Цікавая хімія
Выдавец: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі
Памер: 75с.
Мінск 1936
хімічнага працэсу—бражэння 9, як гэта мае месца ў квасе, піве 5 віне; або выдзяляецца, як у нашым выпадку, пры ўзаемадзеянні, двувуглекіслага натрыя з віняакаменнай або лімоннай кіслотамі, ■бясшкоднымі для здароўя; або, нірэшце, уводзіцца ў іх са зне пад ціскам.
А па-чацвертае, пробка вылятае з бутэлькі таму, што з цвер.дых злучэнняў, займаўшых невялікі аб’ём, адразу выдзелілася вялікая колькасць газаў.
Пры ўзрыве пораху гэтае раптоўнае павелічэнне аб'ему пры -пераходзе з цвёрдага стану ў газападобны адбываецца яшчэ хутчэй і яшчэ больш значна. Адтаго-та парахавыя газы, імкнучыся расшырыцца, і выштурхваюць цяжкі артылерыйскі знарад з такон «ачатковай скорасцю, што ён ляціць дзесяткі вёрсг.
АЧЫСЦІЦЬ ЯЙКА, HE РАЗБІЎШЫ ШКАРЛУПЫ
У французаў ёсць прыказка: „Нельга прыгатаваць яешню, не разбіўшы яек“. Хіміку, пачуўшы гэтую прыказку, астаецца толькі «гаціснуць плячмі. Няма нічога лягчэй і прасцей, як ачысціць яйка, не разбіваючы яго шкарлупы.
Хацеў-бы думаць, што вы ўжо здагадаліся, як гэта зрабіць, калі ведаеце, што цвёрдая абалонка яйка—таксама вуглекіслая ®апна, як мел і мрамар.
Дастаткова толькі апусціць яйка ў слабы раствор салянан кі<латы. Канечна пасля растварэння шкарлупы—яйка есці без добрага ярамывання нельга.
Пры гэтым вы адначасова зможаце паказаць’жадаючым яшчэ такі фокус.
НЫРАЮЧАЕ ЯЙКА
Удзельная вага сырога яйка нямногім большая за ўдзельную sary слабай салянай кіслаты. Апусшўшыся на дно сасуда, яйка пакрываецца ітузыркамі вугальнага ангіндрыда і ўсплывае на паверхню. На паверхні вадкасці пузыркі газу адарвуцца ад шкарлупы яйка і паляцяць у паветра, а яйка зноў апусціцца.
і)Бражэнне—вынік жышхездольнасці розных мікраарганізмаў, якія змяня_ юць хімічны састаў ззсяляемага імі пажыўнага асяродцзя. Бактэрыі спіртавога бражэння разлагаюць цукровыя вяшчэствы з выдзяленнем алкаголя, вугальнага газу і малых доз іншых злучэнняў. Такім шляхам вінаградны сок бродзіць, яератвараючыся ў віно. Таксама адбываецца і пад'ём цеста дражджамі ад выдзяляемай вуглекіслаты. Дзейнічаюць не самі жывыя арганізмы, хімічныя злучэнні (энзімы), імі выдзяляемыя.
Такое ныранне і ўсплыванне яйка (рыс. 33) будзе адбывавда да таго часу, пакуль уся шкарлупа не растворыцца.
Можаце цяпер выняць яйка, спаласнуць яго вадой і выяусціць на скавародку, але можаце зрабіць з ім яшчэ адзін з наступных двух доследаў.
РАСТУЧАЕ ЯЙКА
Тоненькая плёнка, аблягаючая яйка, астанецца неразбуранай дзеяннем кіслаты, якая растварыла шкарлупу. Гэтая плёнка прапускае крышталічныя вяшчэствы (крылйталоіды) і затрымлівае так званыя калоіды \ да якіх адносіцца яйкавы бялок, які няздольны крышталізавацца. 3‘ява гэтая называецца дыялізам і выкарыстоўваецца ў тэхніцы для аддзялення ад калоідных раствораў патрэбных вяшчэстваў.
Таму яйка, пакладзенае ў чыстую, некалькі раз у суткі змяняемую ваду, хутка асвабаджаецца ад слядоў салянай кіслаты, пранікшай праз абалонку, і пачынае ўпітваць у сябе ваду, не даючы ў той-жа час свайму змесціву пранікаць вонкі.
Рыс. 33.^ііыраючае „Але дазвольце,—спытаецеся вы,—ды хіба вада—крышталоід?“
Успомніце прыгожыя крышталы лёду на нашых вокнах у зімовы час, разгледзьце ўважліва іголкі інея, які пакрывае галінкі дрэў зімой, 1, нарэшце, угледзьцеся ў правільную форму дробных сняжынак. Калі вы задалі такое пытанне,—вам будзе сорамна!
Праз трое сутак ляжання ў вадзе яйка, асвабоджанае ад шкарлупы, прыкметна павялічыцца ў аб'ёме.
Вос спосаб рабіць буйныя яйкі з дробных.
Рыс. 34 Яйка, уштурхваемае у сасуд атмасферным ціскам.
пакласці вострым канцом у горла графіна, з якога частка паветра папярэдне выдалена награваннем. Для гэтага *aCT*™°Ba спаліць v графіне кавалак паперы. Паветра пры гэтым расшыраейца, і частка яго выходзіць вонкі. Яйка па меры ахалоджання графіна ўштурхваецца ў сярэдзіну апошняга ціскам знадворнага паветра. У момант, калі яно валіцца на дно графіна, чуецца гук як-бы выстрала. Гэта ўслед за яйкам урываецца ў графін знадворнае паветра (рыс. 34).
Яшчэ болып эфектна правесці ўвесь дослед чыста хімічным шляхам. Нічога паліць унутры графіна (з рызыкай, што ён ^яшчэ, чаго добрага, лопне) не трэба, а трэоа яго напоўніць вугальным ангідрыдам і, трымаючы ў адной руцэ яйка, другой хутка выліць у графін з прабіркі моцны раствор едкага калі (сцерагчыся пырскаў!) і ў той-жа момант закупарыць адтуліну графіна яйкам.
Едкі калі паглынае вугальны ангідрыд, ператвараючыся у ву лекіслы калій (паташ), так што ў графіне ўтвараецца разрэ. джаная прастора і яйка „ўсасваецца* ў графін.
ЯМКА Ў ГРАФІНЕ
Але калі вам пакажацца сумным трое сутак чакаць рэзультатаў папярэдняга доследу, зрабіце замест яго з тым-жа яйкам другі дослед.
Запрапануйце каму-небудзь увесці ў бутэльку з шырокім горлам або ў графін яйка.
Задача гэта старая, і рашалася яна заўсёды чыста фізічным шляхам. Крута зваранае яйка, асвабоджанае ад шкарлупы, раяць
Ч Ад грэчаскага слова КоГ/л-клей.
на 1000, зусім такі-ж, як пры ўдыханні паветра, удзесяцёра больш багатага вугальным ангідрыдам, але толькі атрыманым хімічным шляхам.
ХІМІЧНЫЯ МАІЫЛЬКІ
ГЛАВА VI
ЯШЧЭ ДОСЛЕДЫ 3 ГАЗАМІ
АЧЫСТКА САПСАВАНАГА ПАВЕТРА
На сучасных падводных суднах, у кабіяах стратастатаў паветра неперарыўна ачышчаецца ад лішку выдзеленага дыханнем экіпажа вугальнага ангідрыда растворам едкага калія, які можна замяніць і едкім натрам1).
Такім чынам, наш папярэдні дослед ілюструе адно з прымяненняў хіміі да тэхнікі і дае нам практычнае ўказанне, як ачысціць спёртае паветра ў пакоі хворага, калі ўрач забараніў адкрываць у ім фортку.
Талеркі з налітым у іх растворам шчолачы хутка паглынуць шкодны лішак вугальнага газу і аблегчаць дыханне хворага.
Дарэчы, вось што гаворыць аб вугальным ангідрыдзе, які выдыхаецца нашымі лёгкімі, адзін англійскі ўрач 2). Звычайнай мерай сапсаванасці данага ўзору паветра лічыцца колькасць вуглекіслаты, якая ў ім знаходзіцца, хоць трэба заўважыць, што гэты газ, атрыманы ў хімічна чыстым выглядзе, можа быць удыхаем у вялікіх колькасцях, не прыносячы шкодных вынікаў. Гэтыя шкодныя вынікі не наступаюць, пакуль колькасць вуглекіслаты не пераўзыходзіць 5 частак на 100. Калі-ж, наадварот, вуглекіслата атрымліваецца шляхам дыхання, то вынік аказваецца іншым, бо ў даным выпадку ў вуглекіслаце ёсць арганічная прымесь вельмі шкоднай уласцівасці. Так, эфект, атрымліваемы пры ўдыханні паветра, якое змяшчае 1‘/2 часткі выдыхнутай вуглекіслаты
0 Кур'ёзна, як гэтага не прадугледзеў Жуль Верн у сваім агульнавядомым рамане .20000 лье под водою'!.
2) К а м м н н с—„Хнмня жнзнн н здоровья"
Рыс. 35. Хімічныя матылькі.
Каб зрабіць гэты дослед, вазьміце бутыль з шырокім горлам, заткнутым пробкай з прапушчанай праз яе варонкай з шырокім носікам. Калі такой шкляной варонкі не знойдзеце ў продажы, склейце яе з тонкага картону. У бутэльцы атрымлівайце вуглекіслы газ дзеяннем салянай кіслаты на двувуглекіслую соду. Кіньце ў варонку лёганькі шарык, якіб шчыльна закрывіў яе адтуліну. Я браў для гэтага маленькі пустацелы шарык зцэлулоіда (агненебяспечны), але лепш, калі зможаце зрабіць яго з сарцавіны бузіны або падсонечніка. Выразаўшы груба нешта блізкае па форме да шарыка, яго акатваюць паміж далонямі, пакуль форма не наблізіцца да зусім шарападобнай.
Для прыгожасці да шарыка прыклейце выразаныя з тонкай папяроснай паперы крылцы матылька, прыпадняўшы іх уверх. Раю, папярэдне, змачыўшы паперу сіняй лакмусавай настойкай, выразаць з яе крылцы пасля таго, як яна прасохне. •
Як толькі вугальнага ангідрыда збярэцца дастаткова, каб перамагчы вагу шарыка, ён вырываецца з бутэлькі (асабліва пры ўзбаўтванні апошняй), падкідваючы „хімічнага
Узляцеўшы на невялікую вышыню, ён зноў апускаецца ўніз, зноў закрываючы варонку. Узлёт 1 апусканне прадаўжаюцца, пакуль не выдзеліцца ўвесь вуглекіслы газ. Крылцы блакітнага матылька
пры гэтым ружавеюць.
Праўду кажучы, без прыклееных крылцаў шарыкі працуюць лепш, і іх можна кінуць у варонку тады адразу некалькі (два-тры). Крылцы-ж не толькі змяняюць свой колер на ружовы, але і намакаюць, перашкаджаючы шчыльнаму судакрананню шарыка са шклом варонкі, але затое дослед з матылькамі прыгажэйшы.
Такім чынам, праводзячы дослед, у выпадку няўдачы абарвіце ў вашых „матылькоў* крылцы і задавольцеся „хімічнай пляскай“ бузінных шарыкаў.
ПАДВОДНАЯ ЛОДКА 3 КАРОБАЧКІ
Дікавую варыяцыю доследу з ныраючым і выплываючым яйкам дае ў перасказе з французскага журнала „Nature" рускі спецыяліст па любіцельскіх доследах, які скрыў сваё імя пад псеўдонімам Тіт Т.1). Вось як ён апісвае гэты дослед:
„Пры продажы аптэкарскіх матэрыялаў нярэдка сустракаюцца высокія, круглыя (цыліндрычныя) каробачкі. У донцы такой каробачкі пракаліце некалькі адтулін, а ў крышцы адну крыху
большую, цэнтральную. Праз гэ' тую апошнюю павінен праходзіць стрыжань (шпілька, дрот) двайнога клапана, састаўленага з картоннага кружка (знізу) і шырокай пробкі (зверху); прыгоднай будзе пробка ад баначкі з гарчыцай. (Рыс. 36, налева, паказвае каробачку і клапан у яе крышцы).
Рыс. 36. Падобнасць хімічнага «Унутры каробачкі памяс„вечнага рухавіка-. ціце „газавы рухавік®, які бу-
дзе прыводзіць у рух вашу каробачку, калі вы апусціце яе ў ваду. На тым-жа рысунку вы бачыце, што гэты рухавік прадстаўляе сабой маленькі пузырок, напалавіну насыпаны сумессю роўных колькасцей соды і вшна-каменнай кіслаты. Пузырок закрываецца пробачкай са скразной адтулінай дастатковай шырыні.
„Для лепшай устойлівасці каробачкі, на дно яе прыбаўце які-небудзь груз, напрыклад, дробных цвікоў.
ЯУ вялікую шкляную банку з вадой апусціце дном ўніз гатовую закрытую каробачку; вада будзе ўваходзіць у яе праз
ніжнія адтуліны, а паветра выходзіць зверху праз кдапан, і каробачка апусціцца ў ваду. Але вось пачынае працаваць газавы рухавік: у пузырок пападае крыху вады, змочвае парашок,
і з яго зараз-жа выдзяляецца ў вялікай колькасці вуглекіслы газ, які напаўняе каробку і выцясняе з яе ваду праз адтуліны ў дне: пры гэтым увесь час, пакуль каробачка знаходзіцца пад вадой, адтуліна ў крышцы астаецца прыкрытай картонным кружком клапана, таму што лёгкая пробка, падымаемая ціскам вады, цягне клапан уверх. Каробачка, напоўненая газам, зноў усплывае ўверх; першай паказваецца з вады пробка, клапан апускаецца
КНІГІ ОНЛАЙН
