Беларускі фальклор. Хрэстаматыя
Канстанцін Кабашнікаў
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 858с.
Мінск 1995
Асобае месца ў гісторыі народнага тэатральнага мастацтва займае батлейка — тэатр лялек, вядомы на Беларусі з XVI ст. Зараз у жывым бытаванні сустракаецца рэдка.
Першапачатковыя паказы батлейкі насілі чыста рэлігійны характар. Пазней, калі яна адышла ад уплыву царквы, рэлігійнабіблейскі змест амаль знікае. Галоўнымі ў паказах становяцца сцэны з гарадскога і сельскага жыцця. Многія беларускія варыянты батлеечных прадстаўленняў насычаны рознымі бытавымі сцэнамі з народнымі песнямі, прыпеўкамі, музыкай, танцамі, анекдотамі, жартамі. Гэта дэмакратызавала прадстаўленні, «абміршчала», надавала ім свецкі характар. Асаблівую ролю ў беларускай батлейцы адыгрывалі сацыяльна завостраныя сцэны, накіраваныя супраць прыгнятальнікаў.
Прадстаўленне складалася з дзвюх частак. Першая — паказ біблейскага эпізоду, звязанага з нараджэннем Хрыста. Другая — жартоўнасатырычныя сцэны з народнага жыцця, у якіх удзельнічаў звычайна беларускі мужык Мацей з жонкай, казак, шляхціц, яўрэй, цыган, доктар і інш. Папярэднічала гэтай частцы, як правіла, драма «Цар Ірад». 3 пачатку XX ст. некаторыя сцэны, напрыклад Мацей і доктар, выконвалі не толькі лялькі, але і людзі. Такое прадстаўле.чне вядома пад назвай «батлеі». У гэты час асаблівую цікавасць праяўляла да батлейкі гарадская і вясковая інтэлігенцыя, якая і апрацоўвала тэксты ў адпаведнасці са сваім светапоглядам.
Народныя драмы «Цар Максіміліян» (яе яшчэ называюць «Цар Мамай»), «Лодка» прыйшлі ў беларускі фальклор з рускай народнай творчасці. Іх прынеслі ў Беларусь салдаты, што адбывалі царскую службу, рамеснікі, сялянеадыходнікі. «Цар Максіміліян» — сапраўды народная драма, у якой спалучаны элементы літаратурнай творчасці і традыцыйнага народнага драматычнага дзейства.
Народны тэатр
768
Аснову канфлікту складаюць адносіны паміж царом Максіміліянам (язычнікам) і яго непакорным сынам Адольфам (хрысціянінам). Цар патрабуе ад сына вырачыся сваёй веры і пакланіцца «кумірскім багам». Пратэст супраць дэспатабацькі знаходзіў водгук у сэрцы народнага гледача, для якога драма на сцэне асацыіравалася з барацьбой супраць прыгнятальнікаў — духоўных і сацыяльных,
ЛІТАРАТУРА
Народны тэатр/Уклад., уступ. арт. і камент. М. А. Каладзінскага. Мн., 1983.
Барышаў Г. L, Санвікаў A. К. Беларускі народны тэатр батлейка. Мн., 1962.
Усікаў Я. К. Беларуская камедыя: Ля вытсгкаў, жанру. Мн., 1964.
Селянін і студэнт
Дзеючыя асобы: Селянін, Студэнт
Селянін
Ахце мне ж! Людзей, людзей, як вады! Але там рабятажэўжыкі, віхер іх носіць, круцяцца; гэто кажуць, што іх на пагулянку раз у год пушчаюць. Там жа ні ладу ні парадку: адзін другога піхіць носэм на зямлю, у чубкі, на кулачкі, як запалюць. Ах, дарога, дарога праклятая, самые пекелішкі, утаміўся, як сабака, пашанаваўшы ясного сонейка, красного месечка і вас паноў. Прысяду троху. Маспанове, ат на пацеху вашую і сваю прызнаюся вам, што ёсць у мене дома Баўтрукбаструк, да жалься Божа, што мужыком урадзіўся; такая прапікуда прамысльная, да бакіламара, як на пірагі з маслічкам напіраецца;калі б гэта розум на няго набыць, парушыў бы я сваю машну, а цяпер, як гэтыя жэўжыкі разлезуцца, і за гразь яго мог бы дастаць.
Студэнт
А ты, мужык, цо ту маш за справэн?
С е л я н і н
He музык, маспане, ані дудар, парою ў кулак затрублю, калі дзеткі ў хаце зубамі звоняць.
Студэнт
Але цо ты маш за справэн?
Народны mjamp
Селянін
He, маспане, непісьменны чалавек, правовацца не ўмею, а хаць бы пасварыўся з суседамі, то зараз ураднік рассудзіць справу пастронкам.
Студэнт
Чы маш яго потшэбэ?
С е л я н і н
Куды, мой ты салавейку, натрэбы, я і кутыша не маю, дабро каб світка была на хрыбце.
Студэнт
Глупі хлоп, як целен.
Селянін
Было адно целятко і тое здохло.
Студэнт
Дышкуруе як гроху сен об’ядшы.
Селянін
У мяне, панічу, дзяцей, як бобу, а гароху і асмінкі нету.
Студэнт
Дармо, як відзэн, грох на сцянэн жуцам.
Селянін
I ты, маспане, вельмі шуміш, гарох у гаршчок, не на сцену кідай.
Студэнт
Хлоп розуму і за шэлонг нема.
’/2 25 Беларускі фальклор
769
Народны тэатпр
770
С е л я н і н
Да такі ў мене барада, як лес, а розуму бы не было, а гэто знаеш, мой лебедзю, што кажуць: калі б на панскую мудросць не мужыцкая хітросць, даўно б мужыкі пагіблі. Да маю сынка жэўжыка, такі, як парасятко свавольнае.
Студэнт
Тэраз як просе звычайне, а як выросне бэндзе з него свіня.
Селянін
Да ну, маспане, і паліцікі не ўмееш.
Студэнт
Мней шаж ото, цож з тэго, жэ маш сына?
Селянін
Я й хацеў бы для няго розуму больш вытаргаваць, чы не будзеце даражыцца?
Студэнт
Мой мужу, вы часэм за квартэ гожалкі розум пшэдаеце, а за цо сен мы мамы дрожыць; достанеш у мне за біты таляр достаткем, только в цож вазьмеш?
С е л я н і н
Кажуць, маспане, што розум да галавы ідзець; то гэто ты, вашэць, мне ў ухо накладзі, а я сынку свайму ў дома ўсё вытрасу.
С т у д э н т
Добжэ і так, тылько чы поймеш ты сам?
С еля н ін
I паймаю, маспане, не ўцячэць, не.
Народны тэатр
Студэнт 771
Слухай жа.
Селянін
Што, што? 3 вербы цэпы новые? He, мой галубчыку, з вербы/ лядашчо цэпы. Учы чаго іншого. Паруш і розуму лацінского.
Студэнт
Чы не хцэш быць матэматікус?
С е л я н і н
Гэто, гэто матаць на ус; гавары больш.
Студэнт
Добжэ, сон там.
С е л я н і н
Што, што? Дзве карбоны цэлые! He маю, бачыш, ні адной цэлэй, вытраслі ўраднікі.
Студэнт
He разумеш і тэго.
С е л я н і н
I разумею, маспане, калі цэлые карбоны, а калі не цэлые.
С т у д э н т
Пойдземы до Лоікі, тылько мовен, жэ там цаліго спіноса.
С е л я н і н
Згінь, прападзі з розумам, нехай ідзець калом у землю, не хачу, не хачу, паня шпектар.
Студэнт
Але не розумеш. Я мовен цаліго спіноса.
Народны тэатр
772
Селянін
Да знаю, што кажэш — калом па спіне — шуплю. А тое, куды ты, вашэць, круціш, не хачу.
Студэнт
Отож дойдзіш з нім справы. Я мовен цаліго спіноса, а он мові колэм по спіне.
С е л я н і н
Годзе, годзе таго, вельмі пераўчуся.
Студэнт
Почэкай, хлопе, тшэба ці вбіць і то добжэ в гловэн, жэбы не выпадло, тшэба ці даць по уху.
Селянін
He важся, зараз розумам назад аддам.
С т у д э н т
Оддай жэ таляр біты, якось обецал.
С е л я н і н
I не, маспане. Я ад цябе ж наўчыўся, што карбоны не цэлые, а до таго ведаеш, панятко, што глупі даець, а мудры бярэць, а я цяпер маю розуму з тваей наукі; не дам, не дам ні шэляга.
Студэнт
Як хлопе? Быце забіто, давай таляр біты.
Селянін
Пастой, той спадару, што таляра не маю, а бітого, калі хочэш, вазьмі па хрыбце.
Народны тэатр
Студэнт
Згінь, пшэпадзі з такон заплатон!
773
Селянін
Верніся, панятко, не добрэ прыбіў, пастой, пажджы! He заплаціў саўсім.
Апісанне батлеечнага прадстаўлення, якое адбывалася ў Рэчыцы, Мозыры, Капаткевічах і Парычах
Прыйшоўшы ў дом гаспадара перад пачаткам прадстаўлення, адзін з больш спрытных і практычных хлопцаўудзельнікаў хаджэння з вяртэпам садзіцца ззаду яго і аб’яўляе, што пачынаецца прадстаўленне з Новага Запавету аб нараджэнш Спасіцеля. Прадстаўленне адбываецца ў верхнім ярусе вяртэпа. Спачатку з’яўляюцца два мужыкі (пастухі віфлеемскія) і кланяюцца нованароджанаму дзіцяці ў пояс і, павярнуўшыся да гледачоў, гавораць: «Мы — пастухі віфлеемскія, знаходзіліся сію ноч на стражы, паслі свой скот; вдруг пры бальшой цемнаце асіяў нас неабыкнавенны свет. Мы іспугаліся, но анел Гасподзен сказаў нам: «Не пугайцеся! Гэта радзіўся цар славы; вы ідзіце і пакланіцеся яму; ён у Віфлееме». Множаства анёлаў увідалі паюшчых: «Слава ў вышніх Богу...» Гэта царкоўная песня выконваецца хорам пеўчых пры вярцепе.
Пасля заканчэння спеваў «Слава ў вышніх Богу...» пастухі выходзяць. Прыходзяць вешчуны, цары персідскія, кланяюцца нованароджанаму дзіцяці і прыносяць падарункі. Потым яны звяртаюцца да народа са словамі: «Мы валхвы, цары персідскія — з далёкіх стран, не пажалелі сваіх царскіх трудоў і прыйшлі пакланіцца нованароджанаму младзенцу; мы гэта ўзналі па звяздзе на вастоку, каторая нам сапуцтвавала». (Пры гэтых словах спяваецца царкоўная песня: «Волхвы, царн персндскня, познаша яве на землн рожденного царя небесного...») Вешчуны кланяюцца і выходзяць. ГІасля заканчэння ўсяго гэтага пачынаецца прадстаўленне ў ніжнім ярусе вярцепа аб Ірадзе. Свечка пераносіцца з верхняга ярусу ў ніжні. Павольна паказваецца зза фіранкі адзін з цароў, які садзіцца на трон, і тут падбягае да яго воін і пытаецца: «Што прыкажаце, ваша вялічаства?» (Цар прыказвае паклікаць граданачальніка. Воін адразу выходзіць. Уваходзіць граданачальнік.) «Што слышна ў нас?» — пытаецца цар.— «Нічога
25 Беларускі фальклор
Народны тэатр
774
асобеннага, ваша вялічаства!» — «Як жа нічога! Нарадзіўся новы цар, і я, апасаючыся, штобы ён не заўладзеў маім царствам, павеляваю ўбіць усіх нованароджаных младзенцаў мужскога пола».
Праз дзветры секунды ўваходзіць воін з дакладам, што дзяцей усіх забілі, плача адна Рахіль і просіць аб памілаванні адзінага сына, што застаўся ў жывых. Воін адпраўляецца за заслону і прадстаўляе жанчыну, якая плача і просіць злітавацца. «Ваша вялічаства,— просіць жанчына,— я паручаю вам свайго сына, вазьміце яго ў сваі палаты, не васпітывайце, толькі ліш бы ён быў жыў».— «Да,— адказвае цар,— былі случаі, знаем ужо: і фараон кагдато васпітываў Маісея, а ён потым лішыў яго царства». (Жанчына выходзіць з жаласнай песняй. Хор пеўчых спявае.)
О, Ірадзе ты пракляты!* He пашчадзіў ты ў Віфлееме Hi адзінага дзіцяці;
Ты хацеў убіць Марыіна сына, Нашто цябе сатана ўскусіў. Но Божая сіла
Да сяго не дапусціла; Ты ўбіць Хрыста рашыўся, А Іосіф з Марыяю У Егіпет удаліўся.
О, Ірадзе ты пракляты!
Ты яшчэ на свет божы не радзіўся. У тваім сэрцы сатана пасяліўся. О, Ірадзе ты пракляты!
(Ірад сыходзіць з трону; уваходзіць яўрэй Бэрка, у старым сваім нацыянальным адзенні, разглядае палацы Ірада, звяртаецца да гледача са словамі: «Ві знаеце, гаспада, сто тут цар зыў, а ціпер уз я купіў гэтыя палацы, а сам цар узэ памьёр, гэта яго Бог скараў, сто ён насых целых цатырнаццаць тысяч дзетацак перабіў. Я думаю,— працягвае яўрэй,— у гэтым палацы аткрыць тракцір: от тут бацонацак пастаўлю, а тут крэсялька». Потым сам садзіўся на трон і пачынаў танцаваць ад радасці. У хуткім часе з’яўляецца мужык і звяртаецца да гледача са словамі: «Вы не знаеце, гаспада, майго гора. Я ж як наеўся куцці, так ні магу і пайсці: от я ўжо ішоў у волась ік хвершалу, аж едзе валасны пісар, пытаецца ў мяне: «Куды ты едзеш, Змітро?» — У воласць ік хвершалу: баліць, паночак, вельмі мой жываточак. Я ж учора як наеўся куцці, дак не магу пайсці». А пісар кажа: «Хвэршала цяперака няма; ты лепей ідзі ік Бэрку і выпі гарэлкі чвэртку, укінуўшы дроб канхво
КНІГІ ОНЛАЙН
