Беларускія мастакі XIX стагоддзя
Памер: 248с.
Мінск 2015
У ранніх творах Рушчыца ёсць яшчр далёкія водбліскі такіх вялікіх жывапісцаў, як Куінджы, Рэпін («Стары млын» і інш.), а таксама вядомай школы Станіслаўскага. Усё ідзе ў адным рэчышчы. Пават маладыя майстры-равеснікі вучаць лепшаму адзін аднаго. У таго ж Рушчыца можна знайсці пункты сутыкнення з такімі майстрамі, як Каменскі, Чурлёніс або Станіслаў Камоцкі.
Што з таго, што адзін з іх маляваў Ашмяншчыну, другі, скажам, Лідчыну, а тррці — зямлю Кракаўскую і Падгалле. Усе тры бачылі свет аднолькава сакавіта, жыццёва, выразна.
Асабліва вялікай эмацыянальнай сілы дасягае Ф. Рушчыц у пейзажы ■«Зямля» (Нацыянальны музей у Варшаве), напісаным па матррыялах, сабраных у аколіцах Багданава.
...Горб раллі. Нібы край усяго зямного шара. I вось з-за гртага гарба, са «трашрннай напругай перастаўляючы капыты, выходзяць грувасткія, як зубры, валы, a за імі чалавек, што ўпяўся ў чапігі. Паіцель зямлі, апладніцель яе. Адзіны з жывёламі на гртай цяжкай зямлі. Пад гэтым цяжкім усклубленым небам.
Грта гімн нясцерпнай і вялікай сялянскай працы. I тут ужо не заўважаеш ні арыгінальнай кампазіцыі, ні чарнаты. Усё так, як тррба. ЗямляНеба, пагрозна схіленае над гэтым чалавекам, над валамі, над раллёй, над моцным рухам ускінутай рукі. Над потам. Над хлебам. Над рытмам і рухам.
Над усім выгнутым, гарбатым ад пяжару каркам аколіц Багданава. ІІад усёй гарбатай зямлёй, над Беларуссю, якая, аднак, выпрастаецца, бо зарука гртага — яе сіла.
Яны добра бачылі, невялікія, разумна-бліскучыя вочы. I гарбаваты нос нюхаў водар свежаадваленай глебы занадта добра.
А сррца верыла ў зямлю і ў людзей зямлі.
He менпі значны і пейзаж «У свет» (месцазнаходжанне невядома).
Тая ж ралля, толькі камякаватая, непабітая, з будыллямі бур’яну і бульбоўніку. Жаласна гудуць над ёю драты на слупах. I на фоне пахмурага неба, схіліўшыся супраць ветру, супраць рэдкіх завесаў дажджу, ідуць дзве малыя, вартыя жалю фігуркі.
Хто яны? Куды ідуць? Ад добрага жыцця не пойдзеш у свет.
I што іх чакае? Нрндза, бяспраўе, беспрацоўе, марныя пошукі заробку.
Пейзаж «Эмігранты» (Дзяржаўны мастацкі музей Літоўскай ССР) з’яўляецца нібы завяршэннем гртай драматычнай сюіты.
У тыя часы многія бедныя людзі кідалі родныя краіны, рмігрыравалі ў чужыя. Часам таксама на голад і смерць. Было такое і на роднай мастаку Ашмяншчыне.
Стары бярозавы гасцінед, або алея сядзібы. Ідуць у невядомае людзі, амаль не вылучаючыся на фоне зямлі. I неба амаль зліваецца з ёй. А вецер гоніць па іх хмары. Таксама невядома куды. Хутчрй за ўсё — нікуды. Косы бяроз развітальна машуць людзям.
Усе тры гртыя пейзажы маглі б быць трыпціхам. Усё ў іх зразумела.
I цалкам ясныя ў іх сацыяльныя сімпатыі аўтара. Ён занадта добра бачыў, што робяць з Беларуссю і з яго народам.
Ёсць у Рушчыца і пейзажы іншага плана, створаныя ў гэтыя гады. Цяжка было жыць людзям. Але ўсё роўна мастак не мог не любавацца роднай зямлёй, яе невыказнай прыгажосцю. Дркор, лёгкая маляўнічасць, арыгінальныя рашэнні — усё грта захапляе мастака. Ен малюе аквамарынавую
Зіма
ваду між крымскіх рыфаў і скалаў, цёмную лясную ручаіну з беллю бяроз і апошнімі плямамі снегу на берагах, звычайную багданаўскую студню або надзвычай вясёлы інтрр’ер з пузатым старым кррслам, камінным гатычным ркранам і бялюткай галандскай печкай.
Можна глядзець і глядзець на «Млын», «Лясны ручай», «Берагі Вілейкі». Які апошні снег, як равуць цераз гррблю бурхлівыя воды, якія гарбатыя мосцікі над вадой!
Асабліва цікавы ў гэтых адносінах пейзаж «Вадзяны млын». Мастак глядзіць на прыроду, якую яму тррба ўславіць з выніыні птушынага палёту. Такі прыём дазваляе намаляваць на палатне ўсё зямное, а неба паказаць светлым адбіткам у вадзе, люстрам у зелёнай раме.
Архітрктура млына і навакольныя ррчы пададзены ў непрывычным для гледача ракурсе. Каларыт карціны чымсьці нагадвае ўкраінскія пейзажы Куінджы з іх ярка выражаным нацыянальным характарам. У гртым выпадку Ф. Рушчыц імкнуўся стварыць нешта падобнае, выкарыстоўваючы беларускі матррыял. I, аднак, грта не Куінджы. Грта Рушчыц уласнай персонай. Ён знайшоў сябе. Вось маленькі ручай з драўлянай плацінай і вялікім млынавым колам, такі зялёны і аксамітны ад моху. I будынак млына надзвычай тыповы для беларускага пейзажу — прыземісты, нізкі, пад насупленай саламянай
Зімовая казка
страхой. Усе ў ізумрудна-зялёных і чырванаватых танах. Спалучрнне фарбаў надае непаўторную чароўнасць гртаму на дзіва прыгожаму кутку беларускай прыроды. Агульны настрой пейзажу, у адрозненне ад раней разгледжаных работ, вельмі мажорны, у ім адчуваецца своеасаблівая лірыка і непаўторная напеўнасць.
Усе пейзажы Рушчыца паветраныя і матэрыяльныя. Аўтар дасягае гртага ўмелым спалучэннем каларыстычнага і танальнага вырашрння. У іх добра адчуваецца аб’ем і прастора, хоць па кампазіцыі яны простыя і лаканічныя. У гэтых творах Рушчыца характррная, амаль поўная адсутнасць чарнаты. Прадметы маюць свой, толькі ім уласцівы, лаканічны колер. А гдта якасць, якой можа дасягнуць толькі вялікі майстар.
Разгледжаныя намі карціны Рушчыца ркспанаваліся на выстаўках у Пецярбургу і Варшаве. Яны прынеслі мастаку славу цудоўнага каларыста і рысавальшчыка. У 1904 годзе Ф. Рушчыц быў запрошаны на пасаду прафесара жывапісу ў Кракаўскую акадрмію мастацтваў. Тут тады былі яшчр досыць моцныя рамантыка-рэалістычныя традыцыі, закладзеныя вядомым польскім жывапіспам Янам Матрйкам. Будучы вельмі перагружаным выкладчыцкай работай, мастак мала працаваў творча. Таму значных палотнаў у гэтыя гады ён не стварыў. Тррба сказаць, аднак, што дзякуючы намаган-
ням Рушчыца і некаторых іншых мастакоў кракаўская школа жывапісу пакінула далёка за сабой нават такую славутую школу, як варшаўская.
У 1908 годзе Рушчыц вяртаецца на радзіму ў маёнтак Багданаў, дзе жыве аж да Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. Творчасць Рушчыца ў грты перыяд церпіць значныя змены. Ад вялікіх філасофскіх абагульненняў, якімі былі адзначаны яго работы ранняга перыяду, ён пераходзіць да пошукаў каляровых і кампазіцыйных эфектаў. Піша інтэр’еры сваёй багданаўскай сядзібы, робіць замалёўкі і эцюды любімых ім куткоў прыроды. Да гртага перыяду адносіцца стварэнне цудоўных па колеры эцюдаў «Бледнае сонца», «У пакоях», «Масток», «Зіма». Майстррства Рушчыца-каларыста дасягае свайго найвышэйшага ўзлёту. Ён умее адным шырокім мазком ства-
Дрэвы над вадой
Сям’я
рыць адчуванне матэрыяльнасці прадметаў і прыроды, надаць ім своеасаблівы эмацыянальны настрой. Асабліва цікавы ў гэтых адносінах эцюд «Зіма».
Як пераліваецца на сонцы грты снег! Якая малінавая, зеленаватая, радасная вясёлка на пухлявых ад снегу галінах старадаўніх елак. Перапляліся, стварыўшы непаўторны, карункавы візерунак.
Зіма... Беларуская. Такая яна і ў «Зімовай казцы», дзе феерверкам узнесліся фантаны беласнежных дрэў.
I ў «Мастку», дзе такія белыя берагі і так цяжка і сіратліва стаяць у непрытульнай чорнай зімняй вадзе грувасткія палі.
У гэтыя ж гады Рушчыц выступае і як тратральны дркаратар. Ен часта наведвае Вільню, дзе афармляе спектаклі ў тратры Младзіеўскай. Яму належаць рскізы дэкарацый да спектакляў «Лілія Венеда», «Князь Нязломны», «Варшавянка» і інш.
Кастрычніцкую рэвалюцыю Рушчыц сустракае на радзіме.
...Пасля заключэння нераўнапраўнага дагавору з панскай Польшчай, па якому Заходняя Беларусь, Зах°Дняя Украіна і частка Літвы былі ўключаны ў склад Ррчы Паспалітай, Ф. Рушчыц некаторы час жыве ў Вільні, прымае ўдзел у аднаўленні Віленскага універсітэта. Ён кіруе кафедрай жывапісу. Аднак гртая мастацкая школа рашаючага ўплыву на культурнае жыццё За‘ ходняй Беларусі і Літвы не аказвала. Вялікіх, значных палотнаў у 20-х і пачатку 30-х гадоў Ф. Рушчыц не стварыў.
Працуючы старшынёй каміссіі па ахове помнікаў старажытнасці, Рушчыц часта наведвае руіны замкаў у Кррве, Міры, Лідзе і іншых месцах Беларусі, збірае звесткі аб гістарычных падзеях, што адбываліся там, і робіць замалёўкі і эцюды. Па іх ён стварае некалькі запамінальных твораў. Прыцягвае ўвагу пейзаж «Кррва» (Бібліятрка АН Літоўскай ССР). У гэтым невялікім палатне відаць не толькі высокае каларыстычнае майстррства жывапісца, але і ўменне абагульняць, ствараць сінтэтычны вобраз роднай прыроды, роднай, сваёй гісторыі. Пейзаж з поўнай падставай можна лічыць гістарычным. Ён нагадвае аб тым далёкім гістарычным часе, калі продкі беларусаў пабудавалі на зямлі крывічоў магутныя замкі-крэпасці, якія надзейна абаранялі іх ад нападу іншаземных захопнікаў.
I ў пейзажы гэтым сапраўды ёсць веліч. Пачынаецпа апошні ўзлёт таленту мастака. На жаль, сапраўды апошні.
У пачатку 30-х гадоў камісія па ахове гістарычных помнікаў была ліквідавана. Ф. Рушчыц хваравіта ўспрымае грта рашэнне польскага ўрада. Ен пакідае універсітэт і канчаткова перасяляецца ў маёнтак Багданава.
Працуецца ўжо не так лёгка. Аднак ён робіць некаторыя эцюды і замалёўкі. Так узнікла адна з апошніх яго работ, згубленых у час вайны з фашызмам «Старыя яблыні» —шчымлівая і глыбокая алегорыя аб сваім і людскім жыцці. Пераплеценыя, выгнутыя ствалы і галінкі дрэў 3 асыпанымі лісцямі сімвалізуюць мучанікаў, знявечаных зменлівасцю лёсу. Белыя, перакручаныя, перавітыя. Нібы ўсё жыццё цягнуліся да святла, а яго не было. Па гртай і некаторых іншых работах апошняга перыяду можна меркаваць аб цяжкім настроі жывапісца. Пад канец свайго жыцпя ён быў пазбаўлены магчымасці пісаць правай рукой. Ёсць некалькі рцюдаў і замалёвак, зробленых Рушчыцам левай рукой. Гэтыя работы сведчаць аб непахіснай волі і прапавітасці жывапісца, які не мог уявіць сабе жыцця без адданага, катаржнага служрння мастацтву і праўдзе.
Памёр Рушчыц у 1936 годзе ў маёнтку Багданава на Ашмяншчыне і пахаваны на мясцовых могілках.
Дома ягонага, на жаль, ужо няма. Але магіла ёсць. I ў пагодлівыя дні глядзіць на яе з вышыні пяшчотнае сонца. Беларускае сонца.
СПІС ІЛЮСТРАЦЫЙ
ЯН ДАМЕЛЬ
Аўтапартрэт. 1817 г. Пал., масла. 71X 62. Нацыянальны музей. Варшава.
Вызваленне Касцюшкі з цямніцы. Пал., масла. Месца знаходжання невядома.
Выкраданне Еўропы (рскіз). Пап., пяро, туш. Месца знаходжання невядома.
Адступленне французаў праз Вільню. Пап., акварэль. Дзяржаўны мастацкі музей Літоўскай ССР. Вільнюс.
КНІГІ ОНЛАЙН
