Беларускі арнамент. Ткацтва. Вышыўка
Міхаіл Кацар
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 224с.
Мінск 2013
ача.
30. Г.Бабіч. Ручнік з сімваламі ўраджаю. Шаркаўшчына Віцебскай вобл.
бразы ўраджаю і ўрадлівасці
22
31. В.Антоненка. Дыван. Нахаў Калінкавіцкага рна Гомельскай вобл.
33. Посцілка з матывам Жыценя. Гомельская вобл.
32. М.Яленец.
Фрагмент посцілкі. Хойнікі Гомельскай вобл.
сваю радасць пра ўраджай» (іл. 32). Хачу дадаць, што добра вытканая арнаментаваная посцілка — такі ж твор мастацтва, як карціна ці скульптура, песня ці нават опера. На жаль, не ўсе гэта бачаць.
ЖЫЦЕНЬ
Найбольш папулярны сімвал ураджаю — Жыцень — мае выгляд разеткі ў выглядзе ромба, ад вуглоў якога адыходзяць па два стылізаваныя жытнія каласы (іл. 33). Як ужо адзначалася, ён нагадвае дажынкавы вянок, які сімвалізаваў паспяховае заканчэнне жніва. Як сімвал ураджаю, вянок разам з дажынкавым снапом ставілі пад абразы на покуці.
А вось як услаўляецца Жыцень у народнай песні:
і^образыўраджаю і ўрадлівасці
34. Ручнік. Даўляды Нараўлянскага рна Гомельскай вобл.
Дай жа, Божа, на полі снапамі, на гумне стагамі, на таку ўмалотам, у клеці — спорам. У млыне прымолам, у дзяжы — падходам, у печы — з падростам, на стале з прыбыткам,
з добрым ужыткам.
(Сенненскі рн)
35. Г.Недашкоўская. Посцілка. Пціч Петрыкаўскага рна Гомельскай вобл.
Сімвал Жьіценя на тканых вырабах нярэдка спалучаецца з іншымі: ЗямліКарміцелькі, Спарыша, жаночай долі. Як відаць, у народнай свядомасці вобраз Жыценя звязваўся з усімі бакамі сялянскага жыцця.
На посцілцы Т.Трубчык (Калінаўка Любанскага рна) узор Жыценя спалучаецца з іншымі сімваламі ўраджаю: Спарышом, Багачом. А ўнізе — матыў жаночай долі. Трэба думаць, што майстрыха звязвала сваю долю з добрым ураджаем.
Жыцень вельмі шанаваўся ў народзе, да яго звярталіся па дапамогу. Вось прыклад зваротузамовы да Жыценя, запісаны ад Г.Ульяновіч (1902 г.н., Круляўшчызна Ваўкавыскага рна):
36. Н.Церашкова. Фрагмент посцілкі з матывамі ўраджаю. Зялёны Краж Жлобінскага рна Гомельскай вобл.
37. А.Баннік. Посцілка. Шчадрын Жлобінскага рна Гомельскай вобл.
39. Е.Дудзіна. Фрагмент посцілкі з матывамі Жыценя.
Абухава Бешанковіцкага рна Віцебскай вобл.
40. Т.Жураўлевіч. Посцілка. Дзякавічы Жыткавіцкага рна Гомельскай вобл.
38. К.Шацілава. Фрагмент посцілкі з матывамі Жыценя. Астрагляды Брагінскага рна Гомельскай вобл.
Жыцень, сей жыта на ніве.
Жыцень, малаці снапы на таку, Жыцень, пячы хлеб у печы, Жыцень, кладзі на стол булку, Жыцень, памажы, Божа, на лета мець усё гэта.
Амін, слава Богу на небе і на зямлі.
Як відаць, язычніцкія святыя лічыліся ў народзе вельмі «дэмакратычнымі», да іх папросту, як да сваіх, можна было звярнуцца з просьбаю. Напрыклад, вось з такою:
41. Е.Догедь. Фрагмент посцідкі. Барсукі Чашніцкага рна Віцебскай вобд.
ЛУобразыўраджаю іўрадлівасці 25
42. В.Рудая. Фрагмент посцілкі. Семічы Слуцкага рна Мінскай вобл.
44. А.Шылько. Фрагмент дэкору посцілкі. Пярэспа Сенненскага рна Віцебскай вобл.
Радзі, сонца, жыта і пшаніцу, радзі ярыну копамі, Радзі, сонца, жыта і пшаніцу, поўны гумны снапамі.
Радзі, сонца, жыта і пшаніцу, поўны гумны снапамі.
Радзі, сонца, жыта і пшаніцу,
43. Е.Дудзіна. Матыў Жыценя ў тканым дэкоры. Абухава Бешанковіцкага рна Віцебскай вобл.
45. Дэкор дарожкі з матывам Жыценя. Хільчыцы Жыткавіцкага рна Гомельскай вобл.
46. Фрагмент дэкору посцілкі з сімваламі Жыценя, Спарыша і Багача.
48. Г.Ступіна. Абрус. Мінск.
49. Фрагмент посцілкі з матывам Жыценя. Семічы Слуцкага рна Мінскай вобл.
поўны клеці карабамі.
Радзі, сонца, жыта і пшаніцу, поўны печы пірагамі.
(Жніўньы песні. Мн., 1974. С. 63)
Гэтыя просьбызвароты можна «прачытаць» і на многіх посцілках (іл. 35—49). Характэрна, што некаторыя ткачыхі ўжо вядомы нам узор называлі не Жыцень, a Жнівень. Відаць, у народнай свядомасці гэта было адно і тое ж.
50. Н.Хромава. Посцілка. Сцяпы Жлобінскага рна Гомельскай вобл.
і^образы ўраджаю і ўрадлівасці
51. Дыван. Паставічы Старадарожскага рна Мінскай вобд.
52. Н.Каралькова. Узор Спарыша ў дэкоры посцілкі. Глінная Слабада Рэчыцкага рна Гомельскай вобл.
СПАРЫШ
Спарыш — чаканы і жаданы госць у сялянскай сям’і. Ён прыносіць вялікі ўраджай, поўныя засекі збожжа, дабрабыт у гаспадарцы. Недарма Спарыш часта згадваецца ў песнях:
Прыспары мне, Спарыш, і ў доме, і ў полі,
53. Ручнік з узорам Спарыша.
Гомедьская вобд.
іўгумне, іўдвары,
і ў клеці, і ў печы, і ў клеці карабом, і ў печы пірагом.
Н.Каралькова (Глінная Слабада Рэчыцкага рна), якая выткала посцілку з
узорам Спарыша, зрабіла гэта для таго, «каб Спарыш не забываў нас, каб даваў спор у жыце, у ячмені і ў грэчцы, на ніве, на таку і ў клеці» (іл. 52).
54. У.Кашнуль. Абрус. Беразвечча Глыбоцкага рна Віцебскай вобл.
«кні&етмтахпШх+^^
•*«••••*•»•■»•»••»•••* •••••*••• •••••••*•■•••■••
квд+хс»х&»х*:«»Х4^
«,•■•••■••■•■••*•■■•■"*<* «#■••••••■•••••■■•»«
*^х«4»х*х«»х«х«»х*»мя*х<^
55. Ю.Герасімовіч. Ручнік. Божына Бярэзінскага рна Мінскай вобл.
56. К.Ількавец. Фрагмент дэкору посцілкі з матывамі Спарыша і ЗямліКарміцелькі. Каладзеевічы Пінскага рна Брэсцкай вобл.
Узор мае выгляд разеткі з чатырох моцна стылізаваных каласкоў, вельмі падобны на зорку — сімвал чалавека, таму іх няцяжка зблытаць. Розніца між імі ўсё ж ёсць: у Спарыша лістыкаласы крышку аддалены ад цэнтральнай разеткі, а ў зоркі — цесна змыкаюцца ў цэнтры.
Звычайна ўзор Спарыша спалучаюць з іншымі матывамі. Так, на посцілках К.Ількавец (Каладзеевічы Пінскага рна,
іл. 56) і Е.Дудзінай (Абухава Бешанковіцкага рна, гл. іл. 43) Спарыш змешчаны побач з узорам Маці ЗямліКарміцелькі.
Нярэдка побач з узорам Спарыша мы бачым крыжык (гл. іл. 56). А значыць ён вось што. Калі селянін сее, ён са словамі «памажы, Божа» хрысціцца сам і хрысціць зерне. Крыжык абазначае, што Спа
57. Дыван з матывамі Сйарыша. Аунінецкі рн Брэсцкай вобл.
Вобразы ўраджаю і ўрадлівасці
58. Е.Янкова. Ручнік. Рагачоў Гомельскай вобл.
59. Фрагмент дэкору абруса з матывам Спарыша.
60. Н.Захарэвіч. Фрагмент дэкору абруса. Ліда Гродзенскай вобл.
61. В.Рагозіна. Фрагмент дэкору абруса. Віцебская вобл.
рыш ахрышчаны і ніякая злая сіла яму не пашкодзіць.
Спарыш — значыць здвоены, спорны. Каб выказаць яму сваю павагу, сімвал змяшчалі ў аблямоўкугірлянду з кветак. Яна абвівае Спарыша, гэта яго вянок.
На многіх тканых і вышываных вырабах Спарыш суправаджаюць і іншыя сімвалы ўраджаю — Рай і ЗямляКарміцелька (гл. іл. 43,56). 3 гэтай нагоды У.Харошка (Клімавічы Сенненскагарна) сказала: «Калі селянін варажыў, каб атрымаць добры ўраджай, ён добра ведаў, што адна варажба без працы, без клопатаў нічым не дапаможа. Спраўны гаспадар добра працуе, тады дапамагае варажба і малітва Богу ў царкве. Бог то Бог, але і сам не будзь плох. А вось галадранец ці п’яніца ні да работы, ні да варажбы, ні да царквы не годны. Hi богу свечка, ні чорту качарга».
62. Г.Паляшчук. Фрагмент дэкору посцідкі. Макраны Капыдьскага рна Мінскай вобд.
30
Вобразы ўраджаю і ўрадлівасці
66. М.Брагінец. Ручнік. Любанскі рн Мінскай вобл.
67. Фрагмент дэкору посцілкі. Слуцкі рн Мінскай вобл.
63. Л.Жураўлевіч. Дыван. Дзякавічы Жыткавіцкага рна Гомельскай вобл.
64. Т.Шашолка. Посцілка. Глінная Слабада Рэчыцкага рна Гомельскай вобл.
65. Ручнік з матывам Спарыша. Віцебская вобл.
А.Кудравец (Шклоў), якая на ручніку змясціла Спарыша ў акружэнні сімвалаў ЗямліКарміцелькі, казала: «Раней у вёсцы зямлю цанілі больш за ўсё на свеце. Ёсць зямля — чалавек жыве багата. Няма зямлі — чалавек бедны, голы і босы. Людзі ўсё жыццё збіралі грошы, каб купіць зямлю».
РАЙ
Гэты загадкавы вобраз некаторыя вучоныя лічаць адным з славянскіх багоў ураджаю. Рай згадваецца ў многіх беларускіх песнях, пры гэтым заўсёды звязва
70. Н.ЦІшко. Фрагмент дэкору посцілкі. Любанскі рн Мінскай вобл.
жшж#
72. Сурвэтка з матывам Спарыша. Мінск.
68. Ручнік з сімваламі ўраджаю. Пінскі рн Брэсцкай вобл.
§g^?
M®^Sf
MiM^w#3
шііша ішпшм
MMMtt MMM
■Mg
MMHM MH
MMIM I tm«Mi
DIMM UMMMI MUMUI
ММГ «ШМ»
HM^MMMN
BUM WIIMHM ІІіНІШ^йМіШШ
uMHMl ічіітж шшш III* ММЙМ IM IMIMM
1M1IIMM ' «muri ._;
■ .MMNM M
MMR ЙММ MjMMMM
NMIIMNMHt it It IMHO NHHMM .« I
it n mi«* №uwn ■ i« ■ » »^ж 11 w M It /MW ■ fl
ецца з багаццем, заможнасцю, дабрабытам:
69. В.Шашко. Фрагмент дэкору посцілкі. Дубное Старадарожскага рна Мінскай вобл.
Зайшоў Раёк у Якаў дварок, яго двары высокія, а ваконцы маляваныя, у яго сталы цясовыя, абрусы бялёвыя,
71. Фрагмент дэкору посцілкі з матывам Спарыша. Мінская вобл.
бразы ўраджаю іўрадлівасці
32
а напіткі мядовыя, усе страўкі сахарныя.
(Жніўныя песні. Мн., 1979. С. 463)
юцца пад прамым вуглом (іл. 75). Як ужо згадвалася, Рай часта спалучаецца з іншымі сімваламі ўраджаю. Так, на посціл
Узор, што абазначае Рай, мае выгляд разеткі з чатырох каласоў, якія перасяка
цы С.Пратасевіч (Слуцкі рн) — з сімваламі Маці ЗямліКарміцелькі і Спарыша
73. Э.Кавалеўская. Фрагмент дэкору абруса. Заполле Карэліцкага рна Гродзенскай вобл.
75. С.Пратасевіч. Фрагмент дэкору посцілкі з матывамі Спарыша, Раю і Маці ЗямліКарміцелькі. Слуцкі рн Мінскай вобл.
74. Г.Чабрыцкая. Матыў Раю ў дэкоры посцілкі. Арпа Вілейскага рна Мінскай вобл.
76. Т.Гаспадарык. Посцілка з сімваламі добрага ўраджаю. Нясвіжскі рн Мінскай вабл.
77. Н.ГІетухова. Фрагмент дэкору абруса.
Верхнядзвінск Віцебскай вобл.
(гл. іл. 75); А.Радашкевіч (Чарэя Чашніцкага рна) — з сімвалам хлеба; Е.Дудзінай (Абухава Бешанковіцкага рна) — з сімвалам Жыценя (гл. іл. 43); Залескай (Радашковічы Маладзечанскага рна) — з сімваламі хлеба і Спарыша і інш. Такое спалучэнне адлюстроўвае складаную сістэму поглядаў сялянкіткачыхі на праблему атрымання добрага ўраджаю.
Уся разнастайнасць такіх поглядаў адлюстравана на посцілцы Т.Гаспадарык (Нясвіжскірн, іл. 76). А.Пакроўская (Старое Сяло Віцебскага рна) і М.Васілеўская (Мігуліна Сенненскага рна) расшыфравалі сімволіку гэтай посцілкі
78. Д.Ваньковіч. Фрагмент абруса з матывамі Раю. Беласточчына.
79. П.Зубовіч.
Посцілка з сімваламі ўраджаю. Чарневічы Барысаўскага рна Мінскай вобл.
так. Галоўную надзею сялянкі на ўраджай выяўляюць Спарыш (васьміканцовая зорка) і Рай (чатырохпрамянёвы сім
вал з каласоў). Яны і займаюць галоўнае месца на посцілцы. Ромб
КНІГІ ОНЛАЙН
