Беларускія народныя казкі
Для малодшага школьнага ўзросту
Выдавец: Юнацтва
Памер: 144с.
Мінск 1981
— Але,— пачухаў цар патыліцу,— ашукалі: не хапае трох коней...
Тут Іван выйшаў з палаца, крыкнуў поўным голасам, свіснуў маладзецкім посвістам — і сталі перад ім тры залатагрывыя кані. Цар аж вочы вытрашчыў. А зяці як палатно збялелі.
— А цяпер,— кажа Іван,— паглядзі, бацька, на спіны сваіх зяцёў: ці цэлыя яны?
Паглядзеў цар: не хапае па палосцы скуры...
Іван выняў з каліты дзве палоскі, прыклаў да спін — іх скура!
— Гэта, бацька, я ім за льва памятку зрабіў.
Бачыць цар: усё праўда! Прагнаў ён сваіх зяцёў-ашуканцаў, а Івану ўсё царства аддаў.
ТРОМ-СЫН БЕЗЫМЕННЫ
Жыў дзед з бабаю. Нарадзіўся ў іх сын. Пайшоў дзед да папа, каб сына перахрысціў, імя даў, а той і гаварыць не хоча: грошай у дзеда няма, дык якая можа быць гаворка! Так і застаўся дзедаў сын без імені.
Падрос хлопчык, пачаў на вуліцу хадзіць, Гуляе з дзецьмі, а тыя не ведаюць, як яго зваць. А потым самі прыдумалі яму імя: Безыменны. Ва ўсіх імёны як імёны, а дзедаў сын — Безыменны!
Прыходзіць ён аднаго разу з вуліцы і пытаецца ў маткі:
— Чаму гэта, мама, ва ўсіх імёны ёсць, а ў мяне няма?
Маці і расказала яму, чаму ён без імені застаўся.
— Калі так,— кажа сын,— дык мне жыць у сваім сяле нельга, пайду ў свет шукаць свайго шчасця.
Маці ў слёзы:
— А мой сынок, а мой сакалок, як жа ты нас, старых, пакінеш?
— Як знайду сваё шчасце, тады вярнуся да вас,— кажа сын.
Сабралі бацькі яму, што мелі, на дарогу, ён і пайшоў сабе памаленьку.
Ішоў, ішоў, прыходзіць у вялікі густы лес. Цэлы дзень ішоў лесам, пад вечар бачыць — стаіць хатка. Зайшоў у хатку, а там тры сівыя дзяды жывуць. Пакланіўся хлопец дзядам:
— Дазвольце, людзі добрыя, пераначаваць у вас.
Дзяды паглядзелі на яго і пытаюцца:
— Адкуль жа ты, хлопча, і якая нядоля цябе завяла сюды?
Расказаў ім хлопец пра сябе. Дзяды выслухалі, галовамі паківалі і кажуць:
— Калі так, жыві ў нас. А імя табе будзе Тром-сын, гэта значыць будзеш ты ўсім нам тром сынам.
Згадзіўся хлопец і стаў жыць у дзядоў. Дзяды яго і кармілі, і паілі, і ўсялякім навукам вучылі.
Пражыў ён так гадоў з дзесяць. Зусім вялікі вырас, і захацелася яму свету пабачыць, бо ў лесе доўга жыць нецікава. Вось ён і кажа дзядам:
— Бацькі мае названыя, пусціце мяне свету пабачыць.
— Добра,— згадзіліся дзяды,— ідзі сабе.
Далі яму буланага каня і сказалі:
— Будзеш ты ехаць гэтым лесам трое сутак. На чацвёртыя прыедзеш да вялікай гары,— на ёй жыве Жар-птушка. Ты раз разганіся на кані — не зловіш яе. Другі раз разганіся — таксама не зловіш. А трэці раз як скокнеш, дык ухопіш за хвост і вырвеш пяро. Палажы яго ў Ki-
шэнь, а каня пусці ў запаведныя .лугі, на зялёныя мурагі. Сам жа ідзі ў стольны горад да цара. У таго цара ўсе коні хворыя. I ніякія лекары не могуць нічога зрабіць. А ты падручыся царскіх коней вылечыць: два разы — на захадзе сонца і перад усходам — пачысці іх жар-птушчыным пяром, і яны зробяцца такімі, што люба глядзець. А калі з табою бяда якая здарыцца, то выйдзі ў чыстае поле і гукні свайго буланага каня: ён да цябе як бачыш прыбяжыць і будзе табе верна служыць.
Падзякаваў Тром-сын дзядам і паехаў у свет на буланым кані. Трое сутак ехаў, на чацвёртыя прыязджае да высокай крутой гары. Бачыць — лятае над ёю Жар-птушка. Уся так і зіхаціць, так і гарыць, як само сонца. Аж вочы слепіць. Ен раз разагнаўся*— не злавіў. Другі раз разагнаўся — не злавіў. Трэці раз разагнаўся — вырваў з хваста пяро. Пусціў буланага каня ў запаведныя лугі, на зялёныя мурагі, а сам палажыў жар-птушчына пяро ў кішэнь і пайшоў да цара.
Далажылі цару, што вось знайшоўся такі майстар — бярэцца царскіх коней вылечыць. Кліча яго цар да сябе.
— Праўду кажаш, Тром-сын, ці маніш? — пытаецца цар.
— Праўду,— адказвае Тром-сын.
— To ідзі на стайню. Вылечыш — узнагароджу, не вылечыш — ласкі ад мяне не чакай.
Пайшоў Тром-сын на стайню. Коней там лікам не злічыць. I ўсе TaKia змардаваныя, што глядзець на іх не хочацца.
Дачакаўся Тром-сын вечара, выправіў царскіх конюхаў са стайні, a сам узяўся за работу. Аднаго каня пачысціў жар-птушчыным пяром, другога, трэцяга,— палавіну перачысціў. А ранічкай, да ўсходу сонца, яшчэ раз пачысціў.
Прыходзяць назаўтра конюхі ў стайню, бачаць — палавіна коней, як лялькі! Дзе тая хвароба падзелася!
Пабеглі конюхі да цара, дакладваюць:
— Ваша царская вялікасць, цяпер ты сваіх коней не пазнаеш! Цар не мог на троне ўседзець, пайшоў сам коней глядзець. I — праўда: вылечаныя коні яго аж блішчаць! Кліча ён да сябе Тром-сына:
— Чым цябе за гэта ўзнагародзіць?
Тром-сын адказвае:
— Нічога мне не трэба; пакінь; цар, мяне толькі за конюха. Я ўсіх тваіх коней вылечу.
Цар не пярэчыў:
— Добра. Будзеш ты ў мяне не толькі конюхам, а і начальнікам над усімі конюхамі.
Тут конюхаў зайздрасць узяла: яны гадоў па дваццаць — трыццаць на стайні служаць, а гэты хлапчына толькі што прыйшоў і ўжо над імі начальнікам стаў! Пачалі яны раіцца між сабою: якую б штуку прыдумаць, каб новага свайго начальніка са свету зжыць? I парашылі дагледзець, чым ён коней лечыць. Выправіў іх Тром-сын перад захадам сонца са стайні, а яны за варотамі схаваліся, праз шчылінкі глядзяць.
Выняў Тром-сын з кішэні пяро, і ўся стайня асвяцілася, як ад пажару...
Дачакаліся конюхі раніцы, бягуць да цара.
— Так і так, ваша царская вялікасць,— дакладваюць: — Тром-сын не сваёю сілаю коней лечыць! Як выняў ён з кішэні нейкае пяро, дык мы думалі, што ўся стайня загарыцца...
Паклікаў цар Тром-сына:
— Чым ты маіх коней лечыш?
Тром-сыну таіцца няма чаго, ён і адказвае:
— Есць у мяне пяро Жар-птушкі. Ім я і лячу.
— Ну што ж,— кажа цар,— чым лячыў, тым і лячы, абы вылечыў. Зноў задумаліся конюхі, як Тром-сына са свету зжыць.
— Давайце,— кажа адзін,—пойдзем і скажам цару так: наш новы начальнік, п’яным будучы, хваліўся, што можа для цябе Жар-птушку дастаць — тую, з якой пяро вырваў...
Так і зрабілі.
«Ого,— думае цар,— такой птушкі ні ў кога няма: будуць мне ўсе цары ды каралі зайздросціць» Паклікаў ён да сябе Тром-сына:
— Праўда, што ты можаш для мяне Жар-птушку дастаць?
Тром-сын паціснуў плячыма:
— He, не магу.
— Як не можаш! — узлаваўся цар.— Ты ж учора, п’яным будучы, хваліўся, што дастанеш! Глядзі: калі не дастанеш, дык мой меч— твая галава з плеч!
Пайшоў засмучаны Тром-сын у чыстае поле, паклікаў свайго буланага каня:
— Конь мой добры, конь мой любы! Дзе б ты ні быў,— каб да мяне прыбыў!
Тут як бачыш прыбягае да яго буланы конь:
— Чаго клікаў, гаспадар?
— Бяда ў мяне,— адказвае Тром-сын.— Парай, што рабіць. Загадаў цар загадку, не ведаю, як яе і разгадаць: хоча, бачыш, каб я яму Жарптушку дастаў! *
Конь кажа:
— He смуткуй, гаспадар: гэта бяда не вялікая! Скажы цару, каб даў табе ў дарогу тры кубкі салодка-п’яных напіткаў і свой настольнік чысты. У карэту няхай запрагуць самых лепшых коней. Як усё гэта будзе зроблена — садзіся і едзь да той гары. Там расце вялікі дуб. На тым дубе Жар-птушка начуе. Прыедзеш — пасцялі царскі настольнік пад дубам і пастаў на яго салодка-п’яныя напіткі. А сам схавайся і ляжы. Жарптушка як прачнецца—зляціць на зямлю. Тут яна ўбачыць напіткі і пачне іх піць. Нап’ецца і паваліцца без памяці. Ты ж, глядзі, не марудзь: загарні яе ў настольнік ды цягні ў карэту. I едзь адтуль як мага хутчэй. Будзе Жар-птушка перакідвацца ў змяю, у жабу, у яшчарку, а ты яе з рук не выпускай.
Расказаў яму буланы конь, як і што рабіць, а сам памчаўся ў запаведныя лугі, на зялёныя мурагі.
Прыйшоў Тром-сын да цара, сказаў, што яму трэба ў дарогу.
Цару напіткаў не пазычаць. Намяціаў ён тры кубкі віна салодкага з п’яным, даў настольнік, запрог самых лепшых коней у карэту,— Тромсын і паехаў. Прыехаў пад дуб адвячоркам, разаслаў настольнік, паставіў на ім тры кубкі віна, а сам схаваўся за куст.
I, як казаў буланы конь,— так усё і сталася.
Загарнуў Тром-сын п’яную Жар-птушку ў настольнік, сеў у карэту і памчаўся на ўвесь дух.
Працверазілася ў дарозе Жар-птушка, пачала перакідвацца ў жабу, у яшчарку, у змяю — ды нічога: пабушавала і зноў Жар-птушкаю стала.
Прывёз яе Тром-сын у царркі палац. Разгарнуў настольнік, і ўвесь палац, як сонца, заззяў.
— Ну,— кажа цар, паціраючы рукі,— дагадзіў ты мне, Тром-сын. Чым цябе за гэта ўзнагародзіць?
— Нічога мне, цар, не трэба,— адказвае Тром-сын.— Пашлі мяне зноў на стайню: хачу пры сваёй рабоце застацца.
— Добра, ідзі на стайню.
Пачалі конюхі новую думу думаць, як Тром-сына са свету зжыць. Думалі, думалі — нічога прыдумаць не могуць. Аж тут адзін выпадак дапамог: здарылася ў тым царстве зацямненне. Цэлыя тры дні не свяціла сонца. I ніхто — ні сам цар, ні яго мудрацы не маглі разгадаць прычыну, чаму тры дні сонца не свяціла.
Прыйшлі да цара конюхі і кажуць:
— Ваша царская вялікасць, Тром-сын, п’яным будучы, выхваляўся ўчора перад намі: вось, кажа, цар і ўсе яго мудрацы не могуць даведацца, чаму зацямненне было, а я магу даведацца!
Кліча цар да сябе Тром-сына:
— Што ты ўчора, п’яным будучы, гаварыў конюхам?
— Нічога не гаварыў,— адказвае Тром-сын.— I п’яным я не быў. Гэта яны, недавяркі, выдумалі.
Цар пачаў злавацца:
- Ты ж гаварыў, што можаш даведацца, чаму тры дні ў маім царстве сонца не свяціла.
— Як жа можна аб гэтым даведацца? Хіба я сябрую з сонцам?
— Ты жартуеш з мяне!—закрычаў цар.— Глядзі: калі не даведаешся, дык мой меч — твая галава з плеч!
Пайшоў Тром-сын засмучаны ў чыстае поле. Свіснуў-крыкнуў свайго буланага.
- Конь мой добры, конь мой любы! Дзе б ты ні быў,— каб да мяне прыбыў!
Тут як бачыш конь бяжыць, капытом зямлю б’е.
— Што, зноў бяда? — пытаецца.
— Бяда, кося, ой бяда...
Выслухаў яго конь і кажа:
— He смуткуй, гаспадар: гэта яшчэ не бяда. Скажы цару, няхай ссуча табе клубок у тры ніткі: нітка залатая, нітка сярэбраная і нітка шаўковая. Вазьмі гэты клубок і пусці перад сабою: куды ён пакоціцца, туды і ідзі. А прыкоціцца той клубок проста да сонцавай маткі. Там ты і даведаешся, чаму тры дні зацямненне было.
Цар, доўга не думаючы, ссукаў клубок у тры ніткі, як яму Тром-сын сказаў.
Выйшаў Тром-сын за царскую сталіцу і пусціў клубок перад сабою. Дакаціўся клубок да лесу. Бачыць Тром-сын — б’юцца пры дарозе выдра з крумкачом. I так б’юцца,— кроўю сплываюць. Крумкач выдру дзюбаю дзяўбе, а выдра крумкача зубамі грызе. Убачылі яны Тром-сына.
КНІГІ ОНЛАЙН
