Чарнобыльская рана
Мікола Мятліцкі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 336с.
Мінск 2003
Лёс гэтых людзей выклікае толькі спачуванне.
«Жыццё — гэта вялікае шчасце, вышэй за яго нічога быць не можа на зямлі» — так казаў вялікі класік беларускай літаратуры Васіль Быкаў.
Яно дарагое кожнаму — і таму, хто абараняў нас, беларусаў, ад чарнобыльскага атама, і таму, хто аказаўся падвергнуты яго наступствам.
Мікола МЯТЛІЦКІ
ГОРЫЧНЫ МАНАЛОГ
(Паводле ўспамінаў A. I. Абухава — старшыні Хойніцкага райвыканкама)
Дарога тая праз сэрца легла — Да Прыпяці ў сонцы высокім бегла. Каналы бліскотай наўзбоч міргалі На ссушанай балаціне — Гале, Потым Майдана дубы абступілі, Крэкчучы ў вечна дрымотнай сіле. Джаліла грудзі лётам трывога, Секла надзею стралой дарога.
Гэтай трывозе былі ўжо суткі.
Тузалі Хойнікі зранку чуткі.
Першай прынесла іх жонка з базару, Ў хату ўступіла падобнай на хмару: Грымнуў рэактар над Прыпяццю хіжа.
Кажуць, паўнеба полымя ліжа. Важка па хаце хадзіла, ступала, Гледзячы ў вочы, адказу чакала.
3 раніцы ціснуў сполах шматтонны: Зглухла маўчалі ўсе тэлефоны.
Сам пазваніў.
He панікуйце!
Сейце, арыце. Звыкла працуйце...
Толькі душа іншае ўчула, Скрутна трывога яе тузанула, I не паверыла ўцешнай абвестцы. «Выеду... Сам разбяруся на месцы!»
Вось праплылі аравіцкія стромы, Задаўна сэрцу куточак знаёмы: Людзі ў аседлай звычнай клапоце, Куры ля хат, гладышы на плоце. Сонца хілілася ў небе на вечар. Глянула Прыпяць глыбознай сінечай. Вёрстаў дзесятак адсюль да Баршчоўкі. З'ехаў на шлях той. Кабеты-чартоўкі Блізка, на ўзбоччы, галасавалі.
Звонкага шчасця свайго не хавалі: Во як шанцуе! Думалі, пешкі, Ногі набіўшы, мясіць нам сцежкі! Самі баршчоўскія, ехалі ў госці. Вусцішна стала ад іх весялосці. Едуць жанчыны. He чулі нічога. Чорна хіснулася ў небе дарога, Лётка пабегла баршчоўскім лугам. — Шчасця вам, дзеўкі! — сказаў весялухам. Сам жа, мінуўшы Баршчоўку, ў хвіліны Быў за пазнакай мяжы Украіны.
«Тут дапытацца у кіраўніцтва, Стрэслася што? — і ўгаманіцца!»
Тое, што згледзеў за паваротам, Так секанула, нібыта шротам: Статкам аўтобусы рушаць паблізу... Глянуў за Прыпяць — вогненна шызы Па-над рэактарам слуп на ўсё неба. Сціслася сэрца, ўздрыгнула нема. Горкую сліну каўтаў да ікоты: Ўсцяж на рэактар ішлі верталёты.
Між галашэння вясковага люду Стрэў старшыню: — Дурнем не буду! Праўду скажу. Бухнула, братцы, З’ехаць загадана вось... выбірацца!
Мчаўся дарогай: «Хутчэй сазваніцца!» — Сейте спокойно! — сказала сталіца.
Ды не зазнала душа супакою.
Выбух, што грымнуў там, за ракою, Рос, апавіты ў горкія чуткі.
Хойнікі трэсліся першыя суткі, Светам забытыя; ў ядзерным пекле Суткі другія моташна цеклі.
Горла сцінала пякучка-аскома.
Толькі пад вечар — званок ваенкома.
3 вёсак надрэчных мы ў атамным пале, Жах праглынуўшы, людзей высялялі. Суткі-другія... — хрыпла манілі.
Везлі на рызыку. Ўсюды званілі. — Самоуправство! Остановнться! — Грозна у трубку крычала сталіца.
Гнала над светам чорную хмару. Толькі чарней я не помню кашмару, Дзе б чарнатою чыноўнага зману Свет захінуўся, паўстаў, бы з туману, Дзе б крывадушна няпраўда скразная Гучна хістала сцягі Першамая, Крутка ўзыходзілі ўладныя зухі, Дзе было б столькі хлусні, паказухі.
Попел Чарнобыля душу мне выеў.
«Вецер, на шчасце, дзьмнуў не на Кіеў...» — Ўцешна спакойна трубілі газеты.
Знаю дакладна, куды дзьмуў смерч гэты, — Сэрца маё апаліў ён, пякельны.
Край мой, што могільнік сёння суцэльны.
Колькі жыць буду — сёмага мая Памяць кіпучую хвалю ўздымае, Тузае жахам даўно перажытым, Просіць, напраўду сабе адкажы ты — Гэта рэальнасць ужо, а не чуткі, Тыя кашмарам павітыя суткі,
Тыя хвіліны цягучкі чакання:
Новым узрывам выблісне ранне!
Зданню бядоты ноч закігіча.
Рушаць аўтобусы ўраз на Драгічын.
Свет захлынецца ў слёзлівай скрусе — Зонаю станецца паў Беларусі.
Ды адступілася з ноччу трывога.
Кожны бязбожнік дзякаваў Бога — Чэрава смерці утаймавана.
Стыла павольна чутая рана.
Ў дзень той прачорны, з бядой заручоны, Хойнікі ўсталі на ўскраіне зоны.
Міхась КУЧКО
«РЭЧКА БРАГІНКА, РЭЧКА БРАГІНКА...»
Вася прашаптаў: «Люда, калі пратрымаюся 21 дзень — выжыву...»
Ехаць сюды не сказаць каб хацелася. Далёка, цэлых восем гадзін у рэйсавым аўтобусе — гэта па-першае. Па-другое, само гэта паселішча мне не зусім, калі і не сказаць больш, падабаецца. I то: адна доўгая і не вельмі ўладкаваная вуліца, шчыльна аблепленая дамамі, хатамі і хацінкамі, чые вокны выходзяць прама на тратуар, мноства крывых пакручастых вулак і завулкаў, якія адыходзяць ад галоўнай і патанаюць у цемры вечарам, а восенню і вясной — у гразі. Нічога, карацей кажучы, добрага, ды так здарылася, што менавіта гэта месца пакінула знакі, добрыя і не вельмі, у душы і сэрцы, стала часткай лёсу, засталося ў думках і ўспамінах.
Ланцужок, які трывала звязаў мяне з Брагінам, а менавіта пра гэты райцэнтр на Гомельшчыне і пойдзе гаворка, бярэ пачатак у далёкім ужо жніўні 1979 года, калі я, выпускнік журфака БДУ, прыехаў па размеркаванні на працу ў мясцовую раённую газету «Маяк Палесся». Было нязвыкла: далёка ад дому, незнаёмыя людзі з іх дзіўнай («взьяв», «пойдэм») гаворкай, і ад таго ніякавата, але праз колькі месяцаў адчуванне гэта прайшло. Больш таго, мясціны гэтыя, краявіды — лясы са стромкімі соснамі, дубровы на беразе Дняпра — нечым нават прычаравалі.
Брагін у чэрвені 1986 года — гэта ўжо другі, «пасляваенны» Брагін, да краёў напоўнены тлумам. Бежанцы, што адсюль з'язджалі. «Партызаны», якія праводзілі дэзактывацыю будынкаў, вывозілі некуды моцна забруджаную глебу. Будаўнікі, што ледзьве не ў гразь бухалі кубаметры асфальту, каб менш узнімалася ў паветра радыеактыўнага бруду. I калючы дрот, які ўжо тады назаўсёды адрэзаў мноства навакольных вёсак (Калыбань, Піркі, Савічы, Крукі...) ад нармальнага жыцця. Мы ездзілі па гэтых вёсках з міліцыянерамі, бачылі, як бур'ян і палын (чарнобыль) бязлітасна душылі ўсё жывое і прыгожае на кінутых сядзібах, як куры, каб не пагрызлі здзічэлыя сабакі, узляталі на абсыпаныя буйнымі чорнымі ягадамі вішнёвыя дрэвы. Бачылі старых, якія прабраліся сюды толькі ім вядомымі партызанскімі сцежкамі і якія ўголас крычалі ад роспачы, калі мы іх адсюль вывозілі. Чорна-белыя трубы станцыі, выбух на якой падзяліў наша жыццё на «да» і «пасля», таксама былі бачны...
А ў кастрычніку таго ж 1986 года, калі колькасць грахоў на шалях лёсу пераважыла колькасць добрых спраў, я зноў на цэлых дзевяць месяцаў атабарыўся ў «Маяку Палесся».
3 тае вось пары і застаўся за мной доўг, які я праз столькі год еду аддаваць.
«Ім доліла ўзняцца да неба свайго...»
Аўтобус накручвае на колы бясконцыя кіламетры, a ў скронях метраномам б'е: «Рэчка Брагінка, рэчка Брагінка...» I словы гэтыя нейкім дзіўным чынам пераклікаюцца, перамешваюцца з радкамі, што ў памяці яшчэ з дзяцінства: «Черный камень, черный камень, что ж молчмшь ты, черный камень? Разве ты хотел такого, разве ты мечтал когда-то стать надгробьем нензвестного солдата?..»
Гэта — з «Рэквіема» Роберта Раждзественскага, напісанага паэтам у памяць аб загінуўшых на вайне.
А «рэчка Брагінка, рэчка Брагінка» — з верша самадзейнай паэткі С. Беставай, які мы друкавалі ў сваім «Маяку Палесся» ў пачатку 1987-га.
Гэта — таксама рэквіем. Па пажарных, што першымі пайшлі ў атамнае пекла і ўтаймавалі звар'яцелы рэактар чацвёртага энергаблока Чарнобыльскай АЭС.
Сярод іх быў і адзін наш зямляк — беларус Васіль Ігнаценка, які нарадзіўся і вырас ля той самай рэчкі Брагінкі ў ціхай і прыгожай вёсцы Спярыжжа.
Васіль Ігнаценка, якому лёсам было наканавана пражыць усяго дваццаць пяць гадоў, вось ужо столькі год ляжыць разам са сваімі сябрамі Віктарам Кібянком, Уладзімірам Правікам, Уладзімірам Цішурам, Мікалаем Ціцянком і Мікалаем Вашчуком на Міцінскіх могілках у Маскве.
А ў Брагіне засталася родная сястра Васіля — Людміла, на сустрэчу з якой я і еду. Людміла Іванаўна тут жыла ў 86-м, 87-м, жыве і па сённяшні дзень. Сустрэцца з ёю можна было, у прынцыпе, і раней, але нешта, сам не ведаю што, стрымлівала, нешта не пускала. He скажу, што баяўся да пары вярэдзіць чалавеку рану, бо яна, рана гэтая, з тых, якія ніколі не загойваюцца, але ж...
«Пакуль свяціла надзеі палоска...»
Людміла Іванаўна, якую чарнобыльскай вясной называлі проста Люда, сустракае мяне на парозе сваёй кватэры, праводзіць у вялікі і амаль пусты пакой. «Тут у мяне толькі ложак, тэлевізар і самыя неабходныя рэчы. Каб загрузіць у прычэп усё і зняцца з месца. Праз два гады гэта будзе, калі кантракт скончыцца», — тлумачыць невысокага росту і зусім нясталага веку жанчына і запрашае сесці на рыпучую, хісткую табурэтку. Садзімся адзін насупраць аднаго і неўпрыкмет пераносімся ў спякотны красавік 86-га, успамінаем, як гэта было.
— Дваццаць шостага была субота. Мы чакалі Васю, каб пасадзіць агарод: ён сам, калі прыязджаў на мінулыя выхадныя, прапанаваў гэта бацьку, казаў, што могуць зноў паслаць на спаборніцтвы. А каб Вася не дапамог бацьку і маці, такога ўявіць нельга, бо лепшага сына для бацькі і маці і брата для мяне, Колі, Наташы не было. Зухаваты, вясёлы — у нашых сямейных альбомах няма ніводнай фотакарткі, на якой бы Вася выглядаў хоць на кроплю засмучаным. Высокі і моцны, увесь у тату, — майстар спорту па пажарна-прыкладным спорце.
Дык вось, усю суботу мы чакаем Васю, а яго няма. Тата з мамай ужо гной вывезлі, растрэслі, а Васі няма. Дзіўна, але ў душы нічога не варухнулася, хаця, як на сённяшні розум, павінна было. Я — медык, працую на «хуткай дапамозе». У ноч з 25-га на 26-е я дзяжурыла, і было ў нас некалькі дзіўных выклікаў якраз у тыя вёскі, што потым за дротам апынуліся. Без дай-прычыны людзі валіліся з ног. Як снапы...
Апоўдні прайшлі першыя пагалоскі: брагінцаў, якія паехалі ў Прыпяць па каўбасу і іншыя прысмакі, у горад не пусцілі.
А вечарам мы ўбачылі Люсю — жонка Васі подбегам кіравалася да нашай хаты. Яна сказала, што на станцыі аварыя, што Вася атрымаў дозу апрамянення — яго самалётам адправілі ў Маскву. Люсю і іншых жонак адправілі быццам бы па вопратку, а хлопцаў тым часам хуценька адвезлі ў Кіеў.
Людміла Іванаўна на хвіліну прыпыняецца, збіраецца з думкамі, і ў пакоі становіцца ціха-ціха. Можа, гэтак жа ціха было і ў новай хаце Ігнаценкаў, якую так старанна дапамагаў будаваць Вася, калі туды прыйшла пакуль горкая, бо ніхто яшчэ не ведаў, што яна акажацца яшчэ і такой страшнай, вестка.
КНІГІ ОНЛАЙН
