Беларуская народная педагогіка
Ганна Арлова
Выдавец: Народная асвета
Памер: 120с.
Мінск 1993
100
I
Прычым „цацкі” гэта часцей за ўсё ўжо гатовыя цацкі, a „лялькі” гэта цацкі, зробленыя дарослымі спецыяльна для дзяцей або створаныя дзіцячай фантазіяй.
Гульня ў „лялькі” іншы раз суправаджае дзяўчынку ад маленства і да выхаду замуж. Хлопчыкі гуляюць у „лялькі часцей за ўсё ў дзяцінстве, у падлеткавым жа ўзросце рэдка. Аднак і гэтага бывае дастаткова, каб выхаваць у хлопчыку адказнасць за будучую сям’ю.
Будучых бацькоў-выхавальнікаў пачынаюць рыхтаваць з маленства. Дзяўчынка з ранняга дзяцінства рыхтуецца да ролі маці. Першай цацкай беларускай дзяўчынкі ва ўсе часы была лялька. Калісьці самаробная саламяная, пашытая з анучак, драўляная, гліняная, іншы раз лялькаю лічыўся кавалачак галінкі або шышка. Пазней ляльку выраблялі на фабрыцы. Але сутнасць не ў гэтым. Няважна, у якія строі апранаюць ляльку, прыгожая яна або не. Усё роўна гэта любімая цацка дзяўчынкі, яе лялька, яе дзіця. 3 ёю можна пагуляць у „маму і тату , у дочкі-маці”, падзяліцца запаветнымі думкамі. У дзіцячым узросце аўтарытэт маці настолькі вялікі, што дзяўчынка хоча пераймаць яе ва ўсім. І калі прыгледзецца да гульняу дзяучынкі, то пачуеш і ўбачыш, што ў гульні з лялькаю яна паутарае ўсё тое, што робіць яе маці. Усе свае жыццёвыя назіранні дзяўчынка пераносіць на гульню з лялькай. Яна гатуе ляльцы ежу, шые сукенку, кладзе яе спаць, напяваючы калыханку, корміць, вядзе гуляць, навучае, „выхоўвае” сваё дзшя. Лялька сяброўка дзяўчынкі, яе талісман, цацка на усе д з яцінства.
Распаўсюджанымі цацкамі дзяцей былі ваўчок, мячык, жужалка. конь у выглядзе палкі, лодка з берэсту і саснован кары, кошыкі, скрыначкі, вянкі, млын-вятрак, розныя гліняныя самаробкі, часцей за ўсё птушка-свіснёлка. Радзен сустракалася цацка „пілавальшчыкі”, вырабленая з тоустан дошкі і сімвалізуючая пілавальшчыкаў бярвенняў.
Сярод цацак, што дапамагалі эстэтычнаму і музычнаму выхаванню, былі распаўсюджаны „пішчалкі”, вырабленыяз гусінага пер’я, „свісцёлкі” з лазовай кары або пустых ствалоу бузіны, з гліны, радзей „трашчоткі”, зробленыя з падручных матэрыялаў, напрыклад, з дошкі, праз якую наскрозь прасунута ручка, „труба”, зробленая з гарбузовага ліста.
Разнастайная выхаваўчая накіраванасць гульняў. Яны дапамагаюць пераключыць увагу дзіцяці, супакоіць яго Ка_пі малы пачынае капрызіць, маці гуляе з ім у „сароку . вось як апісваў гэта Ю. Ф. Крачкоўскі: „Калі дзіця сядзіць на руках у маці і бывае неспакойнае, маці стараецца вучыць яго наступ ным чынам: вучыць, што называецца ў сялян, сароку:чыкі, чыкі, сарока, кажа маці, прыляцела здалеку, стала кашку
мяшаць, дзеткам стала даваць; пералічваючы пальчыкі дзіцяці, працягвае: гэтаму дала, а гэтаму (мезенцу), не дала, бо гэты малы, круп не драў, хлеба не мясіў, кашы не варыў; яму кашка пад лаўкаю, зарасла мураўкаю, яго лыжачка на паліцы зарасла ў камяніцы, шуш, шуш, гацю!” (35, 178).
Ужо ў маленстве гульня ўнушала дзіцяці; каб нечага дабіцца у жыцці, трэба папрацаваць.
Гульні развіваюць увагу і мысленне малога, назіральнасць і кемлівасць.„Калі маленькія дзеці застаюцца дома з падлеткамі, іх забаўляюць наступнай гульнёю: усе ставяць указальныя пальцы на стол у адно месца. Тады старэйшы кажа:
Гусі ляцяць!
І паднімае руку ўгору, паказваючы наглядна, як rvci ляцяць. 7
Дзеці адказваюць:
Ляцяць!
1 таксама ўзнімаюць рукі.
- Качкі ляцяць!
- Ляцяць!
Вераб’і ляцяць!
- Ляцяць!
- Мухі ляцяць!
- Ляцяць!
- Шчупакі ляцяць!
Захапіўшыся, дзеці часта адказваюць:
- Ляцяць!
І ўзнімаюць рукі. Старэйшы пляскае іх па руках і крычыць: He ляцяць, не ляцяць!
Потым зноў спачатку:
no, " ^усі ляцяць| Вароны ляцяць! Сарокі ляцяць! Каровы ляцяць! ~
п^^Ле“аВуча^ЫЯ вопытам Дзеці ўжо не ўзнімаюць на карову рук і маучаць. Тады зноў: у
„ “ ГУС' ляцяць! Лебедзі ляцяць! Салаўі ляцяць! Дубы
своеасаблівы ўр°к натуральнай гісторыі заканчваецмалышоў стоміода, і яны пачынаюць неупапад узнімаць і не ўзнімаць рукі” (54, 586).
Гэтэ прыклады самых ранніх гульняў, я'кія арганізуюць ?тпм1ЛЗЯЦеЯ старэншыя (бацькі, бабулі, дзядулі, браты * сё-’
Па меры сталення дзяцей іх гульні набываюць усё больш самастонны характар. Дарослыя I старэйшыя ХГтХТ? мя т ыт‘т Ўчашваюцца ў лэійячу» гулькю, у асвоўным як?мІ^япАКаб ладказаць традыцыйныя асаблівасці і правілы, з якімі маленькія дзеці яшчэ незнаёмыя.
Этнографы ў сваіх даследаваннях адзначалі некаторыя характэрныя асаблівасці кіравання дзіцячай гульнею з боку дарослых, народжаныя народнай выхаваўчан практыкан. Удзел дарослых у дзіцячых гульнях педагагічна абгрунтаваны: „Тут застаецца цалкам прызнаваць толькі гульню першых і настаўніцкае кіраўніцтва другіх, за якім следуе толькі заахвочванне, нагляд і простае назіранне за тым, як ідзе навука, або як выказваецца дзіцячая рухавасць, дзіцячая вынаходлівасць: усмешка, заахвочвальны смех ды кароткае адабрэнне словамі вось апошні ўдзел дарослых у гульнях дзяцей ранняга ўзросту” (40, 55).
У той жа час не абыходзілі маўчаннем і негатыўны ўплыў старэйшага пакалення на выхаванне дзяцей праз гульню; імкненне старых (бабуль і дзядуляў) пазбавіць дзяцей рухомых гульняў з-за небяспекі фізічнай траўмы. м
У беларускай народнай педагогіцы сфарміраваліся пэуныя адносіны да дзіцячых гульняў: дарослыя не павінны перашкаджаць дзецям гуляць у сюжэтна-ролевыя гульні і не павінны разбураць дзіцячыя збудаванні. Можна толькі ненаДакучліва кіраваць дзіцячай гульнёю, падказваючы дзецям традыцынныя правілы гульні. Такія адносіны дарослых да дзіцячых гульняў падтрымліваюцца народнымі павер’ямі, згодна з якімі дзіцячыя гульні маюць прароцкі характар. Лічыцца, напрыклад, што гульня ў лялькі прадказвае хуткае з яўленне у доме немаўляці, дрэнныя ж адносіны да лялькі хваробу, а „пахаванне” лялькі, збудаванне крыжа з саломкі або галінак ці скрыначак смерць. Хлебныя аладкі, зробленыя дзецьмі, прадказваюць добры ўраджай. Гульня з каменьчыкамі, шышкамі, глінянымі фігуркамі каровак, свінак або іншан хатнян жывёлы азначае ўдачу ў жывёлагадоўлі. Збудаванне печау прадказвае пажар улетку, будаўніцтва розных гаспадарчых будынкаў звязваецца з заможнасцю. Знішчэнне жаб і насяко■ мых урадлівасць і вайну. Аднак у любой сітуацьл, нават у выпадку прадказвання няўроду, смерці, народ лічыу, што нельга перашкаджаць дэецям гуляць, інакш дарослых пакаранне Бога, які кіруе дзіцячай гульнёю. йогчППНЯЙ
Этнографы падкрэслівалі, што у беларускан народнан педагогіцы існуе асаблівая з’ява, якая ўзмацняе выхаваучы ўплыў народных гульняў на гульні маленькіх дзяцей. сем’ях, дзе жылі доўгажыхары, якія „здзяцініліся , можa было назіраць 'сумесныя гульні маленькіх дзяцей і старыхдзяцей. Прычым народ патрабаваў павагі да гульняў дзяцен з доўгажыхарамі, што „здзяцініліся”. Боская кара чакала таго, хто дазваляў сабе або дзецям, падлеткам, моладзі, пабочным людзям пакрыўдзіць старэнькага. Дарослыя члены сям і не дапускалі, каб чужыя людзі ўбачылі дзіцячыя гульні старых.
Дзеці ж, што гулялі са старымі, рана прывучаліся да міласэрнасці, павагі да старасці і, паводле павер’я, павінны былі жыць доуга і у свой час таксама стаць старымі-дзецьмі.
^„_к?ЯЧЫХ ГУЛЬНЯХ можна Ўбачынь усю разнастайнасць .
ця белаРУекага народа. Сюжэтна-ролевыя гульні, створаныя фантазіяй дзіцяці, аднаўлялі рэальныя з’явы і падзеі паутаралі увесь уклад сямейнага, грамадскага, працоўнага жыцця сялян і рамеснікаў. Дзеці па прыкладў старэйХ впаліся ў гульнях: „Добрай раніцы!”, „Добры дзень добры га здароўяР’” ЕГы”'”’ ”Д°брЫ ЛЗеНЬ!”’ ”Добры дзень! Добра‘ xItv!” СТарЫМ людзям!”> „Добры дзень у
хату! , „Добрага дня! , „Здароў!” „Бывай здароў!” „Здраст-
ЛоЛПМ RPUOn ” it* ЛЗрОГІ, сядзь, пасядзі!”,
Р.Л л<одэям!” Развітваючыся, яны казалі: „Д бран ночы! (Дабранач!)”, „Заставайцеся здаровы” Бывайбылі « гаварыць іх адразу пасля слоў „мама”, „тата”, „баба” дзел”„Дзякаваць вам!” „Дзякуем вам за ваша добрае слов’а” Д3яун (дзякую, дэякуем)” „Дзякуй табе, галубе, за добрае слова” У ^3^^ элемента₽ныя правілы народнага этыкету. каменьй^Г п»^ гадавалі жывёлУ. якую ім замянялі каменьчыкі, палачкі, шышкі, апрацоўвалі ўяўнай сахой зямлю, садзілі бульбу або сеялі жыта, праполвалі рыхлілі зямлю, жалі спелыя каласы, вязалі снапы, малацілі’ аж да хлеба-Гулялі дзеці ‘у »тату1 маму” ГУ Л - ® 1 з элементамі традыцый, звычаяў, абрадаў.
£УД У радзіны’ хрэсьбіны, іншыя сямейныя святы і ўрачыстасці, у якіх па традыцыі бралі ўдзел змалку.
жып„яГг^Х адлюстР°Ўвалі кожную дробязь сямейнага S «Ы У ”C™ ю ’ дзеці наўтаралі інтанацыі, жэсты, міміку сваіх бацькоу, бабуль і дзядуляў, братоў і сясцёр за У ГУЛЬНЯт ’ ЯК 1 У ЖЫЦЦІ’ Усал»валіся v
потьш тРапеэу пачыналі 3 малітвы,
отым „галава сям і падавау знак даэволу брацца за ежу
Абыгрываліся розныя сітуацыі, якія маглЛы™ катац^хлебны^3 (разЛ,Ла стравУ на стол> пачало размаўляць, 3<)ГХІ Гг ) “ЯК1ШЫ> карміць ката, сабаку, не выходзячы зза стала,і г. д.) і атрымлівала маральны ўрок ад „дарослых” Як і у РЭальнымжьІідц,„галавасямТ’падводзіўвы^
п ЛаСПа₽аДЖЭНН1 наэаЎтРа> каРаЎ тых, хто правініўся ’ апв Дзеці’ падРастаючы, усё часцей уключалі ў свае гульні радавага1 жыц^Т? сямейна'абрадавага. але і каляндарна-аб■ У ДЭ1ЦЯЧУЮ гуяьню пераносіліся прымаўкі і
nLu аЗК ’ песн1’ пРыкметы, якія шырока ўжываліся ў паўсяХэкс М ЖЫОД1’ У ГУЛЬНІ ПаЎтараЎся 1 замацоўваўся маральны
Акрамя вышэйназваных, папулярнымі былі гульні, галоўная мэта якіх фізічнае развіццё. З’явіўшыся ў выніку натуральнага імкнення дзіцячага арганізма да руху, да творчасці, гэтыя гульні склалі для дзяцінства цэлы шэраг „бав і „гул , распаўсюджаных на Беларусі. .
Гульні праходэілі ў асноўным на свежым паветры. У іх, я правіла, удзельнічалі як хлопчыкі, так і дзяўчынкі. Улетку, звычайна басанож і ў адной кашулі, яны праводзілі на вуліцы ў гульнях увесь светлавы дзень. Дарослыя маглі не хвалявацца бо дзеці знаходзіліся ў час гульні пад наглядам старэйшых дзяцей або старых. Да пяці гадоў малышоў апякалі дзеці-нянькі і старыя-нянькі, а з пяці гадоў яны самі рабіліся нянькамі сваіх малодшых братоў і сясцёр і адказвалі за іх бяспеку. „
Любімымі рухомымі гульнямі дзяцей былі „конікі , „абгонкі”, „каток”, „кулянне”, „кулякушкі”, „палачка-вяровачка”, „хованкі”, „класы”, „ходы на кывілах , „ходы на кырачках”, „боркі”, „скокі і пераскокі”, „швыргі , „перацяжкі”, „возіцца”. А
КНІГІ ОНЛАЙН
