Беларуская народная педагогіка
Ганна Арлова
Выдавец: Народная асвета
Памер: 120с.
Мінск 1993
Задоўга да нараджэння дзіцяці бацькі задумваліся пра яго прызначэнне ў жыцці і пра мэтанакіраванае выхаванне. (Дарэчы, „народ” у гэтым выпадку выхавальнікі дзіцяці ў шырокім сэнсе слова, г. зн. бацькі, сваякі, суседзі, усе кроўна зацікаўленыя ў яго правільным выхаванні.) У народным разуменні, „дасканаласць”, „ідэал чалавека” гэта канкрэтны вобраз: дзіця хочуць выгадаваць не проста працавітым, сумленным, разумным чалавекам з высокамаральнымі якасцямі і найлепшымі рысамі характару, але ч'алавекам, падобным на нейкага канкрэтнага народнага героя або на сваяка, знаемага, які карыстаецца ўсеагульнай павагаю і любоўю. Адсюль звычай мінуўшчыны абразаць пупавіну хлопчыка на сякеры або на кнізе, а дзяўчынкі на калаўроце, ткацкім ста^нку, каб яны сталі працавітымі, разумнымі, а таксама звычай загортваць дзіця ў адзенне найбольш паважанага чалавека або звычай называць дзіця ў яго гонар, каб разам з імем або адзеннем дзіця ўспрыняло іх уласныя якасці. Потым сам напамін пра гэта ў многім садзейнічае выхаванню. Самы
вялікі дакор у беларускіх сем’ях: „Ты ганьбіш сваё імя, гонар сваёй сям’і!” Самай жа вялікай пахвалой служаць словы: „Ты не зняславіў гонару свайго дома! Сям’я (маці, бацька, дзядуля, бабуля, г. зн. чалавек у доме асабліва аўтарытэтны, у чый гонар дзіця носіць імя) можа ганарыцца табою!”, „Ты сапраўдны дзядуля” і да т. п. Чалавек, чыё імя носіць дзіця, часам нават сваёй нябачнай прысутнасцю не дазваляе адступіць ад маральных канонаў.
Свяшчэнным бацькоўскім абавязкам лічылася ахрысціць дзіця, знайшоўшы хроснага бацьку, хросную маці і будучых апекуноў. Выбар кума і кумы — няпрсстая справа. Бацькі раіліся паміж сабой, стараючыся выбраць кумамі найперш высокамаральных, а потым ужо забяспечаных людзей. Народ • вУчы5ь: »Каго паважаць, з тым і кумаваць”. Толькі эрэдку, калі ў сям’і паміралі дзеці, знаходзілі выпадковых кумоў’ што, паводле павер’я, павінна было забяспечыць навародку жыццяздольнасць. Найперш выбірала парадзіха. Адмова ад абавязкаў хроснага бацькі або хроснай маці лічылася грахом. Аднак рознага роду забабоны і занятасць працай тым не менш не заўсёды дазвалялі атрымаць згоду ад асоб, выбраных бацькамі. Калі, напрыклад, жанчыны ахвотна ішлі ўпершыню хроснымі маці да хлопчыкаў, то да дзяўчынак ісці пазбягалі, бо, паводле павер’я, у іх^будзе дрэнна расці лён. Нарэшце, калі хросныя бацькі былі знойдзены, вызначаўся дзень хрышчэння.
Перыяд ад нараджэння да хрэсьбінаў вядомы пад назвай „радзіны”,„падчас якіх праходзілі „адведкі”, „ватпоты”. На „адведках”, „ватпотах”, хрэсьбінах упершыню публічна паказвалі дзіця бліжэйшым сваякам, суседзям. Ва ўрачыстай сустрэчы з немаўлём бралі ўдзел ад малога да вялікага.
Па традыцыі найбольш урачыста і святочна абладжваўся дзень хрышчэння. Апрача сваякоў і суседзяў, на свяце прысутнічалі кумы, бабка-павітуха, якім адводзілася асаблівая роля не толькі ў гэты дзень, але і ў будучыні. У дзень хрышчэння дзіця паказвалі ~ўсім прысутным, перадавалі ад хроснага бацькі да хроснай маці, па чарзе, з рук у рукі, ініпы раз пры гэтым цалуючы яго. Кожны благаслаўляў дзіця на доўгае шчаслівае жыццё, жадаў яму быць здаровым, багатым, працавітым. '
Дзіцяці і яго бацькам жадаюць:
„Штоб вам у ём мець пацеху, у горасці уцеху”,
„Здароўя яму, быць вумнаму, разумнаму, шчасліваму, багатаму, радзіцелям пацехай ва маладосці, кармільцам іх старасці”,
„Каб табе ў маладосці розуму прыдбала, а ў старасці вочы свяцілі .
За сталом падымалі тосты ў гонар малога:
„Штоб добра пахаў ды добра малаціў”, н „Каб свой розум і навука далі сыну сілу у рукі .
У песнях спяваюць:
„1 дай жо, божа, дзіцяці
Добрую долю ўбачыць: t хлебавую, і салявую, Трэцюю — здаравейкую, А сілачку — багатырскую, А волю свабодную”.
У гонар немаўляці па традыцыі пякуць хлеб, якімчастуюць усіх прысутных, а таксама тых сваякоў, суседзяу, энаёмых, якія не змаглі прыйсці на ўрачыстасць. Атрымліваючы хлеб трэба было благаславіць дзіця, пажадаць яму добран долі, шчасця, здароўя, багацця, каб яно слухалася дарослых, a потым стала апорай бацькам у старасці. Хлеб сімвалізуе любоу да дзіцяці і абавязвае таго, хто прымае хлеб, аберагаць дзіця у выпадку страты бацькоў-
Кумы і бабка лічацца сваякамі сям’і навародка, адказнымі за яго выхаванне. Прычым адказнасуь гэта не фармальная, бо падтрымліваецца трывалай народнай традыцыяй і грамадскан думкай. Становішча, калі аб выхаванні канкрэтнага дзіцяці клапоціцца вялікая колькасць людзей, задавольвае ўсіх і дзіця, і яго родных, і грамадства ў цэлым. Гэтая традыцыя важны рэзерв выхавання. Такім чынам народ сфарміравау мэтанакіраваныя педагагічныя традыцыі, звычаі і адпаведныя абрады, якія давалі ўпэўненасць у заўтрашнім~дні дзіцяці: у любой жыццёвай сітуацыі яно будзе мець надзейнага абаронцу
I выхавальніка. „
Клапоціцца народ і пра выхаванне бацькоу. Нават калі роды прымаў урач, на ролю бабкі-павітухі па-раненшаму выбіралі жанчыну з вялікім жыццёвым вопытам, якая можа даглядзець дзіця і дапамагчы парадай бацькам. Бабка-павітуха кумы, бацькі-старыя, бліжэйшыя сваякі даюць маладым ур’окі маралі, вучаць выхоўваць дзяцей і весці хатнюю гаспадарку. .
Усё гэта адлюстроўваецца ў радзінных песнях. Адна з іх сустрэлася ў матэрыялах, сабраных і ўпарадкаваных П. В. Шэйнам:
„Ты ходн, хода ды Кулінушка, Ты ходя, ходн ды Андреевна! Буду йябе вучыдь, як падвор’я вадзіць, Буду цябе вучыдь, як дзяцей гадуваць, Буду цябе вучыць, як цялятак дзяржаць, Буду цябе вучыць, як замчужку насіць: Падэор’е вадзіць не разіня рот хадзшь,
Дзяцей гадуваць не санлівай быш>, Цялятак дзяржаць не лянівай быць, Замчужку насіць, а усе строгай быць..." (61,19).
Многія абрады, звязаныя з нараджэннем дзіцяці, неслі нагРУЗКу. Напрыклад, абрад дзяліць „бабіну кашу яшчэ больш радніу прысутных на свяце людзей, што урэшце дапамагала лепш выхаваць чалавека, які нарадзіўся Адзін толькі прыклад. Па звычаях, на масленіцу бацькі разам з nvS Ў Г0СЦІ да бабкі'павітухі, адорваючы яГпада®абка« налалжваючы для дарагіх гасцей багаты стол, ішла назаўтра да сваіх дзяцей (61,115)Г ’
1 бацЬКоў: »Умеў дэідя Радз1ць, умей
LS 6anS 1 НЯхай навУчав”Узаемаадносі-
думкай УУ пачлт^? ууўНа СТр°га РэгУлявал*ся грамадскай
У пачатку XX стагоддзя этнографы даследавалі еямейвыя законы сялян Мінскай губерні. Было адзначана, што „У сферу сямейнага жыцця яшчэ не прыйшоў пісаны законтрадыцыі сям’і надзвычай дарагія для селяніна, наша ж “S raEv t"*® прымяняльнае ў гэтых адносінах да сялянскага побыту, I тут валасному суддзі, больш чым дзе б тое ні было даводзіцца карыстацца запаветамі бацькоў і мірыць іх, прыстак= жыцлёвых патрабаванняў, адстойваючы
кожную дробязь народнан традыцыі... Погляд суда на адносіны дарослых дзяцей да бацькоў вельмі цікавы Суд
падпаРадк°Ўвацца бацькам, але калі ян^і не падпарадкоуваюцца, то бацькі самі вінаватыя ў гэтым” (22 2
У няшчасці сваякі, хросныя бацькі, суседзі няпэпкя мйа Ж2Г бааькоў’
звязана са старажытным павер’ем беларусаў: „Хто не любіць чужых дзяцей, той ніколі не ўзгадуе ўласных: р джвлыл дзеці будуць паміраць у раннім узросце” (42 82).
пяЛсынаул®нне Дзядей уплывае і грамадская думка. Яшчэ ў ~ йлXXS ЧаС ?тнограФы адзна^> што „прымаХ О арусы прыёмышаў вельмі ахвотна, асабліва падлеткаў нават шматсямейныя. 3 аднаго боку’, спадзяюц^ ЯГо £«акЮзаП^жн’агЯДРУГ0Гіа ' ПрЫёМ СІР°Т СКЛадае маРальны Xселяніна> асабліва сваяка сіраты. Прыму-
₽вМадСТВа а6° сваякі”(22’ 40)' Нярэдка a 6 звязана з адсутнасцю ўласных дзяцей. У гэтым выпадку, як зноў адзначаюць этнографы, „лічаць за лепшае прымаць сваякоў асабліва тыя, хто разлічвае пеоадапь вмы ХУрыў“^^ Ееларуе імкнецца да таго, каб „вочы закрыў чалавек сванго роду (г. зй. сям’і: под пазум₽. ХбуХЫі?йьП^анУйЦеСНЬШ менавіта той> які пасля яго будзе жыць у ягонан хаце, араць тую ж зямлю, што і ёнараў
(закрыць вочы нябожчыку, асабліва гаспадару, абавязкова павінен старэйшы з мужчынаў, якія засталіся ў доме): а памерпі не пакінуўшы асобы, якая абавязана была б » »
вочы закрыць” (г. зн. без наступніка) беларус лічыць нанвялікS ”яшч“цем. У адносінах да
заступае на месца бацькі. Прыемыш называе яго бацькам, нават і тады, калі апошні яму даводзіцца дзядзькам... Радзей, але беларусы прымаюць „на права дачкі” 1 асоб жаночагая"°лу’ прычым яны карыстаюцца ўсімі правамі і становішчам дачо у сям’і” (22, 40, 41). Такім чынам, звычан усынаўлення і ўда арэння, як мы бачым, традыцыйны для беларусаў.• й
Прыёмных бацькоў, якія клапоцяцца аб выхава™ЧЗЯ^“; неоод праслаўляе, узводзіць у ранг маці, а бацькоу, якія гоэбуюць сваім свяшчэнным абавязкам, асуджае: „Не тая маш, што спарадзіла, а тая, што выгадавала”. Маці тая, якая вырасSa выхавала’, а не проста нарадзіла: „Дабранач, мамулька дабранач! Але не тэй дабранач, што нанач, а тэн, што на увесь ВеК Цэнтральная фігура ў беларускай сям’і маці. Нават^ва '
ўмовах дарэвалюцыйнага часу, калі нярэдка бытавала така негатыўная з’ява, як пагардлівыя адносіны да жанчыны। боку мужчыны, роля і значэнне жанчыны значна узрасталі з"ераходам яе ў новую якасць у якасць маці, бо маш галоуны выхавальнік у сям’і, ад яе ў многім залежыць, якім вырасце Ккам. Народ вудьшь Сацькоў: „Што ў маледстве вмхаваеш, на тое ў старасці абапрэшся”, „Ніхто дзецям так не спагадае, ЯК МВось якД пісаў на пачатку XX стагоддзя этнограф М. В. Доўнар-Запольскі: „Становішча жанчыны у бел®₽у^“ с далёка не можа быць названа прыгнечаным. Яна з яўляецца Іоўнаю гаспадыняю ў сваёй сферы, naM0\H‘XLXe TaS мужа У адносінах да дзяцен народны погляд патрабуе такса
3 боку апошніх »а маШ. Д «[X дзяцца пад яе наглядам; толькі хлопцы, гадоу з 14, калі яны ўжо падрастаюць настолькі, што становяцца прыдатнымі дл лягчэйшых работ пры апрацоўцы зямлі, напрыклад возяць снапы сена і іншае, пераходзяць у непасрэднае падпарадк • Лнне гаспадару дома. Да гэтага часу, а дзяўчаты да самага выхаду замуж? знаходзяцца выключна ў распараджэнні маці (22 14)
’ Народная педагогіка выпрацавала свой погляд на ролю маці ўР жыцці чалавека. Маці эталон маральнан чысцші, сімвал усяго самага дарагога на свеце. Беларускі народ сцвярджае: „зямля маці”, „зямелька матка нашш Г«ормшь і поіць, 1 адзявае нас”. Такім чынам, народ вучьшь. маш гэта
КНІГІ ОНЛАЙН
