Беларуская народная педагогіка
Ганна Арлова
Выдавец: Народная асвета
Памер: 120с.
Мінск 1993
тое ж, што Радзіма, зямля-карміцелька, самае важнае, святое на свеце.
выхаванне дзяцей свяшчэнны абавязак жаячына, што нарадзіла дзіця, адмовілася ад сваіх нампХЛ асуджэнне наРЗДа: »Не тая маці, што нарадзіла, а тая маці, што ўскарміла”.
ВбрЫЛІ ўЛога’1 гэтая вера надазваляла маці загубіць жывую душу. Народ строга патрабаваў ад бацькоў: Хто S ВЫХаДЗІЦЬ”’ »УмеЎ даідя PWi«b Умей і КпгЛ ’Н 1 жанчына нарадзіла ў дзявоцтве, вера ў Не ДаВаЛІ ёЙ адмовіВДа ал дзіцяці або RS Ц цведала’ што яе чакае цяжкае выпрабасвятым абавязкаТ УЗЯЦЬ Г₽ЭХ ДУШУ ‘ Пагрэбаваць сваім
Задоуга да з яўлення дзіцяці маці пачынае аб ім клапапяленкі> адзенне, вяжа чэпчыкі, кофтачкі, чаравічпІ’іня еЦЦа Парады Ў больш вопытных жанчын, як спавіваць КаРМІЦЬ’ вых°ЎвацьКдопат жанчынынакіпміУ У X Зауважае: ”Маці сама не з’есць, а дзіця 4 родненька, у таго сарочка беленька”, ”У ппі I ’ У Таго гал°Ука гладка”. Самая жорсткая крыў
ВысоКкТ™ацГ^ вьіхаванне дзіцяці: „Матка дзяцей вучыць”. ысока ацэньваюць ролю маці самі дзеці: „Мая матка не ХХЛа^н^ПТ%(ЛЯТКа)”Ма₽^
?аЛГбмля МаТКаі° кРасна”> »Няма чаго дзіваваці,
такая была і маці , „Якая матка, такое й дзіцятка” Ад злой матк злыя і дзеткі”, „МатКа вінавата, ш?о дачка чаравата” «Пазіраннаматку.ажанісянаяедзіцятку”. чаравата , жач^ як’п^няТ1 СЯбЭР ТЙМУ ЛЗІЦЯЦІ: «Нет лучшай ДРГ X’ ява S » сХ-' У "Юбым уэрос“е ““«S.
аід, яна нясе на сабе увесь цяжар жыцця. абеоагае мяг Яп нягод, яна лепшы даралчык, маральная апора:, Матчыны dvki эауседы мяккія”. Добрыя, лаіыя матчы’ы р™~К чалаіка'КарЛХП^\Я^ШТ°^^ "ра““Ф"Рміраваяню
”ДРУГОЙ “
6y»“yXS.S,tTe бераг'“майі: ”Ееражы ма“‘. »«а ™ цеоы” няЦм^, Цп ’ ”У ° за г₽ошы купіш> апР°ч бацька-ма-
Ад’зІвыя купляюць родных мамак”.
клапопяшя пЛ ®ыпадкі’ калі Дзеці вырастаюць і больш не
каючы такіх дзяцей адумацца, прымушае іх узяць на сябе натуральны аб'авязак у адносінах да старых бацькоў.
М. Доўнар-Запольскі пісаў: „Народны погляд патрабуе, каб дзеці шанавалі маці, а малодшыя члены сям і гаспадыню і наогул старэйшых жанчын” (22, 273). У беларускан сям і дагэтуль захоўваюцца шматвекавыя традыцыйныя адносіны да жанчыны як да гаспадыні дома і маці выхавацелькі дзяцей.
У дзяцінстве бацькі прыклад 1 аўтарытэт. Іх паводзіны узор для пераймання. Можна сказаць, што фарміраванне дзіцяці ў першыя гады жыцця адбываецца найперш пад уплывам бацькоў, галавы дома. А ў беларускай сям’і галавою яе можа стаць толькі той, хто мае аўтарытэт, прыклад у побыце, справядлівы, добры гаспадар і працаўнік. Вось як пра^гэта . пісаў М. В. Доўнар-Запольскі: „Улада гаспадара ў сям’і не бывае дэспатычнаю, таму што ўсялякая несправядлівасць з яго боку ў адносінах да каго-небудзь з членаў сям’і, нявопытнасць у працы, няўмелае валоданне маёмасцю, нарэшце п’янства і лянота непазбежна вядзе да разрыву сям’і, да падзелу яе, або пераходу гаспадаркі ў іншыя рукі, напрыклад, да старэйшага сына ў сям’і, або да брата гаспадара. Гаспадар абавязаны не толькі рабіць тое, чаго патрабуюць інтарэсы сям’і, але і сваёю асабістаю работаю ён павінен служыць прыкладам астатнім членам сям’і” (22,272).
у штодзённых адносінах выпрацоўваліся нормы і правілы, уласцівыя маралі працоўнага народа.
Фальклор выразна крышталізуе ўяўленні беларускага народа аб уплыве сямейных асноў на фарміраванне дзіцяці: „Дзе ў сям’і лад, там і дзеці добра гадуюцца”, „Па гнязду відаць, якая птушка”, „Якое дрэва, такі клін, які бацька.такі сын”, „Няма чаму дзіваваці, такая была і маці”, „Які бацька, такія дзеткі”, „Якая матка, такое й дзіцятка”, „Балмошная матка, балмошнае й дзіцятка”. Галоўнае, лічыць народ, каб * бацькі былі высокамаральнымі людзьмі. Маральны прыклад і аўтарытэт бацькоў аснова сямейнага выхавання: „Харошых бацькоў харошыя дзеці”, „Добрага бацькі добрыя дзеці, ліхога ліхія”, „Не бацькоўская паходка трэба сыну, а бацькоўская кемлівасць”.
Пра добрых бацькоў-выхавальнікаў народ гаворыць: „као я так сваіх дзетак дагадавала”.
Старэйшае, больш вопытнае пакаленне не мае магчымасці браць паўнацэннага ўдзелу ў працоўным жыцці сям’і, затое клапоціцца пра выхаванне малых дзяцей. Бабулі і дзядулі садзейнічалі не толькі фізічнаму развіццю дзіцяці, але і разумоваму, эстэтычнаму, маральнаму, знаёмілі дзяцей з народнымі традыцыямі і звычаямі. Пазбягаючы павучанняў, яны у расказах і казках, прымаўках і прыказках, у легендах і па-
вер ях перадавалі свой жыццёвы вопыт. Як сведчаць этнографы, „дзе б ні знаходзіўся беларускі селянін, раз яму дазваляе вольны час або не празмерна цяжкая фізічная праца, ён прыступае да казак, расказаўі да т. п.” (58, ПІ).
Ролю старых у выхаванні дзяцей паказвае, напрыклад пахавальны плач унучкі па бабулі:
„Бабулічка наша родная, а нашто ж ты нас пакідаеш? Ты ж нас калыхала і гадавала, наша труджаніца, наша бабулічка a цяпер ты нас астаўляеш! Мы ж твае ручкі патарвалі, нас носючы, твае ножкі прытамілі, нас калыхаючы, прыказкі нам уеякія сшваючы бабусічка наша роднінькая!” (54, 537).
Здаўна беларусы прыцягваюць старэйшых дзяцей да выхавання малодшых^Е. Р. Раманаў, вядомы этнограф, вельмі пераканауча расказваў пра гэту беларускую традыцыю. Ва ўсіх п!гпВаЫКЛ“<ЧЭНп ? сем’ях старэйшыя дзеці няньчылі малодшых, 5а даліх' ва узросце ад 5 да 7 гадоў увогуле лічылася У сям і нянькан. Старэйшыя дзеці забаўляюць, гуляюць, даюць
?P0K маралі малодшым братам і сёстрам. Гэта было вельмі важна ва умовах дарэвалюцыйнай Беларусі калі nfh 4acJa літаральна адразу ж пасля нараджэння
дзіцяці абавязана была брацца за цяжкую сялянскую працу і ' ” “е а ніякая магчымасці аддаць належную ўвагу немаўляці, LvSL дзіцяці першых гадоў жыцця. Старэйшыя дзеці, вых°уваючы малодшых, развівалі і сваю ўласную самастойнасць, адказнасць за даручаную справу, рыхтавалі сябе саміх да будучага сямейнага жыцця.
ванн^матод^^ На ТаКІ ЎДЗеЛ старэйшых дзяцей У вь’ха-
„Наша мама — парадніца, Дзевяць сыноў парадзіла, Дзевяць сыноў парадзіла, А дзесятую дачушку. Яе браты калыхалі, Калышучы, прымаўлялі: „Дюлі, люлі, сястрыца, Спі доўга, расці скора, Сваёй маме на пацеху, Чужым людзям на ўспамогу’ (48, 315).
Л харош, і прыгож Кастуська, Ш не сонца яго радзіла? Радзіла яго матулька, А гадаваў татулька, А калыхалі братулькі, І няньчылі сястрыцы’ (25, 446).
Ледзь не адзіным сродкам выхавання ў сялянскай сям’і была народная педагогіка. Незаменнымі памочнікамі бацькоў з самага нараджэння дзіцяці былі калыханкі, забаўлянкі, чя
лічылкі, дражнілкі, скорагаворкі, а потым казкі, прымаўкі, прыказкі, загадкі.
Першае, з чым сутыкаецца дзіця ў сваім жыцці, калыханкі. „Слухаючы такую песню гэтую вечную неўміручую песню мацярынскай любові, міжволі думаеш, магчыма, менавіта адсюль, вось з такой калыханкі, з яе самай простай і геніяльнай на зямлі мелодыі і пачынаецца чалавек”, адэначае беларускі літаратуразнаўца і фалькларыст Н. С. Гілевіч (19,173). •
У калыханках маці спявае пра ўсё, што ёй блізкае і знаёмае, спявае пра сваё жыццё, прыродныя з’явы, пра людзей, пра рабочыя працэсы, з якімі яна сутыкаецца. Дзіця змалку, дзякуючы калыханкам, пазнае навакольны свет, у яго складваецца пэўнае светаразуменне, бацькі ў калыханках перадаюць дзіцяці свае этычныя і выхавальныя погляды.
У недакучлівай форме, іншы раз нават у выглядзе звароту да жывёл, прывівае калыханка дзіцяці навыкі паводзін:
„Не хадзі, коцік, па пячы, Буду біць ў плячы. He хадзі, коцік, па масту, Буду біць па хвасту, He хадзі, коцік, па лаўцы, Буду біць па лапцы. He мні, коцік, падушкі, Буду драці за вушкі” (21, 86).
Калыханкі выхоўваюць у дзяцей працавітасць: „Праў кот кудзелю”, знаёмяць з паслядоўнасцю працоўных працэсаў:
„Там красёнцы ткала 1 кудзельку прала. На сонцы бяліла, На ветры сушыла, Кашульку пашыла'*’ (21,134), выхоўваюць адказнасць за народнае дабро:
„Ехаў каток ды па дрова, Загарэлася дуброва. Пайшоў каток ваду насіці, Стаў дубровушку тушыці" (21,100) і да т. п.
Вядомы этнограф і педагог Р. С. Вінаградаў адносіў калыханкі да важных сродкаў „матчынай школы” (16, 13), адзначаючы, што ўсімі сваімі вартасцямі яны абавязаны народнай педагагічнай практыцы. м
4*
Традыцыйны для беларусаў ласкавы зварот маці да свайго дзіцяці: „Агу, Васілёк, Васілёчак мой маленькі!”, „Ах маё сакаляняткаі”, „Кравіначка ты мая!”, „Мой кроўнічак дарагі, дзіцёначак ты мой!”, „Дзеткі мае, галубяткі мае!”, „Ластавачка мая маленьказі”, „Малінінька мая!”, „Мой ты каласок!”, „Птушанятка маё маленькае”, „Сыночак мой любінькі”. Гэта дапамагае, па-першае, усталяванню цеснага кантакту паміж маці 1 дзіцем, па-другое, фарміраванню нервовай сістэмы (у ласкавай маці дзіця спакойнае), што вельмі важна для далейшага развіцця асобы. У дзіцяці выхоўваюцца добразычлівыя, ветлівыя, мяккія адносіны да людзей.
Народная педагогіка выпрацавала шэраг прасцейшых метадаў знаёмства дзіцяці з навакольным светам. Спавіваючы дзіця, гуляючы з яго ручкамі, ножкамі, маці ласкава дакранаецца да асобных частак цельца і называе іх („Мая ты галовачка”), а таксама розныя дзеянні дзіцяці („Мой сынок спатанькі захацеў”, „Пацягушэнькі, на Ваню парастушэнькі”, „Хочаш естанькі, мая дачушка?”, „Хадзі сядзь, мой малесенькі”, „На ката пацягушкі, а на дзеці растушкі”).
Першыя ў жыцці дзіцяці гульні ўжо дапамагаюць яго развіццю. Е. Р. Раманаў адзначаў сярод дзіцячых гульняў „Кую, кую ножку”, якая вучыць дзіця назіраць навакольны свет і знаёміць яго з часткамі чалавечага цела: „Тая ж нянька бярэ адной рукой ножку дзіцяці, а другой злёгку пляскае па падэшве ступні і спявае:
„Кую, кую ножку,
Паеду ў дарожку, ■
Куплю чаравічкі, Ножкі невялічкі. Трэба коня падкаваць, Штоб далёка начаваць. Тут пень, тут калода, Тут сцюдзёная крыніца, Тут халодная вадзіца, Вадзіца!
1 шчыкоча ножку” (54, 587).
Гульні дзяцей неад’емная частка іх жыцця. Маці, бацька, бабуля, дзядуля, няня-сястрычка або брацік даюць малому спачатку „цацкі , неабходныя для смактання і прарэзвання зубоў, а пазней, як умацуюцца ручкі 1 ножкі, і дзіця не будзе ўжо цягнуць у рот усё без разбору, разнастайныя „лялькі” прадметы штодзённага хатняга ўжытку.
„ Спачатку дзіця не размяжоўвае паняцці „цацкі” і „лялькі”. Пазней яно назаве „лялькамі” ўсё падобнае на людзей (лялек і нават маленькіх дзяцей), а „цацкамі” — астатнія цацкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
