Беларускія народныя казкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 144с.
Мінск 1981
— Куды, Тром-сын, ідзеш, куды дарога твая вядзе? — пытаюцца ў яго.
— Іду да сонцавай маткі.
— Чаго?
— Даведацца, чаму ў нашым царстве тры дні сонца не свяціла.
— Успомні там, калі ласка, Тром-сын, і пра нас, даі^уль нам тут біцца? Пазабіваліся да паўсмерці, а не ведаем нават за што.
— Добра, успомню.
Пакаціўся клубок далей. Прыкаціўся да мора. Ляжыць на моры кітрыба, а па ім людзі ездзяць: нават каляіны, ездзячы, павыбівалі. — Добры дзень, кіт-рыба! — прывітаўся Тром-сын.
— Добры дзень, Тром-сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе?
— Іду да сонцавай маткі.
— Чаго?
— Даведацца, чаму тры дні ў нашым царстве сонца не свяціла.
— Успомні там, калі ласка, Тром-сын, і пра мяне: дакуль мне тут ляжаць на адным месцы? He магу нават на другі бок перавярнуцца.
— Добра, успомню.
Пакаціўся клубок далей і трапіў у густую дуброву. А там, у дуброве, стаіць хатка — уся абпаленая, абсмаленая...
Коціцца клубок проста ў хатку, і Тром-сын следам за ім ідзе. Сустрэла яго на парозе старэнькая сівая бабуля, сонцава маці.
— Тром-сын,— пытаецца ў яго бабуля,— па ахвоце ты сюды прыйшоў ці па няволі?
Пакланіўся Тром-сын старэнькай бабулі:
— Па няволі, матухна. Загадаў, бачыш, мне мой цар даведацца: чаму ў нашым царстве тры дні сонца не свяціла? Як не даведаюся, дык царскі меч, а мая галава з плеч...
Разгаварылася бабуля з хлопцам, і расказаў ён ёй, каго сустрэў па дарозе: пра выдру з крумкачом і пра кіта.
— Добра,— кажа бабуля,— я табе дапамагу. Як вернецца нанач мой сын, дык я пачну ў яго аб усім распытвацца, а ты запамінай.
Узяла бабуля валовую шкуру, загарнула ў яе Тром-гьіна і палажыла
ў вялікую скрыню, а сама паслала сабе і сыну пасцелі на скрыні.
Пачало змяркацца. Раптам укацілася ў хату само сонца. Сцены — трэсь-трэсь! Ад гарачыні.
— Добры вечар, матухна! — прывітаўся сын.
— Добры вечар, сынок. Дзе тьі ходзіш, дзе ты бродзіш? Я адна без цябе сумую.
— Ах, матухна, і не пытайся: клопат у мяне вялікі!
Дала яму маці вячэраць. Наеўся сын ды лёг спаць на скрыню. Маці трошкі паляжала, потым як скаланецца, быццам спрасонку... Сын пытаецца:
— Чаго гэта ты, матухна, напужалася?
— Ах, сынок! Прыснілася мне, што ў адным царстве было зацямненне свету. 3 чаго б гэта яно так?
— Але,— кажа сын,— гэта праўда. А прычына таму такая: жыве ў акіяне-моры Настасея-прыгажуня. Я хацеў акіян-мора выпаліць і сабе яе за жонку ўзяць. Тры дні паліў і не выпаліў. Вось якая бяда ў мяне!
Маці зноў крыху паляжала і зноў скаланулася.
Сын пытаецца:
— Чаго гэта ты, матухна, напужалася?
— Ах, сынок, прысніла я сон, што на моры ляжыць кіт-рыба. Па ім людзі на калёсах ездзяць і нават каляіны на баках павыбівалі. А ён ляжыць і зварухнуцца не можа. Цяжка яму. 3 чаго б гэта, сынок?
— Гэта з таго,— адказвае сын,— што ён шмат караблёў з людзьмі праглынуў. Калі ён выкархне іх, дык зможа на другі бок перавярнуцца.
Зноў маці крыху паляжала і зноў скаланулася.
— Матухна, чаго ты гэтак сёння палохаешся?
— Ах, сынок, бачыла я ў сне: выдра з крумкачом б’юцца, аж кроў плыве. 3 чаго б гэта?
— 3 таго,— адказвае сын,— што выдра сабе за кума крумкача ўзяла, а ён панёс дзіця хрысціць і згубіў яго. Тады яна пачала яго біць, а потым яны і забыліся, за што б’юцца. Дзіця ж выдрына ў возеры каля трох вербаў жыве. Няхай крумкач знойдзе яго там і аддасць ёй, тады і перастануць біцца.
Пагаварылі яны так ды і заснулі.
Назаўтра, як сонца пайшло на работу, Тром-сын устаў, падзякаваў добрай бабулі і рушыў дахаты. Зайшоў па дарозе да кіта-рыбы і да выдры з крумкачом, расказаў ім, што ад сонца чуў. Выкархнуў кіт усе караблі з людзьмі і адразу лёгка перавярнуўся на другі бок. Знайшоў крумкач выдрына дзіця, і перасталі яны біцца.
Прыйшоў Тром-сын да цара.
— Ну што, Тром-сын, ці даведаўся ты, чаму тры дні сонца не свяціла?
— Даведаўся,— адказвае Тром-сын.— Жыве ў акіяне-моры Настасея-прыгажуня, дык сонца хацела акіян-мора выпаліць і сабе яе за жонку ўзяць. Тры дні паліла і не выпаліла. Таму і не свяціла ў гэты час.
Зарадаваўся цар, што нарэшце такі даведаўся аб прычыне зацямнення свету, і кажа:
— Чым цябе, Тром-сын, узнагародзіць за гэта?
- Нічога, цар, мне не трэба,— хачу толькі пры сваёй рабоце застацца.
— Добра, заставайся.
Пайшоў Тром-сын у стайню і давай там конюхаў лаяць ды прабіраць за іх хлусню на яго.
Конюхі аж шалеюць са злосці. Сабраліся ды зноў пачалі думаць, як ад Тром-сына збавіцца. Адзін кажа:
— Хадзем, браткі, да цара і скажам яму, што Тром-сын хваліўся Настасею-прыгажуню з дна акіяна-мора дастаць...
Пайшлі да цара і сказалі яму так. Кліча цар да сябе Тром-сына: Што ты ўчора, Тром-сын, гаварыў, калі п’яным быў?
Нічога не гаварыў,— кажа Тром-сын.— I п’яным не быў.
Лжэш! Ты гаварыў конюхам, што можаш Настасею-прыгажуню з дна акіяна-мора дастаць і мне прывезці.
Тром-сын пачаў спрачацца:
- Як гэта можна? Само сонца не магло выбавіць яе адтуль, а я што зраблю?
- Зробіш!—крыкнуў цар.— Глядзі: не дастанеш, дык мой меч — твая галава з плеч!
Пайшоў Тром-сын, заплакаўшы, з палаца проста ў чыстае поле. Крыкнуў-свіснуў свайго добрага каня. Конь бяжыць, капытамі зямлю сячэ:
— Навошта, гаспадар, турбуеш мяне?
— Бяда, косю. Загадаў пракляты цар Настасею-прыгажуню з дна акіяна-мора дастаць яму. Парай, як гэта зрабіць?
— Гэта не бяда,— адказвае конь.— Скажы цару, каб ён шаўковы шацёр пашыў і каб тавару прывабнага падрыхтаваў — хустак каляровых, каснікоў, стужак... Вазьмі ўсё гэта і едзь да акіяна-мора. Як прыедзеш — разапні шацёр і разлажы ў ім тавары прывабныя. Настасеяпрыгажуня будзе на лодцы прагулянку рябіць. Першы раз праедзе — нічога не скажа, а назад будзе варочацца — запыта.е у цябе: «Пан купец, якімі таварамі ты гандлюеш?» Ты ёй скажы: «Калі ласка, Настасеяпрыгажуня, плывіце да берага, я пакажу вам усе свае тавары». Яна падплыве, а ты хапай яе, саджай у карэту і вязі ў царскі палац. А цяпер бывай. Тром-сын. Калі яшчэ якая патрэба будзе, кліч мяне.
Як сказаў добры конь, так усё і сталася.
Прывёз Тром-сын Настасею-прыгажуню ў царскі палац. Спадабалася яна цару.
— Ну, Тром-сын,— кажа цар,— цяпер прасі ў мяне якой хочаш узнагароды.
— Нічога мне, цар, не трэба: пайду зноў на стайню служыць.
I пайшоў.
Дужа закахаўся цар у Настасею-прыгажуню. Старая жонка яго памерла, дык ён захацеў жаніцца на маладой. Настасея яму кажа:
— Каб я ведала, што мне давядзецца замуж за самога цара ісці, дык забрала б з акіяна-мора ўсю сваю красу, а так у мяне пры сабе і палавіны яе няма.
Цар захваляваўся, кліча Тром-сына:
— Дастаць з дна акіяна-мора ўсю красу Настасеі-прыгажуні!
Тром-сын нахмурыўся:
— Што ты, цар, надумаўся? Хіба ж можна красу даставаць?
Цар стукнуў сваім царскім посахам аб падлогу:
— Маўчаць! Рабі, што табе кажуць. А не, дык мой меч — твая галава з плеч!
Пайшоў Тром-сын за горад, у чыстае поле. Крыкнуў-свіснуў там свайго буланага каня:
— Конь мой добры, конь мой любы! Дзе б ты ні быў,— каб да мяне прыбыў!.
Прыбягае да яго буланы конь:
.— Чаго клікаў, гаспадар?
Зноў не дае мне цар спакою,— кажа Тром-сын.— Хоча, каб я дастаў красу Настасеі-прыгажуні. Дзе ж яе дастаць?
Адказвае буланы конь:
— Ідзі на акіян-мора, там убачыш кіт-рыбу. Скажы яму, каб выкінуў з мора залаты куфэрак. У тым куфэрку—качка, у качцы — залатое яйка — гэта яе краса!
— А няхай яе самую качкі стопчуць! — скрывіўся Тром-сын і падаўся на акіян-мора.
Доўга ішоў ён ці коратка, прыходзіць нарэшце да знаёмага кіта. Ляжыць ён цяпер на другім баку і бяды не знае.
— Добры дзень, кіт-рыба! — пакланіўся Тром-сын.
— Добры дзень, Тром-сын! — адказвае кіт.— Дзе блукаеш, чаго шукаеш?
— Ды вось,— кажа Тром-сын,— прыйшоў да цябе дапамогі прасіць. Выкінь мне, калі ласка, з дна акіяна-мора залаты куфэрак Настасеіпрыгажуні.
— Гэта можна. Толькі ты, брат, адыдзіся на сем вёрст ад мора: бачыш, я калі нырну на дно, дык вялікі разліў зраблю.
Адышоўся Тром-сын на сем вёрст ад берага. Кіт нырнуў на дно і адразу ўвесь бераг затапіў. Доўга блукаў кіт па дне, нарэшце вынес адтуль залаты куфэрак, падаў Тром-сыну:
— На, бяры!
Падзякаваў Тром-сын кіту за паслугу, адчыніў куфэрак, а качка — фыр! — і паляцела на мора...
Тром-сын ледзь не заплакаў ад жалю.
—Вось каб цяпер той крумкач тут быў: ён бы мне ў бядзе дапамог! — падумаў Тром-сын.
I толькі ён так падумаў, бачыць — ляціць крумкач. Пагнаўся крумкач за качкаю, злавіў яе над морам і разарваў на кавалкі. Залатое яйка вывалілася з качкі ды ўпала на дно мора.
Зноў засмуціўся Тром-сын. «Вось,— думае,— каб тут тая выдра была: яна б мне ў бядзе дапамагла!»
Толькі ён так падумаў, як бачыць — стала перад ім выдра.
— Чаго ты ад мяне хочаш, Тром-сын?
— Зрабі ласку, даражэнькая: дастань з дна акіяна-мора залатое яйка.
Кінулася выдра на дно акіяна-мора. Тры дні чакаў яе Тром-сын. На чацвёрты выплыла выдра і падала яму проста ў рукі залатое яйка.
Узяў Тром-сын залатое яйка, падзякаваў добрай выдры ды пайшоў назад.
Разбіла Настасея залатое яйка і — была прыгожая, a то адразу ўдвая папрыгажэла!
Цар пагладзіў бараду, засмяяўся:
— Ну,— кажа,— цяпер будзем вянчацца.
— He,— адказвае Настасея-прыгажуня,— яшчэ не пара.
— Чаму ж? — спалохаўся цар.
— Бо няма яшчэ пры мне маёй весялосці.
— Гэй, паклікаць сюды Тром-сына! — загадаў цар.
Прыходзіць Тром-сын у палац. Настасея-прыгажуня кажа яму:
— Калі ты, слаўны дзяцюк, умеў дастаць мяне і маю красу, дык дастань яшчэ і маю весялосць.
— Дзе ж мне яе дастаць? — пытаецца Тром-сын.
— Вазьмі з сабою сваіх конюхаў і ідзі ў заморскую пушчу. Там убачыш хатку. У ёй жыве мой брат Воўк Ваўковіч. Ен табе зробіць гуслісамаграі: гэта і ёсць мая весялосць. I яшчэ на табе маю хустачку: калі вельмі захочацца спаць, дык вытры ёю вочы...
Узяў Тром-сын конюхаў і падаўся ў дарогу.
Доўга яны ішлі ці коратка, прыходзяць, нарэшце, адвячоркам у тую пушчу, дзе жыў Воўк Ваўковіч.
— Чаго, Тром-сын, прыйшоў да мяне? — пытаецца Воўк Ваўковіч.
— Зрабі мне, будзь ласкаў, гуслі-самаграі.
— А ёсць каму лучынай свяціць? Бачыш, цёмна ўжо, дык без святла я іх не зраблю.
— Есць.
Выправіў Тром-сы.н аднаго конюха свяціць. Той свяціў, свяціў ды і задрамаў. Ўзлаваўся Воўк Ваўковіч і праглынуў яго. Аблізнуўся і просіць другога работніка. Тром-сын выправіў яму другога. Той таксама свяціў, свяціў ды і задрамаў. Воўк і яго праглынуў. Просіць трэцяга. I трэцяга праглынуў. I ўсіх паглытаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
