Беларускі фальклор
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 840с.
Мінск 1977
Позна весяліліся. Усім-усякім забаўляў багаты пан сваіх гасцей. Пад канец балю гасцям надакучылі забавы. Пачалі сумаваць госці. I тут успомніў пан пра Проську-прыгажуню, Проську-вясёлую. Дарагіх гасцей парадаваць захацеў, сваім слугам сказаў, каб весялуню на баль ураз з цямніцы прывялі. Пабеглі слугі ў цямніцу і дзіву даліся. Жалезныя краты разломлены, а Проські і след прастыў.
Выратавалі яе браты-кавалі. Выкавалі яны сабе мячы-самасекі, надзелі шапкі-невідзімкі і прабраліся ў палацы панскія.
Паслаў быў пан пагоню вяліку, але нідзе не знайшлі Проські-змагаркі. Уцякла яна ў лес. А там многа народу сабралася. Ад паноў, вядома, усе хаваліся, каб адпомсціць паганцам за цяжкае, за беднае жыццё сялянскае.
Выбралі сяляне Проську-змагарку сваім атаманам. 3 таго часу сталі палаць кругом панскія палацы. Помстай гарэлі сэрцы сялян да паноў. Усё больш і больш барацьбітоў збіралася. Для ўсіх іх браты-кавалі зброю кавалі, чым маглі ўзбройвалі. Ніхто не мог перамагчы Проські-змагаркі.
Дзе яна з баявой дружынай праходзіла, там паны прападалі, людзі бедныя шчаслівымі станавіліся,-— не ліліся слёзы горкія, а несліся песні звонкія; дзе балоты, пустыні былі, там сады зацвілі, радасць на тым месцы хадзіла.
Вось якою заступніцай за народ была Проська-змагарка.
Было ды мінулася гора
Як я жыў пры цары, пазнаў гора і бяды, на свае семдзесят пяць год меў я многа ўсякіх прыгод. Жыў я пад панскім прыгонам, працаваў на полі да сёмага поту, а дзеці хлеба не елі ў ахвоту. Палкай пан мяне біў, жонку да вечара на полі трымаў, паратунку ад пана я не знаў. А як падатак збі-
ралі, нас палкамі збівалі. Мы ў бога збавення шукалі, але нешта яго не даждалі.
Над маёю хатай павісла гора — няма дзеткам хлеба скора; к пану не пойдзеш прасіцца, да яго не прыступіцца. Скінуў я шапку, стаў на калена, але ў пана палка, як палена, пан мяне з хаты выкідае, майго гора ён не знае. «Ты, кажа, як пад плотам пажывеш, тады плату прынясеш». Поп бедаку не спагадае, яму ўсё не хапае, уладыка сем раз дзерці з беднага лыка.
Але даволі нам стала прыгон цярпець, больш панам і папам на нашай шыі ўжо не сядзець. Адышло, мінулася гора, паноў з іх маёнткаў мы паскідалі, самі вольна жыць сталі. Стала вясёлай мая сям’я, дзеці ў школу ідуць, іх навукам там вучаць; падрастуць, іх да працы далучаць. У калгасе жыву я заможна, і, нягледзячы на старасць сваю, у калгасе я першы ўдарнік і ўжо не тужу...
Жыццё без бога і святых
Як жылі мы раней?
Раней мы толькі і ведалі, што пакарацца кулаку і папу.
Яны нас вучылі: «Маліцеся і атрымаеце збаўленне ад усіх грахоў. Рай вам будзе на тым свеце».
За сваё жыццё ранейшае мы не мала гора перажылі і розных недахваткаў мелі: то хлеба няма, то дзеці босыя.
Верылі ў бога, білі ілбы ў царкве ў падлогу, але ўвесь век галадалі. На вузенькай палосцы кожны год быў неўраджай, хлеба свайго хапала ўсяго на тры-чатыры месяцы. Прыходзілася працаваць за кавалак хлеба ў пана і кулака.
Кожнае лета ў нашу вёску прыязджаў non свянціць невялічкія палоскі «святой» вадой, служыў малебства. Сяляне аддавалі за гэта папу апошнія капейкі, а ўвосень знімалі той жа самы мізэрны ўраджай.
Прышла рэвалюцыя. Старое жыццё знікла. Рэвалюцыя змяніла свет, і жывем мы без бога і святых, самі гаспадары свайго жыцця. Як кінулі церыць папоўскім байкам, у калгасе нашым ураджай на дзіва, усе ўзяліся за працу — поле наша вокам не акінеш, ураджай багаты ў калгасных свірнах.
Жывем мы без папа, царквы, дзецям нашым не забіваюць галовы рэлігійным дурманам, школы для іх адкрыты...
Варажбітка
Жыла-была ў адной вёсцы бабка старэнькая, варажбітка.
Вядома — вайна. Hi табе пісем, ні тэлеграм, а мужчыны з вёскі на вайну пайшлі, хочацца бабам пра іх што-небудзь даведацца. Вось і ходзяць яны да варажбіткі. Тое-сёе яна ім і ўгадвала. I разнеслася слава пра варажбітку, што яна можа нават угадаць, чым вайна скончыцца.
Прыехалі неяк у вёску два немцы курэй ды яйкі збіраць. Пачулі яны пра варажбітку і прыперліся да яе:
— Варажы, матка, чым вайна скончыцца.
Бабка спалохалася, адмаўляецца.
— He ўмею я варажыць!
В. і М. Басалыгі. Саломка
Немцы за вінтоўкі:
— Варажы, інакш капут зробім!
Прыйшлося паслухацца. Папрасіла яна дастаць двух пеўняў — чырвонага і чорнага. Сама-то яна ведала, што такіх пеўняў толькі два ў сяле, якраз у суседзяў. I сілу іх ведала. Пабеглі немцы і ў хуткім часе прывалаклі пеўняў. Тады і кажа бабка:
— Цяпер прызначце самі, які будзе нямецкая армія, а які чырвоная. I мне нічога не кажыце.
А сама думае: «Чорт вам даў чырвонага сваім палічыць. Вы чырвонага, як чорт ладана, баіцеся. А чырвоны певень чорнага на маіх вачах разоў пяць за вясну дубасіў».
— Гут,— кажуць немцы,— прызначылі.
Пашаптала бабка над пеўнямі, што ў галаву ўзбрыло, абсыпала іх соллю для прыліку і пусціла біцца.
Счубіліся пеўні. Спачатку чорны пачаў перамагаць. Стаяць немцы, рагочуць; яны яму, відаць, несучы сюды, шнапсу ў дзюбку ўлілі. I так было насеў чорны, што збіў і паваліў чырвонага.
Ляжыць чырвоны, а чорны кругом ходзіць і на яго пазірае. Толькі чырвоны нядоўга ляжаў. Сабраўся ён з сіламі ды як усхопіцца, як насядзе на чорнага, ды так ёмка, што той хутка і лапкі ўгору задраў.
— Ну,— кажа хітрая бабка,— глядзіце самі. Я ж не ведаю, на каго вы ставілі. Толькі перамога будзе за чырвоным.
Немцы выйшлі ад бабкі вельмі раззлаваныя. А людзі, што былі пры гэтым, смяяліся: яны, як і бабка, разумелі, на каго немцы стаўку зрабілі.
Пра мужыка Івана
У адным сяле жыў дзед Іван. Ен часта хадзіў у грыбы і ведаў у лесе ўсе дарогі і куткі. А любіў гэтыя куткі за тое, што нарадзіўся тут і пражыў увесь век.
Настала зіма. Былі вялікія мяцеліцы, снегу намяло так, што нельга было ні прайсці, ні праехаць.
Прыехалі ў вёску немцы, сабралі яны ўсіх людзей і пачалі пытаць, хто знае дарогу на Маскву. Адзін стары патрос барадой і кажа:
— Я пражыў тут увесь век, ведаю кожную дарожку. Хадземце, я вас правяду на Маскву.
Дзед узяў кій і пайшоў наперадзе, а немцы пайшлі за ім. Дзед вёў, вёў, а калі настаў вечар, немцы пытаюцца ў яго:
— Куды ты нас вядзеш, стары пёс?
Ен ім адказвае, што скора будзе відаць вёска. Вядзе стары немцаў. Настала ноч. Дзед кажа:
— Мусіць, мы збіліся з дарогі.
Немцы зноў сталі крычаць на яго:
— Куды ты нас, стары пёс, вядзеш?
— Паночкі, я вас вяду на Маскву.
— Хутчэй даводзь нас да вёскі, a то ад цябе застанецца толькі попел. Дзед гаворыць ім:
— Скора мне восемдзесят год, як я хадзіў па гэтых ваколіцах.
А сам думае: «Убачыце вы Маскву, як я сваю патыліцу. Я завяду вас туды, адкуль воран касцей вашых не вынясе».
Потым немцы выбіліся з сіл, сталі крычаць:
— Стой, стары пёс! Ты не туды нас вядзеш!
I пачалі яго біць. Тады стары кажа:
— Вы думалі, што я здраднік, за ваша паганае золата прадаў свой народ, сваю зямлю?! Дык ведайце, што я пайшоў на смерць па сваёй добрай волі і зрабіў гэта дзеля таго, каб знішчыць вас і выратаваць сваю зямлю. Я павёў вас туды, куды і шэры воўк не забяжыць, куды каршун злы сваіх касцей не заносіў. He бачыць вам Масквы!
Так загінуў дзед-герой за сваю зямлю, за свой народ.
Камандзір Дзёмін
Гэта было ў Чашніцкім раёне. Выйшаў аднойчы на дарогу Дзёмін, камандзір партызанскага атрада, а там якраз рухаліся ўласаўцы.
Дзёмін быў адзін, а іх — 27 конных. Наган, праўда, у Дзёміна быў, але ён ім не паказваў, а сказаў проста, па-брацку:
— Хлопцы, калі ў вас будзе якое непаразуменне, вы ўсе будзеце перабіты. Ідзіце за мной.
Уласаўцы думалі, што папалі ў засаду, і паехалі за ім. Дзёмін вёў іх кіламетраў 4—5 да атрада, а яны думалі, што ўсё засада.
Тады малыя і старыя смяяліся, як гэта так — адзін дваццаць сем прывёў.
Як Заслонаў немцаў-карнікаў сустрэў
Недалёка ад месца, дзе Заслонаў стаяў, было балота. Яно ўсё пазарастала хмызняком, толькі пасярэдзіне быў такі паўвостраў-палянка. Калі сказалі Заслонаву, што яго едуць лавіць немцы, ён адразу загадаў зрабіць засаду, а сам пераапрануўся, лапцікі надзеў, парык — ну проста дзядок старэнькі — і пайшоў насустрач немцам.
Пад’язджаюць да яго немцы, сталі пытаць:
— Куды, стары, ідзеш, адкуль ты?
А ён ім адказвае:
— Хадзіў во да сваёй дачкі ў вёску, яна там жыве. Дроў дапамог ёй насячы, а зараз вось дахаты іду.
Немцы яго зноў пытаюць:
— Ці былі там партызаны?
— Былі і паехалі ў лес толькі што.
— Паказвай хутчэй, дзе яны хаваюцца.
— Яны ж мяне ледзь не забілі, а дачку дык разарылі,— кажа Заслонаў і павёў іх у лес.
Навокал ціха, спакойна. Бачыць Заслонаў, што ўжо ўсе фашысты заехалі на гэты востраў, тады ён адскочыў у кусты, застрэліў афіцэра з нагана і камандуе:
— Па фашыстах — агонь!
Кінуліся немцы, хто куды, але ніводнага з іх партызаны не выпусцілі: каго перабілі, каго жыўцом узялі, а хто ў балоце загінуў.
А Заслонаў тады і кажа байцам сваім:
— Кожнаму ў нашым жыцці трэба ваяваць і зброяй, і розумам.
Як Заслонаў у разведку хадзіў
Апрануўся Заслонаў у форму нямецкага генерала і паехаў у Сянно глядзець нямецкія ўмацаванні. Заходзіць ён да ваеннага каменданта горада:
— Я начальнік вобласці. Прапаную паказаць умацаванні, размяшчэнне немцаў, паліцаяў.
Ну, вядома, ваенны камендант выцягнуўся ў струнку, рад старацца выканаць загад вышэйшага начальства. Павёў, паказвае дзоты, умацаванні, інтэрнаты нямецкіх салдат і паліцаяў, а Заслонаў ходзіць з ім і ўсё гэта бярэ на заметку. А ад’ютант яго ў кабінеце каменданта паклаў запіску: «Заслонаў знайшоў вашы ўмацаванні слабымі. Дзякуй вам за азнаямленне ад дзядзі Косці, хутка прыйдзем да вас у госці».
Заслонаў агледзеў усё і паехаў да сваіх партызан. А ноччу прыйшоў са сваімі партызанамі і разграміў увесь гарнізон.
Цвярозыя разважанні
Ноч. Ля кастра два фрыцы. Кураць, гутараць.
— Фрыц, мы былі ў Варшаве, пабывалі ў Парыжы, ці давядзецца нам пабываць у Берліне?
Вылечылі
— Ад сэрца вітаю вас, Марта, з дарагім госцем, а вас, Ганс, з прыездам на радзіму. Але, майн гот! Які ў вас змардаваны выгляд! Адкуль вы такі прывалакліся?
— 3 рускага курорта, сусед.
Курортнікі
— Чаму вашы салдаты маюць такі дрэнны выгляд, палкоўнік Драпке? — Яны толькі што прыбылі з савецкага курорта.
Добра, ды не зусім
— Дзень добры, Фрыц! Адкуль?
— Дзень добры, дзядзька Бекер! 3 Расіі вярнуўся. Нагу там страціў.
КНІГІ ОНЛАЙН
