Беларускі фальклор
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 840с.
Мінск 1977
Знаходзячыся ва ўмовах заняволення, беларускі народ рупліва зберагаў самабытнасць сваёй нацыянальнай культуры. Процідзеянне асіміляцыі садзейнічала захаванню ў беларусаў і перажытачных з’яў, якія мы цяпер не знойдзем у народнай творчасці рускіх і ўкраінцаў. Дзеля таго даследчыкі культуры старажытнай Русі нярэдка звяртаюцца да прыкладаў з беларускага фальклору.
Народны артыст СССР Г. I. Цітовіч
ТАЦЦЯНА ЛАПАЦІНА
Уцехай і радасцю ў нашай сям’і былі толькі песні. Праўда, больш за ўсё спявалася ў іх пра гора, пра няшчасную жаночую долю. Бывала, як пачнём спяваць, як растрывожым сабе душы, то і наплачамся.
Мы чакалі, не маглі дачакацца бацьку яшчэ і таму, што ведалі,— кожны раз прынясе з сабою новую песню. Шмат тады мы пераспявалі і ўкраінскіх песень.
Але ніколі столькі і так не спявалася, як пры Савецкай уладзе. Нібы спалі з душы ўсе аковы...
СЯРГЕЙ ГАРАДЗЕЦКІ
У неўміручай скарбніцы паэтычных твораў, складзеных славянскімі народамі, беларуская народная паэзія ззяе, як адна з самых старажытных і самых цудоўных каштоўнасцей.
ДРАГА ЁНТАК
...I колькасна, і якасна вуснапаэтычная творчасць беларускага народа не мае сабе роўных ва ўсім славянскім свеце.
3 Д Э Н Е К Н Я Е Д Л Ы
3 імем Беларусі яшчэ да нядаўняга часу было звязана ўяўленне аб ціхім, задумлівым краі з бясконцымі лясамі і ціхім, замкнутым народам, як і з беларускіх песень самымі вядомымі былі дзівосныя беларускія калыханкі. У іх як быццам быў увасоблены самы дух беларускага народа.
ВЯ ЧАСЛАЎ АДАМЧ Ы К
Мне прыгадваецца далёкая і злая зіма, наша нізкая хата, абраз на покуці пад ручнікамі, замураваныя марозам вокны і матчына песня, што спадае сумна і чыста, як сляза:
Ці ты, сынку, нагайкі не маеш?
Чаму, сынку, жонкі не караеш?
Ірвецца нітка, уцякае з матчыных рук верацяно, сціхае песня. У хаце я і маці. Бацькі каторая пара няма дадому. На дварэ, тонка пасвістваючы, шалее, як нячыстая сіла, вецер, трашчаць кроквы на хаце, па сцяне суха шархаціць перагонамі сыпкі снег. На дварэ завіруха.
— Мой ты божа, гэткая бура. Мусіць, нехта павесіўся,— кажа маці. Яна прадзе, седзячы на прасніцы ля стала, на ўслоне. Я бачу: адзін палец у маці вышмаргала нітка — ён белы. Бачу, як, крутнуўшы верацяно, яна паднімае руку: нітка даўжэе, верацяно аж гудзе, то спускаючыся, то паднімаючыся ўгору. Дастаўшы да зямлі, яно нейкі міг стаіць роўна, а потым падае і коціцца аж пад стол. Маці падымае і ставіць верацяно на прыпол, намотвае нітку і зноў, наслініўшы пальцы, скубе каструбавую кудзелю — зноў грае, мігціць, круцячыся і спускаючыся да зямлі, верацяно. Маці зноў пяе, сцішна, шчодра і толькі для сябе:
Зрабі, сынку, ды з дроту нагайку, Карай, сынку, маладую жонку!
Я ляжу на печы, паклаўшы на кулак бараду, і слухаю. Вылежна, цёпла, хораша. А на дварэ ўсё няўтомна бушуе, б’е моцнымі крыллямі па нашай сцяне дзікая завіруха. I пад яе жывы плач мне лёгка думаецца пра тую
злую свякруху, што навучае сына караць нявестку. I невядома чаму свякруха мне здаецца гэткая самая, як наша старая папарацянская Аміля, гэтакая высокая, худая, як смерць, у доўгай, па самыя пяты, спадніцы, у зношаным, латка на латцы, сачыку, з нейкай анучаю на галаве. I гэтак умее качаць яйцом па жываце, выганяючы пярэпалах, і даставаць вострым языком парушынку з вока. I гэтак умее чараваць, як зачаравала Аміля Іванчышынага Казю. Казя цэлы год дурэў. Яго прывязвалі ланцугамі да шула ў гумне. Але раз, сарваўшыся з ланцуга, ён выскачыў на вуліцу голы, і яго лавілі цэлаю вёскаю.
А нявестка здаецца такою ж, як і мая цётка Сарафіна з Петрашоў, такою ж ласкаваю, сарамяжліваю, дробненькаю, прыгожаю з твару. I ў яе, як у цёткі, гэтакі ж вялікі, заўсёды насупіўшыся муж, якому «ўсё не ўнаровіш: там — пераступіў, тут — недаступіў, а ён, падла, абы-толькі біціся».
Ой, з вячора нагайка шумела,— А з паўначы жонка забалела. Да рассвету ў жонкі духу нету, Да рассвету ў жонкі духу нету.
Гэтак сама біў маю цётку Сарафіну яе муж. Яна жыла ў нас, баючыся ісці дадому: «Дзе ж вы бачылі, заб’е вар’ят». I жыла б доўга, каб ён, мусіць, і на гэты раз не паслухаўся маці і не прыехаў ды не забраў яе ў Петрашы. «Што маці скажа, так ён і робіць,— заліваючыся слязьмі, наракала цётка Сарафіна,— аніколечкі свайго розуму не мае».
Ой, ты, маці, парадніца ў хаце, Парадзіла, чым жонку караці, Парадзь цяпер, ва што яе ўбраці, Парадзь цяпер, ва што яе ўбраці.
Паволі круціцца, замірае верацяно. Недзе змогшыся, прылёг і супакоіўся на дварэ вецер. Стаіўся на печы і я, не дыхну, чакаючы, што скажа свякруха.
Складзі, сынку, атласову сукню, Схавай, сынку, у садочку вішнёвум.
I мне здаецца, гэтак, як у мяне, у маці шчыміць сэрца і на вочы просіцца сляза. Я не бачу яе твару, яна глядзіць недзе на нітку і ўсё цягне яе з кудзелі, а голас яе дрыжыць неяк жаласна і нясцерпна сумна. I плечы яе, здаецца, уздрыгваюць.
Ой, як будуць садэ расцвітаці, Тады будзеш другое шукаці, Тады будзеш другое шукаці.
У гэтай песні, у гэтым смутку ёсць для мяне нешта прыемна-чыстае і дзіўна-ласкавае -— я ўжо бачу тую няскорую вясну, белы ад цвету вішняк за хатаю, і я ўжо, босы, расхрыстаны, вось гэтак, у чым сяджу на печы, іду невядома куды, раптам забыўшыся пра таго вар’ята мужа, што «аб’ездзіў да ўсю краіну і не знайшоў сабе гаспадыню». I вось ён з далёкіх сватоў, з-за свету вярнуўся дадому, і я чую, што ён ужо каецца, дурань, плача. Сха-
мянуўшыся, што нарабіў бяды, а цяпер схадзіў па розум, ды позна — ірве на сабе валасы.
Устань, міла, устань, гаспадыня,
Бо без цябе гаспадарка гіне, Бо без цябе гаспадарка гіне.
Я ведаю, што з магіл устаюць, як уставаў той салдат, якога пахавалі пад крыжам і ў якога стары Макавей зняў боты. Салдат кожную ноч прыходзіў да Макавея, стукаў у акно, прасіў, каб вярнулі яму боты, пакуль стары не занёс іх і не закапаў зноў. Я ведаю, што з магіл устаюць заўсёды, каб сказаць людзям праўду і навучыць іх. I гэта страшна, калі гавораць нябожчыкі.
Няхай гіне, няхай прападае,
Бо мая галоўка ад зямлі не ўстане.
He, не верыць ён, што няма ў яго больш жонкі, і ў нейкай апошняй сцятай надзеі ломіць над магілаю рукі.
Устань, міла, устань, гаспадыня, Бо без цябе мае дзеці плачуць.
А магіла недзе там, у нашым гародчыку, у вішняку, недзе там, у сырой зямлі, «не ўзнімае ўгору ручак» яго нябожчыца жонка і не прыйдзе ўжо адтуль да сваіх недагледжаных дзетак. Але няхай ведаюць яны, што іх асіраціў лядашчы бацька. Дык няхай жа за гэта папомніць ён.
Няхай плачуць, няхай тое знаюць, Што праз цябе матулькі не маюць.
Плача песня, плача, прыпадаючы да зямлі, злы і скоры вецер.
ВЕРА ПАЛТАРАН
(Як запісвалі песні)
Як і абяцала, Галя наказала жанкам, каб прыйшлі да яе, бо прыехала Зіна песні запісваць, і сёння дзверы ў Галінай хаце не зачыняюцца. Ідуць усе — і тыя, хто будзе спяваць, і тыя, хто любіць паслухаць песню. Следам за дарослымі, учапіўшыся за руку ці за спадніцу, цягнуцца малыя — дзе ж ад іх уцячэ тая баба ці маці! Галя бярэ іх пад пашкі, саджае на прыпечак і строга ківае пальцам: сядзіце ціха!
Зіна, занятая ля свайго «магніта», падымае галаву на кожны скрып дзвярэй.
— Добры вечар у хату! — на парозе стаіць, трымаючыся за клямку, Хрысця Дарашэвіч.— He спазнілася?
— Праходзь ужо ды садзіса, чаго топчышса ў парозе? — Галя лёгенька, у плечы, падштурхоўвае Хрысцю да лавы.— Усе вы сягоння, дзякуй богу, насы не пазбівалі, бегучы.
— А чаго спяшыць? Вечар доўгі.— Хрысця папраўляе квяцістую хустку, расшпільвае плюшаўку на грудзях і абводзіць усіх вясёлым адкрытым позіркам. Бялявая, са светлаю ўсмешкаю на твары, яна ўся свеціцца іпчырасцю і дабратой.
Настае ціхая хвіліна. Галя, абвёўшы вачамі сваіх гасцей, нешта хітра сама сабе ўсміхаецца, накідвае цёплую хустку, ватоўку і выходзіць за парог. Мінае нейкі час, дзверы зноў адчыняюцца, і парог ледзь пераступае старэнькая бабулька ў цёплай Галінай хустцы, завязанай «на шлык», і ватоўцы, што гарбом тапырыцца на спіне.
— Добры вечар,— цягне яна слязлівым голасам і туліцца да вушака, склаўшы на жываце дрыготкія рукі.
— Галя, дальбог, Галя!.. Але ж не пазнаць!
— Чаго, бабо, стуліласа?—першая адгадвае Галін намер і пачынае ёй падыгрываць Хрысця.
— Жывот, дзеткі, зарэзаў. Канчаюса...
— To трэба б палячыць. Чым толькі?..
Галя абдымае Вару за круты, поўны стан і вядзе да лавы.
— Садзіса ўжо, адсапіса.
—У вас яшчэ не калядавалі? — Вара садзіцца на лаву і развязвае цёплую хустку.
— He яшчэ...
— Ну, то хутка і да вас дойдуць. Блізка ўжо.
— А скажыце, чаго гэта тут у вас што ні сяло, то і свой закон? — пытаюся я.— У Букчы калядуюць сёмага, у Тонежы — восьмага...
— Праўда. У Букчы калядуюць на першы дзень,— заўважае нехта. Там папа раней не було. Так і павялося,-—гаворыць Хрысця.
— От паетаму,— падхоплівае Галя.— А ў Тонежы буў non, ён на першы дзень калядаваць не дазваляў: казаў, паганскі ето звычай.
Пад Галінымі вокнамі пачуліся гоман, смех — відаць, немалая гурба ўкацілася на падворак — і звонкі на марозе голас гукнуў:
— Добры вечар вам! Загадайце песню нам!
— Спявайце!—Галя падышла да акна, адсунула фіранку і пачала ўзірацца ў цёмную шыбіну: што ж там за каляднікі?
—■ Каму спяваць? — данеслася з двара.
Галя павярнулася на хату: каму загадаць песню?
— Бабцы Кацярынцы,— пачуўся нечы нясмелы голас.
— Бабцы, бабцы Кацярынцы! —загаварылі наперабой усе.
— Бабцы Кацярынцы!—гукнула Галя ў акно і адышлася, пакінуўшы фіранку незашморгнутай.
Пад акном сціхлі, нехта некаму кінуў: «Пачынай!»—і звонкія, хоць і не зусім стройныя, галасы завялі:
Чорны валішча тай дроў прывязе, А кавянішча тай жар заграбе, А памялішча тай печ замяце, А ты, бабочко, стара галачко, На печы сядзі, чырвонцы лічы.
У хаце стала ціха, неяк нават урачыста. Усе з прыхільнаю ўсмешкаю паглядваюць на бабку Кацярынку, а яна, расчуленая ўвагаю і добрым сло-
вам, раптам неяк уся засвяцілася, ажыла, і здзіўлена-радасная ўсмешка сонечным зайчыкам затрапятала на яе цёмным, у глыбокіх маршчынах, твары.
Каляднікі праспявалі і змоўклі. На лаве ля дзвярэй жанкі зашапталіся, йадазвалі Галю, і неўзабаве яна, узяўшы нешта са стала, схавала пад накінутую на плечы хустку і выйшла з хаты.
<...> Віхрам ■—намерзлася на вуліцы ■—у хату ўрываецца Галя. Тупнуўіііы разы са два ля парога, каб абабіць з валёнак снег, яна подбегам кідаецца да грубкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
