Беларуская народная педагогіка
Ганна Арлова
Выдавец: Народная асвета
Памер: 120с.
Мінск 1993
Назіраючы за прыродай, чалавек вучыцца мэтанакіраванасці і гармоніі. Паслядоўнае чаргаванне часін года, сезонныя змены прыроды, пераход яркіх летніх і асенніх колераў у строгія і спакойныя адценні зімы, у пяшчотную пастэль вясны развіваюць эстэтычныя пачуцці і густ.
Заўважаную шматвекавымі назіраннямі ўзаемазалежнасць прыродных з яў у розныя поры года народ звязвае з узаемасу* вяззю і заканамернасцю ў прыродзе: „Зіма снежная лета дажджлівае”, „Студзень мяце ліпень залье”, „Пакуль гром не загрыміць, зямля не адтае”, „Калі загрымела нагола, то будзе халодна вясна”, „Жураўлі ляцяць высока зіма яшчэ далёка”, „Жураўлі ляцяць нізка зіма ўжо блізка”.
Аграрны каляндар беларусаў і каляндарна-абрадавая паэзія прасочваюць змены ў працы селяніна адпаведна сезонным зменам прыроды. Кожны этап сельскагаспадарчых работ атрымаў высокую маральна-эстэтычную ацэнку. У гэтым сэнсе эстэтычны густ беларускага народа бездакорны і нават непаўторны, пра што сведчаць характэрныя толькі для беларускага народа валачобныя песні. У іх усе сезонныя змены прыроды і тэрміны вядзення сельскагаспадарчых прац паказаны гранічна сцісла, ёміста, лаканічна і ў той жа час незвычайна вобразна і эмацыянальна. Эстэтычнаму выхаванню дапамагае гіпербалізацыя^ высокамаральных якасцей гаспадара, гаспадыні, іх дзяцей юнакоў, дзяўчат. У валачобных песнях яны працавітыя, гаспадарлівыя, сумленныя, дамавітыя, сціплыя, паважлівыя да людзей, вынослівыя.
Эстэтычнае ўспрыняцце прыроды і пачуццё прыгожага, што адначасова паўстае, нараджаюць патрэбу ствараць прыгожае і^карыснае, мэтанакіраванае. Здаўна беларускі народ імкнуўся зрабіць працу яе больш рацыянальнай, вольнай, творчай, бо шляхам шматвяковых назіранняў прыйшоў да высновы, што „Прымусовая работа самая цяжкая”, а „Жаданая праца як сонца ўзыход”. Нават самую цяжкую працу, на думку беларускага народа, трэба рабіць добра, сумленна, па-майстэрску. Прыгожа і дыхтоўна зробленая рэч прынясе маральнае і эстэтычнае задавальненне.
Народ выхоўвае эстэтычныя адносіны да працы: „Працуй і смак май”, „Хто ў рабоце не лянівы, той і ў жыцці шчаслівы”, „Шчасце адчуеш, калі папрацуеш”. Гэтаму дапамагае непарыўная сувязь працы з песняй: „Дзе праца, там і песня”, „3 песняй і работа спорыцца”.
У шматлікіх песнях каляндарна-абрадавага цыкла (валачобных, талаковых, купальскіх, пятроўскіх, жніўных, калядных, вяснянках), а таксама ў многіх песнях сямеййа-абрадавага цыкла (песні радзін, вясельныя, пахавальныя) беларускі народ вучыць разумець прыгажосць працы, прыгажосць працоўнага чалавека, плённай і ўмелай работы.
3 песень нам вядома, што, напрыклад, жаночая прывабнасць не ў знешнім харастве, а ў працавітасці, гаспадарлівасці, сціпласці, сумленнасці, паважлівых адносінах да людзей. Асаблівая ж увага звернута на ўменне жанчыны выконваць складаную, вытанчаную работу ткаць найтанчэйшае палатно, шыць прыгожае адзенне, вышываць, вязаць.
Усе жанры народнай творчасці садзейнічаюць эстэтычнаму выхаванню, таму што сам акт творчасці элемент эстэтыкі натуральным чынам мае на ўвазе самавыяўленне і самаразвіццё. Народная творчасць набывае прагрэсіўную тэндэнцыю развіодя, бо выказвае калектыўную думку людзей, маральнакаштоўную арыентацыю працоўных мас, дзе галоўны крытэрын гатоўнасць да працоўнага жыцця. Гэта вызначыла і маральна-эстэтычны ідэал беларуса. Сапраўды выдатным лічыцца тон чалавек, хто гарманічна развіты як у маральных, так і ў фізічных і разўмовых адносінах, прычым галоўнае не знешняя яго прыгажосць, а маральныя якасці, розум, фізічнае здароуе, што вызначае яго гатоўнасць да працы. Народ вучыць: „не красата чалавека красіць, а характар”, „Не цані чалавека па твары, а цані па душы”, „Не шукай красаты, a шукал дабраты На красівага сматрэць хораша, а з разумным жыць легка , „Красата да вянца, а вум да канца”, „Не бяры таей, што у золаце, а бяры таю, што ў розуме”, „Не той харош, хто прыгож, а той харош, хто для дзела гож”.
Найстаражытнейшым сродкам эстэтычнага выхавання з’яўляецца рамяство. Майстэрства, сапраўднага росквіту самабытнага таленту і творчасці дасягнуў у рамястве беларускі народ: „Каваль куе, а жалеза пяе”. Прыгажосць беларускага народнага мастацтва традыцыйна выяўляецца ў строга функцыянальна створаных рэчаў і ў мастацкай выразнасці іх форм. Такая традыцыя склалася дзякуючы ўдаламу спалучэнню прыроднага густу беларусаў са шматвяковым вопытам народных майстроў, які перадаецца з пакалення ў пакаленне.^
Многія стагоддзі беларускі народ шырока выкарыстоўваў у побыце рэчы, створаныя ўласнымі рукамі або набытыя ў рамеснікаў. Кожная рэч у гаспадарцы выконвала пэўную функцыю. Таму майстры імкнуліся максімальна наблізіць свон твор да яго мэтавага утылітарнага прызначэння. I ў той жа час яны ў сваёй творчасці выказвалі ўласнае светаразуменне, уласнае ўяўленне аб ідэале прыгажосці. Прычым разуменне прыгажосці было звязана з успрымяццем навакольнага свету, j перш за ўсё прыроды. Захапленне прыродай вылівалася ў строгія прапорцыі створаных рэчаў, у выкарыстанне зааморфных матываў, упрыгожанняў у выглядзе^ геаметрычных і раслінных арнаментаў, радзей арнаментаў са стылізаванай выявай жывёл.
У народных вырабах раскрываецца адзінства прыроды і чалавека, выказваецца імкненне пераняць усё станоўчае ад прыроды. Гармонія ў прыродзе выклікае дзейснае жаданне ствараць прыгожае і практычна значнае.
Эстэтычны густ беларусаў адлюстроўваецца ў адзенні, архітэктуры жылля, прадметах побыту, прыладах працы. Узяць да прыкладу неабходны кампанент хатняга ўжытку посуд. Ён вельмі разнастайны па сваім функцыянальным прызначэнні, па матэрыяле, з якога выраблены, па форме, памерах, роспісу. Доўблены драўляны посуд вызначаецца манументальнасцю скулытгурнай формы, наяўнасцю зааморфных матываў, асаблівай пластыкай і цэласнасцю. Немудрагелісты дэкор толькі падкрэслівае выразнасць старанна прадуманан формы вырабу. Драўляныя лыжкі зноў-такі маюць прыгожую, зграбную форму, часцей за ўсё насковую, а не круглую, г. зн. больш мэтанакіраваную функцыянальна. Дэкор выкананы строга, у выглядзе нарэзак або рыбкі на ручцы.
Традыцыйныя для беларусаў разьба па дрэве, кераміка, ткацтва, пляценне з саломкі, лазы, менш характэрныя — мастацкая.апрацоўка металу, роспіс. _
Раней кожная беларуская сялянка ўмела ткаць. Гэта было абумоўлена сацыяльна-эканамічнымі і прыродна-геаграфічнымі ўмовамі Беларусі. Выбіраючы нявесту, перш за ўсё правяралі яе ўменне ткаць, пра што меркавалі па яе пасагу, які дзяў-
чьіна павінна была падрыхтаваць уласнымі рукамі. Ткацтва быЛо самым распаусюджаным рамяством.
Смраючыся зрабіць сваю работу больш жаданай, радаснай, ^ару-СЫ ў"р“гожв^лі пРылаДы працы. Напрыклад, дэкаратыўнан разьбон аздаблялі калаўрот. Прычым дзкор беларускіх калауротау вельмі строп, стрыманы і спалучаецца з натуоальвыемк’і грях/ртпсггіР * разьбе пераважаюць
выемкі геаметрычнага характару, шматлікія разеткі, якія С°НЦа’ аЛе сУстРакаюВДа і Ўзоры стылізаваных жывел, раслін, птушак.
пакалення CP°faK эстэ™чнага выхавання падрастаючага пакалення традыцыі. Напрыклад, у беларусаў'па традьшыі юнакі і дзяўчаты выраблял, прыгожыя, неабходн^ў ?аспа сХ^Ггэт ІХ у ПЗДаруНаК Каханым. ‘я^
быЦЬ РУкав^кі, кісет, вывязаны або
X f? / r рукамь драўляная разная хлебніца, пярсцёЯмп^, ЯК аП1Свау гэту тРадь'ЦЬію М. Я. Нікіфароўскі: шы Ч с «1 СТр°ННай яго аддаецца найлеп-
шы час 3 жыцця юнака, да якога ён прыкладвае ўвесь свой анстэрскі спрьіт, таму што большасць калаўротаў ёсць сама-
І73-17^а₽ ЖЭНІХа НЯвесде’ любячага брата сястры” (41,
Выдатны гэта сродак эстэтычнага выхавання наоодная лянкГп^ ^сабліва ву—= бо Ўж° калыханкі, лічылкі,₽забаў-
ЎР°КІ эстэтыкк Маленькі чалавесабе паХл/^ У музьіку роднай мовы> адзначае, няхай ™ас^ Ппап -Д°Ма’ 1 РЫ™’ ‘ рЫфмы’ 1 пявУчасйь, і мелаЦ ... радоўжаць жа эстэтычнае выхаванне падпастяючага дзіцяці вобразныя і паэтычныя казкі, прыказкі, прымаўа^наЛ^п,Я-СфарМІруюЦЬ яго густ' У ^РЭЙшым узросце ён і сХейн^ ПеСеНЬ'Сярод іх " песні каляндарна-
ягоХаца Р У ЯКІХ апаэтызаваны чалавек і
‘ беларУскія народныя танцы як tZ mS СРОДак эетзтычнага выхавання. Гэтыя анцы маляунічыя, жыццярадасныя, дынамічныя эмапыяняпй. ыя, вызначаюцца калектыўнасцю выканання, своеасаблівасцю нярэдка нагадвае малювк‘ м-ХпкггЛ а' ЛДЯ Іх хаРактэРная разнастайная грацыёзнасць dvxv вьіразная пластыка рук выканаўцаў, сюжэтнасць Гтанйах’ ясміыЭяВаНЫ 3 ЯВЫ прыР°ды» характар народа, праца людзей аеобнь,» „ар^ныя якасц|
мвпГСЛ₽0Д СР0ДКаў эстэтычнага выхавання на адным з пеошых 1 народныя сбяты, дзе ў канцэнтраванай форме пададзены усемагчымыя жанры народнай творчасці. Тэатралізава76
ны характар народных свят дазваляе раскрыць зстэтычныя магчымасці народных традыцый, звычаяў, абрадаў, вуснай народнай творчасці, танцаў, народнага дэкаратыўна-ўжытковага мастацтва, нацыянальнага адзення.
Hi з чым не параўнаць эстэтычнае ўздзеянне свята Купалы. Яно па традыцыі праводзіцца падчас найвышэйшага росквіту прыроды, перад касавіцай і выспяваннем хлебных злакаў. Свята нарадзілася ў часы паганства і першапачаткова праводзілася ў гонар сонца, жыватворнай сілы прыроды, урадлівасці зямлі. Па паданні, у купальскую ноч ажывае прырода, расцвітае папараць-кветка, якая дае чалавеку дар прадбачання, дазваляе зразумець мову жывёл і раслін, адкрывае тайны зялёных багаццяў перад смельчаком, які не пабаяўся злых сіл і знайшоў кветку. На Купалу пускаюць па рацэ вянкі, загадваюць на долю, паляць вогнішчы, скачуць праэ агонь, водзяць карагоды, на світанку ходзяць глядзець „гульню” сонца, спяваюць народныя песні. У купальскіх песнях апаэтызаваны працоўныя клопаты пра будучы ўраджай, але асноўкае месца тут займае паэзія кахання. Купала, у галоўным сэнсе гэтага слова, свята кахання.
Этнограф II. А. Бяссонаў у 1871 годзе пісаў: „Свята мае свае абрады, свае характэрныя ўрачыстасці і гульні, а разам з тым 1 сваё ўласнае пераважнае кола песень. Тут сабрана ўсё, што толькі ёсць у беларускіх сялян самага святочнага, таямнічага, захапляючага, радаснага 1 гульнявога на працягу цэлага лета” (12, 28).
Асаблівае месца ў эстэтычным выхаванні займае народнае вяселле. Усе яго элементы па традыцыі маляўніча абстаўлены (сватанне, заручыны, дзявочы вечар, пасаг нявесты 1 жаніха, падрыхтоўка каравая, вясельнае застолле, дзяльба каравая). У вясельных песнях апаэтызаваны нявеста і жаніх, ідэалізуюцца іх маральныя якасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
