «Беларуская мова: прафесійная лексіка». Для засваення і замацавання
тэарэтычнага матэрыялу, павышэння культуры маўлення прапануецца вялікая
колькасць заданняў і практыкаванняў, якія маюць выразную прафесійную
(эканамічную) накіраванасць. Матэрыялы дапаможніка адаптаваны да новай
рэдакцыі правілаў, уведзеных у дзеянне Законам Рэспублікі Беларусь «Аб
Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (2008), якія ўступяць у сілу з
1 верасня 2010 г.
Вучэбны дапаможнік утрымлівае шэраг спецыяльных тэкстаў для перакладу, «Кароткі руска-беларускі слоўнік тэрмінаў» і «Кароткі тлумачальны слоўнік
тэрмінаў».
Адрасуецца студэнтам эканамічных спецыяльнасцей ВНУ, выкладчыкам і
ўсім, хто цікавіцца пытаннямі беларускай мовы.
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Функцыянальныя стылі беларускай літаратурнай мовы Разнавіднасці Размоўна-бытавы і размоўна-афіцыйны Проза, паэзія, драматургія Газетна-публіцыстычны, радыётэлежурналісцкі, аратарскі Моўныя сродкі Агульнаўжывальныя словы, бытавая лексіка, фразеалагізмы, экспрэсіўнаэмацыянальная лексіка; няпоўныя, пытальныя, пытальнаабуджальныя і клічныя сказы & ►X г ст ff 3 * Э> ст 5 ►£ t < лексіка, разнастайныя вобразна-выяўленчыя сродкі Агульнаўжывальныя словы, ацэначная лексіка, грамадска-палітычная лексіка, метафарычнасць тэрмінаў, загадны лад дзеяслова Стылёвыя рысы Натуральнасць маўлення, эмацыянальнасць, ацэначны характар, адсутнасць строгай лагічнасці £ CT 5 5 & 2 CT ; (Т экспрэсіўнасць, вобразнасць, стылістычная незамкнутасць, індывідуальнасць аўтара Даходлівасць, эмацыянальнасць, ацэначнасць і агульназразумеласць Мэта зносін Абмен думкамі, інфармацыатл Q А тті і хл і знаёмымі людзьмі 4 c t a c r tz ўздзейнічаць на думкі і пачуцці чытача, эстэтычныя ўяўленні Інфармаваць, уздзейнічаць, фарміраваць грамадскую думку Сфера выкарыстання Быт; сямейныя і сяброўскія адносіны CT C c •£ c. 0 a 5 C жыцця грамадства Палітыка-ідэалагічныя, грамадска-эканамічныя, культурныя, спартыўныя і іншыя грамадскія зносіны Стыль Размоўны ’S CT c. c 5 Публіцыстычны Заканчэнне табл. 'S Ct к .3 ‘2 Ct я <5 Ct Он Уласна заканадаўчы, дыпламатычны, афіцыйна-канцылярскі Уласна навуковы, навукова-вучэбны, навукова-папулярны, навукова-тэхнічны ‘2 n o a K 2 K o 3 Абстрактная, тэрміналагічная, спецыяльная лексіка, канцылярскія штампы; складаныя сказы Агульнаўжывальныя словы, тэрміны; развітыя апавядальныя сказы, злучнікавая падпарадкавальная сувязь Стылёвыя рысы Паслядоўнасць і дакладнасць выкладу, аб’ектыўнасць ацэнак, стандартызацыя, адсутнасць эмацыянальнасці Абстрактнасць, дакладнасць, аб’ектыўнасць і аргументаванасць Мэта зносін Інфармацыйная, пабуджальная рэгуляцыя афіцыйных зносін Паведаміць агульныя ці прыватныя істотныя прыкметы прадметаў, растлумачыць сутнасць з’явы, яе прычыны і пад. Сфера выкарыстання Афіцыйныя дакументы, канцылярская, юрыдычная і дыпламатычная сферы Навука і тэхніка, навучальны працэс Стыль Афіцыйнасправавы Навуковы 5.2. Агульная характарыстыка навуковага стылю Навуковы стыль выкарыстоўваецца ў сферы навукі і тэхнікі, адукацыі, вытворчасці і пад. Гэта стыль навуковай літаратуры, дысертацый, слоўнікаў, энцыклапедый, дапаможнікаў, падручнікаў, дакладаў, манаграфій, рэфератаў, канферэнцый, лекцый, рэцэнзій і г.д. Асноўныя функцыі навуковага стылю перадача навуковай інфармацыі і актывізацыя лагічнага мыслення. Характэрныя рысы навуковага стылю: абагульненасць і абстрагаванасць, дакладнасць (адназначнасць), аб’ектыўнасць, лагічнасць і строгасць выкладу. Моўныя асаблівасці навуковых тэкстаў: шырокае выкарыстанне абстрактнай лексікі (працэс, дзейнасць, велічыня, pyx'), асабліва назоўнікаў ніякага роду з абстрактным значэннем (утварэнне, адлюстраванне, аб’яднаннё), дзеясловаў у форме 3-й асобы цяперашняга часу і формаў дзеясловаў з няпэўна-асабовым значэннем (законы фармулююцца), устойлівых зваротаў з прыметнікамі (знешні гандаль, валютны рахунак, бюджэтнае фінансаванне) і аддзеяслоўнымі назоўнікамі (аказваць уздзеянне, падвяргацца аналізуУ, ужыванне адназначных слоў і тэрмінаў (вельмі рэдка ўжываюцца словы з пераносным значэннем); шырокае ўжыванне канструкцый са злучнікамі (злучальнымі словамі) і адыменнымі прыназоўнікамі (за выключэннем, з прычыны, у выніку, у выпадку, на працягу, у сувязі з тым, што...; калі..., тоу словаспалучэнняў тыпу спачатку адзначым, далей дакажам, зараз спынімся і пад.; спецыфічных сродкаў сувязі паміж сказамі (лексічныя паўторы; прыслоўі і прыслоўныя словы тут, спачатку, пасля, вышэй, тады; указальныя і асабовыя займеннікі 3-й асобы) і часткамі тэксту (розныя сінтаксічныя канструкцыі тыпу неабходна заўважыць, што...; зразумела, што...; як ужо адзначалася...у сказаў з дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі, апавядальных сказаў, простых сказаў, ускладненых аднароднымі членамі; пабочных слоў (паводле меркавання..., на наш погляд..., аўтар лічыць..., такім чынам, значыць, па-першае); злучнікаў (злучальных слоў) і прыслоўяў (таму, тады, адсюль і пад.); пераважнае выкарыстанне складаназалежных сказаў, сказаў з прамым парадкам слоў; колькасная перавага назоўнікаў над дзеясловамі; пашыранае выкарыстанне рознага тыпу скарачэнняў, абрэвіятур, сімвалічных і формульных абазначэнняў; выкарыстанне пры дзеясловах-выказніках займеннікаў з адцягнена-абагульненым значэннем ён, яна, яно, яны, мы (займеннік я ў навуковых тэкстах не выкарыстоўваецца, ён апускаецца або замяняецца займеннікам мы); абмежаванае выкары- станне кніжных фразеалагізмаў, што ў навуковых тэкстах выконваюць намінатыўную функцыю (краевугольны камень, актуальная тэма, пад знакам, уяўляе навуковы іятарэс). 5.3. Кампазіцыйна-структурная арганізацыя навуковага тэксту. Навуковыя жанры Тэкст гэта вынік маўленча-мысліцельнай дзейнасці чалавека, які фіксуецца ў вуснай ці пісьмовай форме. Звычайна пад тэкстам маюць на ўвазе менавіта пісьмовы прадукт гэтай дзейнасці, таму што ён даволі істотна адрозніваецца ад вуснага маўлення. Так, апошняе мае пераважна форму дыялога, а пісьмовы тэкст выступае ў форме маналога. Пісьмовы тэкст максімальна стандартызаваны і нармаваны. У параўнанні з вусным маўленнем яму ўласцівы багацейшы лексічны склад, шматпланавая семантычная арганізацыя, а таксама болып частае выкарыстанне складаных сказаў. Вусны тэкст існуе толькі ў працэсе маўлення, а пісьмовы застаецца на ўвесь час існавання матэрыялаў, на якіх ён напісаны. Асноўныя прыкметы тэксту: тэматычнае і кампазіцыйнае адзінства (цэльнасць, закончанасць, звязанасць, разгорнутасць). Сказы і абзацы ў тэксце аб’яднаны агульнай тэмай і асноўнай думкай. Кампазіцыя тэксту гэта пабудова, суадносіны і ўзаемнае размеркаванне яго асобных частак, элементаў. Выбар кампазіцыі навуковага тэксту залежыць ад розных фактараў: пастаўленай навуковай задачы, метаду даследавання, навукі, жанру, традыцый, індывідуальнага стылю аўтара і г.д. Кампазіцыйна любы навуковы тэкст утрымлівае тры часткі уводную (аглядную), асноўную і заключную. У агляднай частцы адлюстроўваецца ход навуковага даследавання, фармулююцца прадмет і абраны даследчы метад, выкладаецца гісторыя пытання і прагназуецца вынік. Асноўная частка прысвечана падрабязламу разгляду абранай тэмы даследавання, паслядоўнай характарыстыцы кожнага з яго этапаў. У заключнай частцы прыводзяцца канчатковыя фармулёўкі вынікаў работы, складаецца бібліяграфія, спіс аўтарскіх работ. Паводле спосабаў выкладання інфармацыі вылучаюць наступныя тыпы (віды) навуковых тэкстаў: апісанне, апавяданне, разважанне, доказ. Да асноўных жанраў навуковага стылю можна аднесці анатацыю, рэзюмэ, рэферат, тэзіс, рэцэнзію, водгук, дыпломную работу, дысертпацыю, аўтарэферат, навуковы артыкул і інш. Разгледзім некаторыя з іх. Анатацыя кароткае, абагульненае напісанне (характарыстыка) тэксту кнігі, артыкула і пад. Як правіла, анатацыя складаецца з дзвюх частак. У першай фармулюецца асноўная тэма выдання (кнігі, артыкула), у другой пералічваюцца асноўныя палажэнні. Суб’ект дзеяння ў анатацыі звычайна не называецца; больш актыўна ўжываюцца пасіўныя канструкцыі (дзеяслоўныя і дзеепрыметнікавыя). Перад тэкстам анатацыі ў намінатыўнай форме даюцца выхадныя звесткі (аўтар, назва, месца і час выдання). Гэтыя звесткі можна ўключыць і ў першую частку анатацыі. Рэзюмэ сціслы выклад зместу, сутнасці, асноўных палажэнняў, вывадаў артыкула, даклада, прамовы, паведамлення. Рэферат кампазіцыйна арганізаваны, абагульнены выклад зместу крыніцы інфармацыі (кнігі, артыкула, даследавання), а таксама даклад з такім выкладам. Рэферат павінен з’яўляцца інфарматыўным і аб’ектыўным пераказам зместу першаснага тэксту. Ён можа быць рэпрадуктыўным (узнаўленне зместу першаснага тэксту) і прадуктыўным (крытычнае ці творчае асэнсаванне крыніцы рэферыравання). Да рэпрадуктыўных рэфератаў належаць рэферат-канспект і рэферат-рэзюмэ. Періпы ў абагульненым выглядзе ўтрымлівае фактычную інфармацыю, ілюстрацыйны матэрыял, звесткі пра метады даследавання, атрыманыя вынікі і магчымасці іх выкарыстання. Другі прыводзіць толькі асноўныя палажэнні, звязаныя з тэмай тэксту. Прадуктыўныя рэфераты прадстаўлены рэфератам-аглядам і рэфератам-дакладам. Рэферат-агляд складаецца з некалькіх першасных тэкстаў і дае параўнанне розных пунктаў гледжашія па пэўным пытанні. Рэферат-даклад мае разгорнуты характар, паколькі разам з аналізам прыведзенай у першакрыніцы інфармацыі дае аб’ектыўную ацэнку стану праблемы. Як і любы навуковы тэкст, рэферат мае сваю кампазіцыю'. • уступ (агульная характарыстыка тэксту: выхадныя звесткі тэксту; звесткі пра аўтара прозвішча, імя, імя па бацьку, спецыяльнасць, навуковая ступень; назва работы, фармулёўка тэмы, праблемы даследавання); • апісанне асноўнага зместу (пералік даследаваных пытанняў і праблем, пра якія гаворыцца ў першакрыніцы); • аналіз акрэсленых пытанняў (абгрунтаванне іх актуальнасці, кароткі агляд разважанняў аўтара, выказванне свайго погляду адносна аўтарскай пазіцыі); • вывады (падагульненне значнасці ўсёй тэмы ці праблемы тэксту). Тэзіс коратка сфармуляванае асноўнае палажэнне даклада, навуковага артыкула. У залежнасці ад матэрыялу, зместу і стылю выдзяляюць наступныя віды тэзісаў: • першасныя, арыгінальныя (сціслае адлюстраванне ўласнага даклада, артыкула аўтара); • другасныя (ствараюцца на аснове першасных тэкстаў, якія належаць іншаму аўтару (аўтарам); падобныя да анатацыі, рэферата, канспекта); • дзеяслоўнага складу (у такіх тэзісах выкарыстоўваюцца дзеяслоўныя выказнікі). Яны маюць шырокае распаўсюджанне і ўяўляюць сабой больш сціслае, чым канспект, навуковае апісанне; • намінашыўнага складу (без дзеяслоўных выказнікаў). Сустракаюцца надзвычай рэдка, хаця гэта выключна лаканічны спосаб фіксацыі навуковай інфармацыі. Тэзісы могуць пачынацца такімі моўнымі выразамі, як вядома, што...; неабходна адзначыць, што...; аднак...; пры гэтым істотна, што...; думаецца, што...; спецыялісты ставяць сваёй задачай... .