Беларускія мастакі XIX стагоддзя
Памер: 248с.
Мінск 2015
^агойваць раны, нанесеныя напалеонаўскім нашэсцем. Разбураныя і спаленыя гарады і вёскі, сляды спусташальнай вайны балюча ўсхвалявалі мастака. Свае ўражанні ён запісваў і замалёўваў. Гэты своеасаблівы «Дзённік з падарожжа ў Сібір» захаваўся да нашых дзён (частка яго знаходзіцца ў Каўнаскім гарадскім музеі). Ён мае значную цікавасць, бо з'яўляецца жывым дакументам рпохі.
У ссылцы мастак нястомна працаваў. Ён зрабіў роспісы евангеліцкага касцёла ў Табольску, упрыгожыў фрэскамі касцёл Бернардынаў у Томску, напісаў многа партрэтаў мясцовых чыноўнікаў і іншых асоб. ПІмат увагі аддаваў пейзажу. 3 Табольска зрабіў паездку ў Іркуцк, Томск, Енісейск, каб, як ён гаварыў, «пасля гртай паездкі Табольск здаваўся ўсё-такі лепшым». Нястомны працаўнік, ён і ў паездках ні на хвіліну не складаў рук і вёў дзённік. Пяром і алоўкам.
Вялікія здольнасці, вясёлы нораў мастака прыцягнулі да яго ўвагу тагачаснага губернатара Сібіры графа Сперанскага. Гэтае заступніцтва, гдтае ненавязлівае апякунства скрасіла жыццё Дамеля, дапамагло яму вярнуцца на радзіму.
У 1822 годзе Дамель прыязджае ў Мінск. Тут ён бязвыездна жыве і працуе да канца сваіх дзён.
Мастак быў фактычна адарваны ад культурнага жыцця. Вільня, Пецярбург, Варшава, Масква — усе культурныя тагачасныя цэнтры былі далёка. Мінск быў глухой правінцыяй.
Досыць рэдка ў карцінных зборах магнатаў (някепская прыватная галерря была, напрыклад, у Горвата, у таго самага Горвата, які перабудаваў сярэдневяковы замак у Прылуках, апеты Адынцом, у гатычны палац) даводзілася бачыць Дамелю першакласныя ўзоры старога жывапісу. Трапляліся яны — выпадкова — у некаторых маёнтках сярэдняй рукі, у дамах буйных чыноўнікаў або ў касцёлах. Да старажытнага беларускага мастацтва (ікона, разьба) тады ставіліся, не разумеючы яго, з некаторай пагардай.
Сустрэчы з сапраўдным мастацтвам былі выпадковыя. Аднак Дамель тады амаль ужо склаўся як мастак. Таму дасягненні майстра жывапісу тррба аднесці пераважна за кошт яго працаздольнасці.
Наводдаль ад усіх, адарваны ад усіх, ён, па сутнасці, самабытна развіваў свой талент і дамогся ў гэтым значных поспехаў. У апошнія гады жыцця, ужо ў састарэлым узросце, Дамель хацеў адправіцца ў замежную паездку, але цяжкія матэрыяльныя ўмовы перашкодзілі яму.
Творчая спадчына мастака была вялікая. Цяжка назваць хоць бы адзін жанр выяўленчага мастацтва, у якім ён не пакінуў бы следу. Асабліва шмат зроблена ў гістарычным жанры. Будучы чалавекам шырока адукаваным, Дамель добра разбіраўся ў пытаннях гісторыі, шмат чытаў, валодаў некалькімі замежнымі мовамі (у тым ліку нямецкай і французскай). Яго хвалявалі найбольш яркія, кульмінацыйныя падзеі, звязаныя з якой-небудзь гістарычнай асобай. Сучаснікі Дамеля называюць у ліку лепшых твораў мастака 20-х гадоў мінулага стагоддзя такія палотны, як «Сустрэча Яна III з царом Леаіюльдам пад Венаю», «Гібель князя Панятоўскага», «Гібель правадыра крыжаносцаў Ульрыха ў Грунвальдскай бітве» і ініп. Карціны гртыя да нас не дайшлі. У свой час яны належалі Антонію Ратынскаму, уласніку буйнога маёнтка ў Ігуменскім павеце Мінскай губерні. Цяжка меркаваць аб
Адступленне французаў праз Вільню
жывапісных якасцях твораў, бо, акрамя рскізаў, нічога не захавалася. А па іх можна вызначыць толькі графічныя асаблівасці палотнаў. Гэтыя кампазіцыі пабудаваны на строга акадэмічных прынцыпах з абавязковым захаваннем раўнавагі аб’ёмаў і трошкі тэатралізаванай патэтыкі.
Цудоўны малявальшчык размяшчаў фігуры ў самых складаных ракурсах. Яго творы вызначаліся веданнем анатоміі і выдатным графічным выкананнем.
Падабалася Дамелю маляваць і пры штучным асвятленні. Ён імкнуўся стварыць неабходныя ўмовы, каб напісаць усё з натуры. Яго сучаснік, мінскі мастак Адам Шрмеш, успамінае: «...Малюючы «Адрачрнне святога Пятра» і «Палажэнне ў труну», Дамель ставіў групы адпаведна са сваёй задумай у падзямеллях Мінскага кафедральнага сабора і асвятляў іх штучным святлом... Нічога, нават самай драбнейшай дрталі ён не пісаў без натуры, бо малюнак яго ў параўнанні з іншымі мастакамі вызначаўся вялікай дакладнасцю» *.
Карціна «Палажэнне ў труну» доўгі час знаходзілася ў сакратара Мінскага губернскага праўлення Кабылінскага, затым прададзена ў Маскву.
* А. Ш э м е ш. Успаміны пра Дамеля. Часопіс «Атрнэум», т. 4. Вільня, 1845 г. (Пераклад з польскага).
Партрэт Шымона Малеўскага — ррктара Віленскага універсітрта
Навальніца дванаццатаіа года і ўсё, што яна пакінула за сабой, глыбока ўскалыхнула грамадства. Селянін, які вынес на сабе ўсе нягоды вайны, паранейшаму заставаўся зняволеным. У слаях перадавой інтрлігенцыі і арміі наспяваў пратэст.
1825 год. Снежань. Сенацкая плошча. Яны не былі выпадкам. Многія пісьменнікі і мастакі ўсё часцей пачалі звяртацца да патрыятычных трм,
ІІартрэт Адама Гюнтрра
у якіх, хаця і ў завуаляванай форме, імкнуліся выказаць свой пратэст. He; заставаўся ўбаку і Ян Дамель. У грты перыяд ён стварае дзве вялікія кампазіцыі: «Смерць Глінскага ў няволі» і «Вызваленне Касцюшкі з цямніцы». Гэтыя палотны азначалі сабой паварот у бок рралізму.
Цікавая карціна «Вызваленне Касцюшкі з цямніцы» (рскіз у Дзяржаўным мастацкім музеі БССР). Тут Дамель выкарыстаў улюбёныя ім эфекты асвятлення, завастрыўшы ўвагу на твары Касцюшкі. Сам факт з’яўлення ў карціне кіраўніка паўстання сведчыць аб патрыятычным настроі мастака.
У наступных сваіх работах на гістарычныя трмы Дамель ужо не малюе гістарычных асоб у якасці галоўных дзеючых герояў. Іх месца займае народ, які стварае лёс гісторыі.
Эскіз групавога партрэта з лагойскага альбома
Найбольш выразныя з твораў гртага цыкла акварэль «Адступленне французаў праз Вільню» (Дзяржаўны мастацкі музей Літоўскай ССР) і рскіз так і не створанай кампазіцыі «Пераход Напалеона цераз Бярэзіну» (не захаваўся). Дамель уздымае свой гнеўны голас супраць жахаў вайны. Аб гэтым красамоўна сведчыць змест першай кампазіцыі.
...Праз занесеную снегам плошчу перад Віленскай ратушай цягнуцца стомленыя, адубелыя, галодныя людзі. Усё змяшалася. Ніхто не звяртае ўвагі на чыны і рангі. Кожны ратуецца як можа. Пануе адно толькі жаданне выжыць. Салдаты і афіцэры нацягнулі на сябе хто што мог — хто жаночую хустку, хто ўкрадзеную ў храме рызу. На дарозе валяюцца знявечаныя, распранутыя марадзёрамі трупы... I над усім гртым шызыя, нерухомыя дымы
ў бязлітасным віленскім небе. Другая кампазіпыя магла быць яшчэ больш выразнай. Аб гртым сведчаць шматлікія замалёўкі з натуры, пошукі вобразаў і рухаў, постаці, выкананыя ў складаных ракурсах, распрацаваны ў дрталях рскіз. Але напісаць гртую карціну Дамель не здолеў.
Смерць абарвала яго задумы...
Апроч памянёных гістарычных палотнаў мастак стварыў карціны «Чарнецкі пераплывае Піліцу» (знаходзілася ў Атона Горвата, Мінская губерня), «Напалеон на бівуаку пад Аўстррліцам», «Твардоўскі паказвае Сігізмунду Аўгусту цень яго жонкі Барбары» (абедзве ррчы знаходзіліся ў Ігната Булгака ў Жылічах між Бабруйскам і Рагачовам), «Цар Аляксандр I падпісвае ў Вільні амністыю», «Хрышчэнне славян» і шмат іншых. Шэмеш, напрыклад, называе 27 палотнаў.
3 ррлігійных кампазіцый былі вядомыя такія работы Дамеля: «Хрыстос, які нясе крыж», «Святая Дзева з дзіцем Ісусам», «Зняцце з крыжа», «Узняцце ў неба», «Хрыстос і самарытанка», «Спакушэнне Хрыста», «Агар у пустыні», «Ахвяра Аўраама» і інш. Але нават у трактоўцы гэтых вобразаў Дамель перш за ўсё рэаліст. На той час у гртым была свая годнасць і якасць, свая высокая беларуская традыцыя: перш за ўсё і ва ўсім бачыць жанр, рэалію, твары мяшчан, рамеснікаў, гандляроў, што насілі на каромыслах цэбры 3 яблыкамі па ціхіх вуліцах Мінска.
У музеях Вільні, Варшавы і іншых гарадоў збераглося таксама шмат партрртных твораў Яна Дамеля. Сярод іх ёсць і сярэднія (заказ ніколі не ішоў на карысць майстру), але большасць партрртаў высокапрафесіянальныя. Адчуваецца, што майстар глыбока зразумеў псіхалогію чалавека, якога малюе. ЗРаЗумеў ягоныя погляды, інтарэсы і нават побыт ва ўсёй сваёй непаўторнасці.
У адным з мастацкіх музеяў Вільнюса захоўваецца дамелеўскі партррт Іахіма Храптовіча. У кррсле, абцягнутым чырвоным аксамітам, сядзіць падканцлер Вялікага княства Літоўскага. Дамель не ідралізуе сваю натуру. На партрэце мы бачым трошкі стомленага, сярэдніх гадоў мужчыну з характэрнымі рысамі твару. Кампазіцыя і жывапісная пабудова партррта сведчаць, што Дамель у сваёй творчасці зыходзіў з рэальнага жыцця. Па задуме партррт павінен быць парадным, але параднасці ў ім няма.
3 болып ранніх можна назваць партррт хлопчыка (Наўгародскі музей). партррты Шчаснай-Патоцкай, Дамініка Радзівіла, ррктара Віленскага універсітрта Малеўскага і інш. У гэтых работах яшчр адчуваецца класіцыстычная ідралізацыя, хаця ў характарыстыцы асоб ужо ёсць і шмат індывідуальных рысаў.
У трыццатыя гады напісаны партрэты мінскага губернатара Гіцрвіча, Ежы Кабылінскага, графа Канстанціна Тышкевіча, Атона Горвата з жонкаю і інш. Характррнай асаблівасцю партрртаў гртага перыяду з’яўляецца рашучы адыход ад акадрмізму, імкненне не толькі адлюстраваць вонкавыя рысы чалавека, але і пранікнуць у яго ўнутраны, духоўны свет. Некаторыя палотны маюць рысы рамантызму. (Аўтапартрэт — нацыяналыіы музей у Варшаве, партрэт прафесара Рустрма і інш.) У іх адчуваецца імкненне стварыць вобраз чалавека-грамадзяніна.
Аб дэмакратызме творчасці Дамеля сведчыць і тое, што мастак маляваў не толькі знатных асоб. Ён пакінуў шмат партрртаў людзей з народа, напіса-
ных пранікнёна, з вялікім майстэрствам. Партрэты старцаў з касцельных цвінтараў, рамеснікаў і гараджан — нібы ўся тагачасная Беларусь захацела выліцпа на палотны.
Вялікае месца ў творчасці Дамеля займае пейзаж. Яшчр ў 20-я гады, знаходзячыся ў Вільні, мастак часта маляваў родную прыроду. Але асабліва выразныя і эмацыянальныя пейзажы, напісаныя ў сібірскай ссылцы. Вось як апісвае Шэмеш пейзаж «Даход сонца ў Табольскай губерні»: «...Халоднае пахмурнае неба, дождж. Удалечыні — асветлены сонцам круты бераг Іртыша. На ім у святле заходзячага сонца відаць абрысы горада. На пярэднім плане карціны нейкая будоўля. У цяні пасецца жывёла, постаці людзей. Сябе Дамель паказаў седзячы ў пралётцы, запрэжанай худым конікам. ЭФект карціны здзіўляючы».
КНІГІ ОНЛАЙН
