Чарнобыльская рана
Мікола Мятліцкі
Выдавец: Літаратура і Мастацтва
Памер: 336с.
Мінск 2003
прыязджалі сюды яшчэ на гадзіну-другую — забраць забыты дакумент ці якую неабходную рэч. А больш за ўсё — для таго, каб развітацца з роднымі магіламі дзядоў-прадзедаў, паглядзець у апошні раз на сваю вёску, родную хату.
I ўжо больш ніколі пасля той злавеснай майскай раніцы над камінамі ўласоўскіх хат не віўся шызы дымок жыцця, не будзілі вясковую ваколіцу пеўні. За нейкую гадзіну вёска памерла. А мы, былыя аднавяскоўцы, як і тысячы іншых такіх жа гаротнікаў, на ўсё жыццё засталіся людзьмі без радзімы, усюды, куды б ні прыехалі, — чужымі сярод сваіх. Наша шырачэнная, парослая мяккім мурагом вуліца, па якой мы, дзеці, так любілі бегаць басанож пасля цёплага летняга дажджу; Грэбень і Старынка, адкуль уся вёска насіла кашалямі крамяныя баравікі, толькі іх прызнаючы за грыбы, усё астатняе грэбліва празываючы казлякамі; крутая Байструковая гара (так і засталося загадкай, чаму яна так звалася), з якой мы, малеча, любілі катацца зімой на санках; крынічка, што ратавала нас ад смагі і стомы на доўгай дарозе ад школы дадому — усё гэта засталося толькі ва ўспамінах...
Неяк потым, праз паўтара года пасля аварыі, мне ўдалося наведаць родную вёску. Былі і потым спатканні, але тое, першае, пакінула самае цяжкое ўражанне... Можа таму, што, нягледзячы на ўсе расповеды пабываўшых там аднавяскоўцаў, я не магла ўявіць, што за нейкі год хаты могуць так пастарэць, пачарнець — як людзі пасля доўгай і цяжкай хваробы, і ўвачавідкі згорбіцца... Вуліца зарасла быльнягом у рост чалавека без усякага знаку на якую-небудзь сцежку, якія некалі пісягавалі яе ўздоўж і ўпоперак. Праз такі ж быльнёг, як праз дрымучы лес, расхінаючы яго рукамі, давялося прабірацца да парога роднай хаты...
А там, у хаце... На стале ў місах — вараная бульба і кіслыя, даўно заплеснявелыя агуркі — рэшткі апошняй вячэры маіх бацькоў, У куце на вешалцы — татава спяцоўка, у якой ён хадзіў на работу, — вісіць, чакае гаспадара. На лістку адрыўнога календара чырванее ўсё тая ж майская велікодная раніца 1986 года. А навокал — вэрхал, бы ведзьмы тут баль спраўлялі. Усё большменш каштоўнае вынесена, усё, што можна разбіць, —
разбіта. I россыпам сярод гэтага друзу — фатаграфіі з сямейнага альбома, патаптаныя нечымі бруднымі ботамі, пакамечаныя— застыўшыя імгненні жыцця маёй сям'і. Вось першы здымак маіх бацькоў: яны, непазнавальна маладыя, крыху напружана сядзяць ля сцяны, трымаючы на руках смешнага карапуза ў доўгай кашульцы — майго старэйшага брата... Вось я, малая, на руках у дзядулі — насупленая, захутаная ў вялікую хустку... А вось сястра з сяброўкай — маладыя, прыгожыя, усмешлівыя, бы жывое ўвасабленне юнацтва...
Сабрала найбольш каштоўныя і ацалелыя ад ботаў вандалаў здымкі, паклала ў сумку. Схадзіла на могілкі, пакланілася магілам сваіх дзядоў, бабуль, родзічаў. A вадзіцель ужо сігналіць, прыспешвае...
Такім было маё спатканне з загубленай радзімай. Аднак я зноў забегла наперад.
Тады, у маі 1986-га, мы, бежанцы, вельмі хваляваліся за здароўе, асабліва дзяцей. Чуткі пра магчымыя наступствы хадзілі самыя розныя, аж да таго, што мясцовыя на поўным сур'ёзе цікавіліся, ці не выпадаюць у нас валасы, і стараліся трымацца ад «чарнобыльцаў» падалей — хто яго ведае, маўляў, мо тая радыяцыя заразная. Таму, калі па Беларускім тэлебачанні аб'явілі, што ў адной з мінскіх бальніц праводзіцца праверка «на радыяцыю», мы з дзецьмі назаўтра ж паехалі туды.
Чарга на тую праверку стаяла — куды тагачасным знакамітым гарэлачным. I амаль усе з дзецьмі, пад спякотным сонцам, без вады... Але вытрымалі, сяк-так дабраліся да запаветнага кабінета.
Праверка заключалася ў тым, што стомлены чалавек у белым халаце дакранаўся кожнаму да горла і правага бока доўгай бліскучай белай трубкай і адрывіста дыктаваў жанчыне, якая папярэдне запісвала нашы прозвішчы, нейкія лічбы. У нас ён намераў па 100 —110 (чаго — ніхто не ведаў) і дадаў:
— Нармальна ўсё, можаце не хвалявацца.
На гэтым абследаванне закончылася. Пазней мы даведаліся, што такім чынам правяралі ўтрыманне радыеактыўнага ёду ў шчытападобнай залозе і пячонцы, і ў некаторых лічбы, што паказваў прыбор, былі непараўнальна большыя. У маёй маці, напрыклад, якая прыехала да нас крыху пазней, «намералі» гэтага самага невя-
дома чаго ажно тры тысячы, і яе, як і бацьку (яго з крыху меншай дозай) тут жа паклалі ў бальніцу. Праўда, усё лячэнне зводзілася да бясконцых аналізаў і абедаў з марской капусты.
Мяне ж, заўсёды законапаслухмяную грамадзянку, турбавала апроч іншага тое, што я пакінула работу, ніяк не аформіўшы сваю адсутнасць. Пра вяртанне не сёння-заўтра размова ўжо не ішла, і пры першай жа магчымасці я, пакінуўшы дзяцей, вярнулася ў Хойнікі.
Хаця мінула нейкіх два тыдні з таго часу, як мы паехалі, вярнуўшыся, я з цяжкасцю пазнавала горад. Хоць на тых самых вуліцах стаялі тыя самыя будынкі і па-ранейшаму быў знаёмы кожны завулак, але не пакідала адчуванне, што гэта чужы горад, не той, у якім я пражыла шэсць гадоў, дзе займела сям'ю, нарадзіла дзяцей, знайшла сяброў. I жыў ён нейкім чужым, незнаёмым мне жыццём. Так бывае, калі ў доме, дзе вы жылі гадамі, пасяляюцца іншыя людзі і ў тых самых сценах з'яўляюцца новыя парадкі, традыцыі, пахі, гукі. Так і тут: усюды хадзілі зусім чужыя змрочныя, заклапочаныя людзі, не было з кім нават павітацца. На кожным кроку сустракаліся вайскоўцы. Па вуліцах, бы вялікія зялёныя чарапахі, раз'язджалі бэтээры, і на іх ніхто, акрамя мяне, не звяртаў увагі — адчувалася, што людзі даўно прывыклі. Але больш за ўсё ўразіла тое, што зусім не было дзяцей і вельмі мала — маладых жанчын, усё больш сустракаліся людзі сталага ўзросту ды мужчыны. Здавалася, горад за гэтыя два тыдні пастарэў на цэлыя дзесяцігоддзі.
Аформіўшы без асаблівых праблем водпуск, я вярнулася ў Жодзіна. Але чым далей, тым больш мы адчувалі сябе абузай у братавым доме. Тым больш, што тэрмін нашага знаходжання тут станавіўся ўсё больш няпэўным. I разам з тым вяртанне з дзецьмі ў Хойнікі ўяўлялася злачынствам перад імі, перад іх будучыняй.
Сталі шукаць выйсце са становішча, тэлефануючы ўсім сябрам, знаёмым і сябрам знаёмых. Нехта падказаў, што такіх, як мы, неарганізаваных бежанцаў, збіраюць у Хойніках, каб адправіць куды далей. I, развітаўшыся з гасцінным братавым домам, які даў нам прытулак у першыя, самыя цяжкія дні, у канцы мая мы зноў вярнуліся дамоў.
3. Эвакуацыя
Два дні, што правялі мы ў канцы мая ў Хойніках, — увесь час не пакідала адчуванне, што гэта нейкі чужы, не наш горад, — былі прысвечаны зборам у дарогу, у эвакуацыю. Гэтае страшнае слова ваенных часоў трывала тады ўвайшло ў наш лексікон і ўжо нікому не рэзала слых. Увогуле, вайсковая лексіка, ваенная вопратка, баявая тэхніка ў тыя дні былі больш прывычнымі, чым грамадзянскія — і міжволі думалася: як хутка чалавек да ўсяго прыстасоўваецца, нават да бяды...
Я ў гэтыя дні была занята вырашэннем адной галоўнай для мяне праблемы: як ехаць у гэтую эвакуацыю — адной, з двума малымі дзецьмі на руках. Ды яшчэ ж і рэчы трэба ўзяць, для малых іх патрэбна шмат, і ўсе самыя неабходныя, а на які тэрмін нас эвакуіруюць, ніхто не мог сказаць нават прыблізна. Як размеркаваць магчымасці сваіх рук, каб несці малую дачушку, якая толькітолькі пачала рабіць першыя крокі, узяць за руку двухгадовага сына і рэчы неяк цягнуць? Пра чыю-небудзь дапамогу не было чаго і марыць — муж-будаўнік дзень і ноч прападаў на рабоце і, як і заўсёды, разлічваць можна было толькі на сябе.
На зборным пункце, куды нам сказалі прыйсці раніцай, высветлілася, што такіх, як мы, «бежанцаў-дэзерціраў», у горадзе нямала: школьны двор быў забіты заклапочанымі эвакуантамі, сумнымі праважатымі, дзецьмі самага рознага ўзросту, чамаданамі, сумкамі, каляскамі — ну сапраўдны цыганскі табар! Найбольш уражвалі дзеці — яны за гэты месяц трывогі неяк пасур’ёзнелі, пасталелі, нібы адчувалі подых бяды. Толькі немаўляты нічога не разумелі і, як заўсёды, гучным крыкам паведамлялі, што ім хочацца есці ці час змяніць пялёнкі. Астатнія, як і дарослыя, знаходзіліся пад жахам ценю Чарнобыля. I нават такія малыя, як мае, не сваволілі, не капрызілі і разумелі слова «трэба». Калі я пакідала іх адных каля сумак і загадвала нікуды не адыходзіць, а сама бегла некуды запісвацца ці адзначацца— а гэта патрэбна было рабіць бясконца, то яны ціхенька стаялі і цярпліва чакалі, пакуль вернецца мама, не адыходзячы ні на крок. У той момант такая іх самастойнасць радавала, але потым ад гэткай іх заўчаснай
«даросласці» хацелася плакаць... I затым ад многіх людзей у «чыстых» зонах даводзілася чуць, што нашы чарнобыльскія дзеці падобны на маленькіх старых сваімі паводзінамі, недзіцячай сур'ёзнасцю...
Урэшце, пасля некалькіх рэгістрацый і перарэгістрацый, падалі аўтобусы. Іх было шмат, і калі калона рушыла з месца, відовішча атрымалася ўнушальнае: легкавікі з суправаджаючымі адказнымі асобамі і ДАІ, уазікі «хуткай дапамогі», дзесяткі аўтобусаў... Пажылыя жанчыны, што стаялі ўзбоч дарогі, самотна глядзелі ўслед, махалі рукамі, плакалі — па нас ці па сваіх дзецях і ўнуках, што недзе гэтак жа воляй лёсу бадзяліся па свеце, ратуючыся ад нікому да таго часу невядомай радыяцыі...
Нас прывезлі на невялікую станцыю Касцюкоўка, што пад Гомелем. Гадзіны праз дзве чакання — спякота, няма дзе ні прысесці, ні пераапрануць дзіця, не кажучы ўжо пра нейкае там харчаванне — падалі спецыяльны цягнік. Яшчэ гадзіны праз паўтары, ужо надвячоркам, ён урэшце адправіўся. Куды нас вязуць, ніхто не ведаў — толькі прайшла чутка, што некуды на Віцебшчыну. Да месца прызначэння ехалі амаль паўтара сутак. За дарогу ўсе — і дарослыя, і дзеці — стаміліся неверагодна. Горш за ўсё было тое, што ў нясцерпнай духаце вагона вельмі хутка сапсаваліся ўсе прадукты, што мы бралі з дому, скончылася і вада. Дзеці плакалі, прасілі есці і піць. Цяжэй за ўсіх было «груднічкам», якія знаходзіліся на штучным кармленні, — тыя сумесі, малако, кампоты, што бралі з сабой іх бедныя мацяркі, пракіслі яшчэ ў Касцюкоўцы, а даць ім у рукі звычайны кавалак хлеба, як мы, яны не маглі. Таму паілі сваіх галодных дзетак простай вадой — цёплай, не вельмі чыстай, нясмачнай, якая танюсенькім струменьчыкам цякла з крана ў вагоне. I малілі Бога, каб гэтае пакутлівае падарожжа хутчэй скончылася.
КНІГІ ОНЛАЙН
