Чарнобыльская рана
Мікола Мятліцкі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 336с.
Мінск 2003
Тут мы крыху прыпынімся і скажам колькі слоў пра тую дурату, якой у тыя гады ў тых месцах было вышэй галавы. Пачнём з планаў і сацыялістычных абавязацельстваў. У гэтым і быў галоўны ідыятызм таго часу: палавіны раёна няма, людзі ў роспачы, а план ніхто не адмяняў. За яго райкам спытае з гаспадаркі, абкам — з райкама, і так, лічы, да самога таварыша Гарбачова Міхаіла Сяргеевіча, які, было і такое, «прасвістаў» неяк па спецыяльна для яго пакладзеным асфальце якраз каля Гдзені, у бок атамнай. Дык вось, дзеля таго, каб забяспечыць выкананне таго плана, калгаснікі засявалі палеткі вакол выселеных вёсак, касілі сена і малацілі збожжа. Гэта ніякае не перабольшанне, сам напісаў не адзін рэпартаж аб такой ударнай працы.
Значыць, другую частку мужыкоў з Гдзені кожную раніцу аўтобус вёз у родную вёску нарыхтоўваць кармы: гэта называлася вахтавым метадам.
Восенню, калі ўжо было холадна і пайшлі дажджы, стала адбывацца нешта незразумелае. Аўтобус, які раніцай ішоў у Гдзень паўнюткім, вяртаўся... пустым, затое коміны ў вясковых хатах закурэлі дымам. Дзіўна, але такім, з дазволу сказаць, явачным парадкам гдзенцы
вярнуліся ў Гдзень практычна ў поўным саставе. Яшчэ больш дзіўна, што следам за радавымі калгаснікамі зняліся з месца сельсавет і кантора. Між іншым, за такое па тым часе можна было і партбілет пакласці.
Гдзенцам пашанцавала ў тым, што іх самавольнае вяртанне легалізавалі на самым версе: ці то ддя таго, каб даказаць «сусветнай грамадскасці», што Чарнобыль— гэта не так і страшна, ці з якой другой нагоды, але, памятаю, нават «Правда» напісала, што пасля правядзення пэўнага комплексу мерапрыемстваў вёска Гдзень стала прыгоднай для нармальнага жыцця...
Вось чаму такім раз'юшаным быў падчас нашай з ім сустрэчы Уладзімір Коваль. Ён жа думаў, што цяперашняе жыццё будзе такім, як і тое, «даваеннае».
Аб сваіх у гэтым кірунку захадах мне тады расказваў і старшыня выканкама Гдзенскага сельсавета Мікалай Сетка. «Самае для нас зараз галоўнае — добраўпарадкаванне вёскі. Мы знеслі 29 старых, напаўразбураных будынкаў. 3 дапамогай райсельгасхіміі на 14 гектарах правапнавалі прысядзібныя ўчасткі. На вуліцах устанавілі водаразборныя калонкі. Усе калодзежы, а іх тут каля двухсот, абкапалі, забілі звонку глінай: больш за 400 тон яе на гэта пайшло. Зараз патрэбна закончыць будаўніцтва водаправода, замяніць каля двухсот саламяных дахаў на дамах і хлявах. Але галоўныя аб'екты гатовы».
Тэкст узяты ў двукоссе, бо гэта вытрымка з майго артыкула, які быў надрукаваны ў «Маяку Палесся». Артыкул аптымістычны. У ім багата прыведзена слоў вяскоўцаў аб тым, як добра, што яны вярнуліся да родных хат і могілак.
«Пад самы Новы год у адной з хат вёскі Гдзень прагучаў тоненькі дзіцячы крык: з’явіўся на свет яшчэ адзін маленькі грамадзянін. Што ж, няхай у яго ўсё будзе добра. Няхай для яго цвіце і зелянее шырокі поплаў, вісіць вясёлка над полем і лесам. Няхай для яго і ўсіх нас дораць цяпло і святло, а не трывогу і боль тыя збудаванні АЭС, зіхоткія агні якіх з бліжэйшых мясцін добра бачны ў яснае надвор'е».
Так заканчваўся той вялікі артыкул, названы аўтарам «Вяртанне».
Вяртанне
Еду ў Гдзень. Другой дарогай, старая траса Брагін — Камарын перакрыта з абодвух канцоў КПП — зона. Рызыкі замерзнуць ніякай: сняжок, што раптам выпаў у пачатку красавіка 2002-га, гэта зусім не той мароз, што прыхапіў нас у 1987-м. Дублін, Асарэвічы, Хракавічы, Краснае, іншыя вёскі пры дарозе, яны нейкія, так бы мовіць, шчарбатыя, толькі ў чалавека ў роце не хапае зубоў, а тут, на вясковых вуліцах, — дамоў. Вось тут, на заросшым бур'яном пляцы, застаўся толькі комін. Крыху далей — скасабочаная, не толькі без акон, але і без пярэдняй сцяны, хатка...
Убачанае, гэтыя вырваныя лёсам «зубы»-дамы хоць падрыхтавалі крыху да таго, што можа чакаць у Гдзені, але ўсё адно шок ад гэтага быў яшчэ той. Першае ўражанне: вёска нейкая нежывая. Разумееце, нават тады, сцюдзёнай зімой 87-га, тут калі не віравала, але было нейкае жыццё. А зараз... Бітая цэгла і пакручанае, іржавае жалезнае ламачча на тым месцы, дзе калісьці была калгасная майстэрня, дзе працавалі людзі, якіх, памятаю, Уладзімір Коваль называў «залатымі». Школа, дзе нават тым часам вучыліся ці не паўсотні дзетак, сёння проста двухпавярховая камяніца без акон і дзвярэй. Той жа лёс напаткаў клуб, ФАП, дзіцячы садок. Сельсавет, у якім мы з Мікалаем Сеткам гутарылі аб будучым Гдзені, якое тады падавалася даволі светлым. Нічога гэтага ўжо няма: стаяць будынкі-здані, з якіх даўно выветрыўся чалавечы дух. Ёсць нейкія пустыя вуліцы: за ўвесь той час, што мы тут былі, толькі і ўбачылі на іх парку запрэжаных коней, якія няспешна цягнулі некуды воз саломы, ды старога з кульбай, які стаяў ля плоту. I дамы — ці кінутыя проста так, ці з акуратна забітымі перад ад'ездам вокнамі. Іх вельмі многа. А як іначай, калі ў Гдзені сёння ад сілы паўтары сотні чалавек, калі вёска проста дажывае сваё без усялякай, лічы, надзеі на другое, не, ужо трэцяе нараджэнне.
Адзінае, бадай, месца, дзе яшчэ крыху цепліцца жыццё, дзе можна даведацца пра ўсе вясковыя падзеі і навіны, — магазін. А за галоўную ў ім Ліля Мацапура. Маладая прыгожая дзяўчына, якая (бо тут і нарадзілася) ведае пра вёску, яе цяперашніх насельнікаў усё.
Пра тых, хто жыў раней, — таксама, бо хоць і было ёй у 86-м усяго шэсць гадоў, але ж заходзяць у магазін людзі. Гутараць, успамінаюць тое, другое, а Ліля слухае. Паслухаў яе і я.
— Людзі сталі выязджаць у 91-м — відаць, недзе наверсе ўсё ж рашылі, што радыяцыі тут занадта. Рассяліліся па ўсёй краіне пераважна тыя, хто са спецыяльнасцямі і не ва ўзросце. Ліквідаваўся калгас, закрыліся ўсе ўстановы, сельсавет у нас зараз не Гдзенскі, а Камарынскі. Засталіся старыя. Вы ж ведаеце нашых людзей. Як што якое, табе адразу: «Куды нам, дзіцятка, ехаць. Тут нарадзіліся, выраслі, куды ад гэтага пойдзеш». Нейкая ў гэтым праўда ёсць, бо нават з тых, хто з канцамі, здаецца, выехаў, той-сёй вяртаецца. Марыя Пархоменка вярнулася, Толя Клімянок, Ніна Балахонава, Света Шпет — сем'яў мо з дзесяць. Хаця што тут: калгаса няма, работы таксама, ёсць пакуль падсобная гаспадарка Камарынскай сельгасхіміі, але яна сама, здаецца, пад ліквідацыю падпадае. Добра старым — ім пенсію прыносяць, нейкія грошы ёсць.
Ёсць, вядома, заробак у самой Ліліі. Няма яго ўвогуле ці такі, што хоць плач, хоць смейся, у людзей маладзейшых, якіх усё ж у вёсцы крыху ёсць, дваццаць, здаецца, дзяцей у Камарынскую школу возяць. «Чаму яны ў свой час не выехалі?» — пытаюся ў дзяўчыны.
— А дзе і каму мы патрэбны? Жылля ж сёння ніхто не дасць, а на працу ўладкавацца хіба лёгка? Жывуць тут. Агароды, карова, свінчо, перабіваюцца неяк, — круціць галавой Лілія.
Яна гэтаму не здзіўляецца, бо і сама так жыве. Карову завяла, сама даглядае, сама і доіць. Вечарам, калі справы зроблены, ідзе ў клуб. Так тут называюць кінуты домік, у якім моладзь (нежанатая і сямейная) збіраецца паслухаць музыку, патанцаваць. Так і жывуць.
Было досыць цікава даведацца, што сталася з людзьмі, пра якіх я пісаў у даўнім тым артыкуле. I вось я называю Ліліі тузін прозвішчаў: Коваль, Сетка, Мальчанка, Грыцанок, Самойленка, Кулеш... I чую ў адказ кароткае: «Выехаў». Пытаю нарэшце пра Сцяпана Сцяпанавіча Мацапуру, самага лепшага калгаснага механізатара той пары, роднага брата Героя Савецкага Саюза Сяргея Сцяпанавіча Мацапуры. Лілія, пачуўшы прозвішча, згодна ківае.
— Тут Сцяпанавіч, ён мой сусед. На пенсіі ўжо, корпаецца каля сядзібы. Сястра яго Таццяна ў Маскву паехала, а ён наадрэз — тут застануся. А брат яго, каторы герой, памёр...
Памерла ў Гдзені шмат народу. Усе яны тут, на могілках. На якіх сёння няма нават агароджы, грошай, каб зрабіць новую, —таксама. Іх няма на набыццё помпаў, так што тыя калонкі, пра якія мне расказваў Мікалай Сетка, каторы ўжо год з'ядае ржа, а гдзенцы бяруць ваду ў калодзежах, якія, памятаеце, забіты з вонкавага боку глінай.
I пакуль быў у Гдзені, Брагіне, шмат дзе яшчэ, думаў, як пажадана коратка і ёмка падсумаваць усё за гэтыя дні ўбачанае і пачутае. I як ні ламаў галаву, нічога такога не прыдумаў, затое пераканаўся, што старажытныя філосафы мелі рацыю, калі казалі, што ў адну раку нельга ўвайсці двойчы. Хто б спрачаўся, што жыццё Hama — няспынны паток падзей і перамен. Іх, перамен гэтых, чакаеш, падштурхоўваеш, спадзяешся, што яны будуць да лепшага. Зрэшты, яно амаль паўсюдна так і ёсць. За некаторымі, як кажуць выключэннямі. Горка, прыкра, балюча ад таго, што такім выключэннем сталі і Гдзень, і сотні, калі не тысячы ёй падобных вёсак — спіс адкрыты...
★ ★ ★
Быць у Брагіне і не зайсці ў сваю раёнку, з якой столькі ўсяго звязана, было б зусім не па-людску. Крочу па вуліцы Савецкай і нешта не разумею: вось тут, дзе стаяла нехлямяжая драўляная наша гаргара, зараз лустое месца. I каб не елачкі насупраць, там, дзе раней была друкарня, прайшоў бы міма. Знеслі, значыць, рэдакцыю. Няма, значыць, таго пакойчыка і таго падрапанага стала, за якім сядзеў, пісаў рэпартажы, рабіў газетныя макеты. Няма пакойчыка-клішарні, дзе гудзела «яга» — машына, якая вырабляла цынкавыя здымкіклішэ для газеты. Няма самога здымшчыка, таго самага фотакарэспандэнта Мішы Самойленкі, з якім столькі паездзілі па раёне, столькі разам наздымалі і напісалі, з якім дамаўляліся падпаліць тое кола-запаску, каб неяк, калі што якое, пратрымацца да раніцы сцюдзёнай
студзеньскай ноччу. I добра, каб было так, што яго няма толькі ў Брагіне, адкуль выехалі ўсе супрацоўнікі той нашай раёнкі, але ж яго зусім няма. Міша, моцны, вусаты, чарнявы, адзін у адзін амаль Грышка Мелехаў з кінафільма, памёр. У Мастах. Ад чаго — не ведаю, бо даўно не бачыў жывога. Апошні раз сустракаліся недзе напрыканцы васьмідзесятых, калі, ужо працуючы ў Мінску, прыехаў сюды разам з дэпутатамі Вярхоўнага Савета. Дэпутаты, якія гаманлівай чародкай вылезлі з аўтобусаў, як па камандзе, падаставалі з кішэняў дазіметры, якіх бра-гінцы яшчэ ў вочы не бачылі, і пачалі мераць радыяцыйны фон. Потым, калі яны абяцалі брагінцам, што сабраліся з такой нагоды ў раённым Доме культуры, усё, што толькі можна паабяцаць, Міша фіксаваў працэс «раздачы сланоў» на фотаплёнку, а я — на дыктафонную стужку. Потым нам гэта надакучыла, мы плюнулі на ўсё тое словаблудства і пайшлі да Мішы вячэраць і ўзяць па кроплі за сустрэчу. На стале сыходзіла парам бульба, скварчэла на патэльні яешня, блішчэлі вадзянымі кроплямі агуркі і памідоры, ружова свяціліся буйныя трускаўкі ў вялікай місцы, вабіла вока бутэлька саматужнай, рэдкай мяккасці і смаку «брагінскай асобай». Мы ўзялі па чарцы, закусілі. Паўтарылі... Потым, калі ў галаве ўжо ладна зашумела, я па чарзе прыклаў дазіметр да ўсяго, што стаяла на стале. «Свяцілася» ўсё. Нават чысцюткая, двайной перагонкі «брагінская». Да чаго гэта я? Да таго, што, можа, тыя трускаўкі, бульбіна, скрылёк сала і сталі каталізатарам, які актывізаваў у арганізме Мішы той працэс, які і прывёў яго да... Можа быць, так, а можа, і не, у каго зараз спытаеш...
КНІГІ ОНЛАЙН
