Беларуская мова ў дзіцячым садзе
Наталля Старжынская
Для дашкольнага ўзросту
Выдавец: Народная асвета
Памер: 159с.
Мінск 1995
6. Адпрацоўка гука [ч] у складзе гукаспалучэнняў, слоў і сказаў.
а) Выхавальнік прапануе дзецям паслухаць, як рэжуць нажнічкі: чык-чык-чык. (Дзеці паўтараюць, паказваючы адпаведныя рухі пальчыкамі.) А вось як стукаюць абцасікі туфлікаў: чок-чок-чок. (Дзеці паўтараюць, пастукваючы абцасікамі.) А цяпер паслухайце вершык Р. Барадуліна “Раўчак” (раўчак — гэтаручаск):
Чак-чак,
Чак-чак, Часаў каменьчыкі Раўчак.
Як раўчак цячэ па каменьчыках? (Чак-чак.)
Дзеці па аднаму вымаўляюць адно з прапанаваных гукаперайманняў, а астатнія адгадваюць, што гэта: нажнічкі, абцасікі ці раўчак.
б) Гульня “Чыжык”. Дзеці становяцца ў круг і трымаюцца за рукі. Адно дзіця стаіць у крузе. Гэта чыжык у клетцы. Дзеці прагаворваюць:
Чыжык у клетачцы сядзеў, Чыжык у клетцы гучна пеў.
“Чыжык’’ у адказ вымаўляе:
У садзе чыжыкі лятаюць,
Звонка песенькі спяваюць:
Чу-чу-чу, чу-чу-чу.
У садзе я лятаць хачу.
Міленькія дзеткі,
Адчыніце клетку:
Дзеці: Мы клетку адчыняем, Чыжа на волю адпускаем!
Дзеці адчыняюць клетку, чыжык вылятае з круга і пяе:
Я ў сад лячу,
Я ў сад лячу
I звонка песеньку пяю:
Чу-чу-чу,чу-чу-чу!
Чыстагаворкі, скорагаворкі, вершы для замацавання гука [ч].
Ча-.ча-ча — злавілі ляшча, чо-чо-чо — возьмем на плячо, чу-чу-чу — да Месяца хачу, чы-чы-чы — сядзі.м на пячы, ач-ач-ач — ніколі не плач, оч-оч-оч — цёмная ноч.
Чэсь калоду чэша, Чэся цеста месіць. Чай цурком цячэ з-пад крана. Пчолка з чмелем у чоўніку плылі. Паляцелі птушачкі, птушачкі-пяюшачкі. Шубка ў авечкі цяплейшая за печку. У чаплі чапляня, у зайкі зайчаня.
Чы-чы-чы, всрабей, не скачы, не дурэй. В. Вітка.
Чыкі-чыкі-чыканачкі —
Едзе зайчык на саначках. В. Вітка.
ТАЧЫЛЬШЧЫК.
Тачу, тачу, абточваю, Начыста заточваю, Канцы з канцамі сточваю. Калі што недаточана, А можа ператочана, За точку пераплочана — Хутчэй, Хутчэй даточвайце
I не пераплочвайце. В. Вітка.
Скача чапля на балоце, Чачотка — ў чароце. А чубаты чачот Топча, топча агарод. Я чачота падпільную, Чапялою пачастую. В. Вітка.
Ачу-чу, чу-чу,чу-чу, Я гарох малачу На чужы.м тачку, На прыгорачку. 3 народнага.
I чаму ты, Кактус, злючы? I чаму Такі калючы? Мне твае калючкі Пакалолі ручкі. А. Дзеружынскі.
ЛІЧЫЛКА.
Чорны жучок сеў на сучок, Сучок зламаўся, жучок падняўся.
Гульні на ўвядзенне гука/р/.
Спецыяльнай работы над вымаўленнем фанемы [р] не патрабуецца, за выключэннем выпадкаў неабходнасці лагапсдычнага ўмяшання. Але дзецям неабходна растлумачыць гэтую асаблівасць беларускага маўлення — адсутнасць мяккага/р'/-
1. Гульня “Чый голас?”. Выхавальнік раздае дзецям малюнкі з відарысамі свойскіх жывёл (апрача свінні). Дзіця, якое атрымала малюнак, падае голас, “як яго жывёла”. Напрыклад, дзіця, у якога малюнак кошкі, вымаўляе: “Мяўмяў”, астатнія адгадваюць, што гэта кошка.
У рэшце рэшт выхавальнік паказвае свой малюнак, на якім адлюстравана свіння, і гаворыць, што яна таксама хоча пагуляць з дзецьмі, але не ведае, як ёй падаць голас. “Ці ведаюць дзеці, як падае голас свіння?” Дзеці звычайна адказваюць: “Хрю-хрю”. Але выхавальнік кажа, што гэта на рускай мове свіння “хрюкает”, таму што ў рускай мове ёсць гук [р' / — малодшы братка гука /р/. У беларускай мове ў гука [pj няма малодшага братка. Што ж рабіць свінні? Як ёй размаўляць на беларускай мове? Выхаванцы выказваюць свае мсркаванні, пасля чаго педагог паведамляе, што на беларускай мове свіння рохкае: “Рох-рох-рох”.
Выхавальнік чытае всрш I. Махоніна “Парсючок”, паказваючы адпаведны сюжэтны малюнак і прыцягваючы дзяцей да прагаворвання гукапераймальнага слова рох-рох-рох:
Парсючок салодка спаў, Рох-рох-рох.
Ен прачнуўся ісказаў: 1’ох-рох-рох.
Мне не трэба на зарадку, Рох-рох-рох.
Лепш пайду парыю ipaAKy, Рох-рох-рох.
Мыцца не цярплю я дужа, Рох-рох-рох.
Лепш паплёхаюся ў лужы, Рох-рох-рох.
Няхай дзеці пазайздросцяць, Рох-рох-рох.
Запрашаю ўсіх у госці, Рох-рох-рох.
2. Гульня “Качкі і лісіца”. Дзеці-"качкі" рухаюцца па пакоі або пляцоўцы (на прагулцы), размахваючы рукамі, як крыламі, і прагаворваюць: “Мы шэранькія качкі, ляцім да вадакачкі, хочам там вады напіцца, потым каб павесяліцца. Кра-кра-кра! Кра-кра-кра!”
З’яўляецца загадзя выбраная лісіца. Выхавальнік гаворыць: “3 лесу ліска тут бяжыць, хоча качачку злавіць. Улятайце-ўцякайце! ”
“Лісіца” крадзецца, пасля слоў улятайце-ўцякайце ловіць качак, каго зловіць, той становіцца “лісіцай”.
Чыстагаворкі, скорагаворкі, вершы для замацавання гука [pj.
Ра-ра-ра — падсасной нара, ро-ро-ро — у Мінску ёсць метро, ру-ру-ру — заяц грыз кару, ры-ры-ры — гудзелі камары, ыр-ыр-ыр — з'елі ўвесь сыр, ір-ір-ір — выпілі кефір, ор-ор-ор — чырвоны памідор, ур-ур-ур — прыгожы абажур.
У двары горка, пад горкай норка.
Скрып-скрып, скрып-скрып, Снег ад холаду ахрып, У яго, напэўна, грып. К. Куноўскі.
Каля горкі Два Рыгоркі, Дзве Марынкі, Два Барыскі, Дзве Ларыскі Елі смачныя ірыскі. А. Дзеружынскі.
Гульні на ўвядзенне гукаў [шч].
1. Увядзенне гукаспалучэння [шч].
Гульня “Цягнік”. Выхавальнік чытае ўрывак з верша А. Дзеружынскага “Цягнік-працаўнік”.
Цягнік-працаўнік
Стаяць не прывык... Удалеч Бяжыць, Шыпіць, Гудзіць.
Пытаецца, як шыпіць і гудзіць цягнік? Калі ён толькі пачынае рухацца, набірае ход, шыпіць павольна: “ш-ш-ш-ч, ш-ш-ш-ч", потым усё хутчэй: “ш-ш-ч, ш-ш-ч, ш-ч, шч, шч, шч”. Прапануе дзецям паказаць, як спачатку шыпіць цягнік, як паскарае ход. Затым дзеці становяцца адно за адным і гуляюць у цягнік; рухаюцца павольна, вымаўляючы: "Ш-ш-ш-ч, ш-ш-ш-ч”, потым усё хутчэй. Калі “цягнік” набірае хуткасць, выхавальнік прапанус пагудзець: “Тутуу!”. Паступова “цягнік” спыняе ход, усё павольней вымаўляючы гукаспалучэнне “шч".
2. Узнаўленне гукаспалучэння.
а) Выхавальнік прапануе дзецям адгадваць, хто шчоўкае — вавёрка арэшкі ці воўк зубамі: некалькі разоў вымаўляе гукаперайманні “шчоўк” з рознай інтанацыяй — весела (вавёрка) ці злосна (воўк). Прапануе дзецям па аднаму загадваць тое ж самае. Астатнія адгадваюць.
б) Загадкі “Хто гэта?”.
Зубасты драпежнік — гэта акунь ці шчупак?
Маленькае, смешнае — гэта шчаня ці сабака?
А пра што гэтая загадка — пра шчотку ці вожыка:
Адгадаць павінны,
Што гэта за свінка: На спіне — драўнінка, На жываце — шчацінка. Н. Парукаў.
Чыстагаворкі, скорагаворкі, вершы для замацавання гукаспалучэння [ шч].
Шча-шча-піча — я злавіў ляшча, шчу-шчу-шчу — ляшча не ўпушчу, шчэ-шчэ-шчэ — хачу злавіць яшчэ.
Хоць трашчу, а не пушчу. He пушчу, хоць і трашчу.
Хвошча, хвошча дождж,
Воўк схаваўся ў хвошч.
Сам пад хвашчом,
А хвост пад дажджом. В. Вітка.
Ад удару
Шчупака
Скалыхнулася
Рака.
Затрашчаў
Зімовы лёд, Iпачаўся Ледаход. А. Дзеружынскі.
Рэчка, сажалка, рака
Добра знаюць шчупака. Ён плыве за ўсіх шпарчэй, Рыбкам гора: не ўцячэш. М. Скрыпка.
Чук-чук-чук,
Налавіў дзед шчук, А баба — плотак Да пазвала цётак. В. Вітка.
Ах ты, мая птушачка, ах ты шчабятушачка.
Гульні на ўвядзенне гука [дз' ].
1. Увядзенне гука [дз' ] у проціпастаўленні з гукамі [д] і[з' ]. .
Выхавальнік расказвае, выкарыстоўваючы фланелеграф і адпаведныя малюнкі: “Маленькі камарык ляцеў над лужком і гудзеў: "Ззь-ззь-ззь". Як гудзеў камарык? Бачыць — стаяць побач два сінія званочкі: вялікі і маленькі. Вельмі спадабаліся камарыку званочкі. Стаў ён над імі кружыць і гудзець: “Ззь-ззь-ззь, добры дзень, званочкі!” А званочкі адказваюць камарыку-насатаму тварыку. Вялікі званочак
гаворыць: “Дон-дон-дон. Добры дзень, камарык-насаты тварык! Як гаворыць вялікі званочак? А маленькі званочак вітаецца звонка-звонка: “Дзінь-дзінь-дзінь. Добры дзень! Дзі нь-дзінь-дзінь! ”
2. Тлумачэнне вымаўлення гука/Дз'/.
Як жа маленькаму званочку ўдаецца так звонка звінець? Як ён вымаўляе гук [дз' Давайце і мы паспрабуем. Але спачатку трэба праспяваць, як камарык: “Ззь-ззь-ззь”. (Дзеці вымаўляюць.) Ці можна доўга спяваць гэты гук? Паспрабуйце. А вось гук [дз"] праспяваць нельга. Ён вымаўляецца вельмі коратка. Язычок трэба трымаць гэтак жа, як пры гуку [з"], толькі не цягнуць, а хуценька стукнуць хвосцікам язычка ў сценку хаткі над верхнімі зубамі, атрымаецца[дз"]. Паспрабуйце. Праспявайце “зззь”, а зараз хуценька скажыце “дзь”.
3. Распазнаванне гукаў/Д/, [з'/, [дз/.
Выхавальнік чытае ўрыўкі з вершаў:
Падарылі мне цымбалы — Струн вясёлы перазвон. Я зайграла, заспявала: — Дзі-лі, дзі-лі, дзі-лі-доп! Э. Агняцвет.
— Дук-дак, Дук-дак, — Дзяцел працаваць мастак. — Дак-дук, Дак-дук, —
Ен абслухаў кожны сук. Р. Барадулін.
Вірлавокі авадзень Акуляры надзеў, Кружыць, зумкае ўвесь дзень: —Зь-зь-зь. X. Жычка.
Прапануе дзецям адгадваць, калі стукае дзяцел, зумкае авадзень, а калі іграюць цымбалы. Вымаўляе кожнае гукаперайманне па некалькі разоў.
4. Узнаўленне гука [дз'].
Гульня “На чым іграю”. Выхавальнік нагадвае дзецям, як звініць маленькі званочак ("дзінь-дзінь"), іграюць цымбалы ( дзі-лЬдзі-лі-дон"). Дзеці па аднаму ўзнаўляюць адно з гукаперайманняў, астатнія адгадваюць, на чым дзіця іграе.
5. Ужыванне гукаперайманняў у гульні.
Гульня ‘Мухі ў павуціне”. Частка дзяцей становіцца ў круг і апускае рукі. Гэта павуціна. Астатнія дзеці — “мухі”. Яны гудзяць: ‘Дзь-дзь-дзь’’, улятаюць у круг і вылятаюць з яго. Па сігналу выхавальніка дзеці ў крузе бяруцца за рукі. Тыя “мухі”, што аказаліся ў крузе, тр'апілі ў “павуціну”. Яны становяцца ў круг, “павуціна” павялічваецца. Гул'ьня працягваецца да той пары, пакуль усе “мухі” не будуць v павуціне”. ’
6. Адпрацоўка гука [дз' ] у складзе гукаспалучэнняў, слоў і сказаў.
а) Практыкаванне “Свойскі ці дзікі?”. Выхавальнік называе розных жывёл, а дзеці ў адказ вызначаюць, свойская гэта жывёла ці дзікая. Напрыклад, заяц — дзікая жывёла, сабака — свойская, кот — свойская, ліса — дзікая і да т. п. Можна ўвесці гульнёвае дзеяннс — перакідванне мяча.
б) Практыкаванне “Адзін ці два?”. Выхавальнік паказвае малюнкі з відарысамі аднаго ці двух прадметаў. Дзеці называюць іх колькасць. У гульні дзеці вучацца правільна спалучаць лічэбнікі з назоўнікамі ў родзе і ліку, напрыклад: два сланы, адзін мяч, адна кніга, дзве падушкі і да т. п.
в) Практыкаванне “Скажы ласкава”. Выхавальнік называе слова, а дзеці змяняюць яго, утвараючы ласкальную форму: вада — вадзічка, год — годзік, сад — садзік, мёд — мёдзік, мядзведзь — мядзведзік.
КНІГІ ОНЛАЙН
