Цікавая хімія
Выдавец: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі
Памер: 75с.
Мінск 1936
Затое цяпер мы ведаем, як абясшкодзіць тыястрашныя сілы што ў іх скрыты, і бязбоезна праробліваем з імі ўсемагчымыя доследы.
„Няма дрэнных ролей, а ёсць дрэнныя акторы",—запэўняў нейкі драматург. Так і мы скажам, што „няма небяспечных вяшчэстваў, а ёсць няўмелыя эксперыментатары“.
Мы пастараемся не папасці ў іх лік. Хоць 1 кажуць: „Той не яздок, хто пад канём не бываў; той не хімік, у якога ні разу вадарод не ўзарвала“,—з апошнім я неазгодзен. Хімік павінен быць асцярожным 1 акуратным, а ў асцярожнага і акурат-
3. Цікаяая хімія.
нага чалавека ніякіх непрадугледжаных „выпадкаў“ быць не павінна.
А таму, прыняўшы ўсе меры перасцярогі, зоймемся цяпер атрыманнем „страшных газаў“.
Хто не чуў аб заэойственых газах на палях бойкі апошняй сусветнай вайны? Хто не чытаў прадраканняў, што наступныя войны стануць „хімічнымі“, што ў іх галоўная роля адвядзецца атручванню праціўніка смертаносны.мі,усюды пранікаючымі ядамі?!.
На першы раз мы пазнаёмімся з газам, хоць і не ядавітым і не ўжываемым у хімічнай вайне, але тым не менш вельмі небяспечным і патрабуючым найбольшай асцярожнасці пры яго атрыманні.
САМЫ ЛЁГКІ ГАЗ
Самы лёгкі з усіх газаў называецца вадародам. Ён у 14 pasoy лягчэй за паветра. Паветра-ж, трэба заўважыць, у 770 разоў лягчэй за ваду.
Такім чынам вада, з якой мы ўсе так добра знаёмы, заключае ў сваім саставе найбольш лёгкае з усіх вядомых нам на зямлі вяшчэстваў.
А што гэта так, што вада не простае цела і вадароду недарма дано яго прозвішча, я зараз вам дакажу.
Мы ўсе бязбоезна п‘ем ваду, яна неабходна для падтрымання нашага жыцця, яна ў колькасці 58 проц. уваходзіць у састаў нашага цела.
Справа ў тым, што вадарод не растворан у вадзе, як цукар у шклянцы чаю: ён разам з другім газам, кіслародам, утварае ваду. У тым-та і заключаецца здзіўляючая тайна хімічных ператварэнняў, што вяшчэствы, уступаючы ў злучэнні адзін з другім, даюць зусім новыя целы, а не простую сумесь пачатковых вяшчэстваў. Вадарод і кісларод—газы. Змешваючыся, яны даюць сумесь газаў; злучаючыся—ваду.
Пяройдзем да некаторых доследаў.
Перад вамі дзве двухгорлыя склянкі, напоўненыя кожная на дзве трэці вадой; іх горлы шчыльна заткнуты праваранымі ў парафіне мяккімі і пругкімі пробкамі: праз першую пробку першай склянкі прапушчана амаль да самага дна склянкі шкляная трубка, якая аканчваецца варонкай. Другая пробка гэтай склянкі злучана з першай пробкай другой склянкі, выгнута.й пад прамымі вугламі шкляной трубкай, якая ў першай склянцы апушчана толькі крыху ніжэй пробкі, а ў другой даходзіць амаль да дна. 3 апошняй пробкі выходзіць
газаадводная трубка, выгнутая, як паказана на рыс. 12. Адцягнуты кончык яе з вузкай адтулінай пагружан у ваду пнеўматычнай ванны. Ролю апошняй можа адыгрываць звычайная глыбокая талерка.
Раней чым прыступіць да доследу, я самым дасканалым чы-
нам замазваю ўсе пробкі (апрача першай) замазкай, каб газ,
які мы пачнем здабываць, не знайшоў нідзе выхаду праз зазоры паміж шклом і пробкай.
Напоўніўшы два-тры вузкіх і высокіх шкляных цыліндры вадой, я прыкрываю іх квадратнымі кавалачкамі матавага шкла. Цыліндры, пры патрэбе, можна замяніць звычайнымі бутэлькамі з-пад мінеральнай вады або з-пад квасу,—словам,
Рыс. 12. Здабыванне вадарода.
дастаткова тоўстасценнымі. Тут-жа на стале ў мяне штатыў з прабіркамі і ручнік; як можна далей ад прыбора'для здабычы газу, лепш за ўсё—на асобным століку, пастаўленым у некалькі кроках ад першага,—спіртавая лямпачка з каўпаком (рыс. 13).
У школах звычайна здабываюць вадарод у такіх самых пры-
борах, дзейнічаючы сернай кіслатой на цынк.
Вы, мабыць, ведаеце, што серную кіслату наліваюць у шкляначкі, якія на зіму ставяць паміж двайнымі рамамі вокнаў. Яна ў вышэйшай ступені гіграскапічная, г. зн. добра сушыць паветра, адбіраючы ад яго вільгаць; адтаго-та ў гэтым выпадку вокны і не „пацеюць“. Звярніце ўвагу, што з восені яе наліваюць не болып чвэрткі шхлянкі, а к вясне шкляначкі
Рыс. 13. Спіртавая лямпачка. амаль поўныя.
Металы ў большасці выпадкаў добра раствараюцца ў сернай кіслаце, утвараючы адпаведныя сернакіслыя солі і выцясняючы з кіслаты вадарод.
Ужываемы для напаўнення аэрастатаў вадарод доўгі час здабывалі такім чынам; толькі замест дарагога цынка бралі таннае жалеза ў выглядзе жалезнага лому.
Аднак, я пакажу вам другі спосаб атрымання цікавячага нас газу. Ён больш зручны і менш небяспечны.
He будзем забываць, што серная кіслата—гэта вешчаство.
з якім, чым менш будзем мець справу, тым лепш, асабліва калі нельга абыйсціся капляй-другой, а даводзіцца маніпуляваць з адносна вялікімі колькасцямі яе.
Я скарыстаю тое, што многія металы выцясняюць вадарод не толькі з кіслот, але і з вады. Праўда, у большасці выпадкаў такое разлажэнне адбываецца толькі пры вельмі высокай тэм-
пературы, але, па шчасцю, ёсць некаторыя металы, здольныя
разлагаць ваду і пры звычайнай тэмпературы.
Да такіх металаў належыць начцы з шчыльна прыцёртай
Рыс. 14. Неасцярожны досяед з вадародам.
кальцый. Я захоўваю яго ў бапробкай. Як бачыце, ён заліт нейкай вадкасцю. Гэта—карасін, на які кальцый не дзейнічае хімічна. Затое на паветры гэты метал хутка акісляецца, іржавее, ператвараецца ў вапну (нягашаную). Той-жа працэс адбываецца пад вадой, толькі ў гэтым выпадку ўтварыўшыйся вокіс злучаецца з лішкам вады ў водны вокіс кальцыя (так званую гашаную вапну).
Выняўшы кавалачак шэравата-белага метала абцужкамі, асцярожна абсушваю яго прасляды карасіну, не кранаючы
макальнай паперай, выдаляючы метала рукамі.
Цяпер глядзіце: я вымаю з першай склянкі першую пробку, хутка кідаю кавалкі кальцыя ў ваду, зараз-жа зноў закупорваю банку і абмазваю пробку замазкай.
Кавалкі метала, упаўшы на дно склянкі, пакрываюцца пузыр-
камі газу, якія, адарваўшыся ад паверхні кавалкаў, хутка ўсплываюць уверх. Хутка вадкасць у банцы здаецца нібы кіпячай. Газ, які выдзяляецца, выцясняе, вярней цягне з сабой паветра і ідзе з ім разам у другую склянку, а адтуль з газаадводнай трубкі—у акружаючую атмасферу, булькаючы пузыркамі
праз ваду.
Напоўніўшы адну з прабірак вадой, закрываю яе вялікім пальцам, пераварачваю і апускаю яе канец у ваду талеркі, якая адыгрывае ў нас ролю пнеўматычнай ванны. Адводжу палец у бок і трымаю адтуліну прабіркі над адтулінай трубкі. Пузыркі газу, якія раней выходзілі праз ваду, ідуць у прабірку, выцяс-
няючы з яе паветра. Хутка прабірка напаўняецца газам. Зноў закрываю яе пальцам, вымаю з вады і хутка нясу да століка, на якім стаіць спіртавая лямпачка. Трымаючы прабірку адтулінай уніз, падношу яе да полымя і адкрываю.
Чулі свіст? Ён паказвае, што вадарод у прабірцы змешан з паветрам і абыходзіцца з ім трэба асцярожна.
Трэба, значыцца, пачакаць крыху, пакуль вадарод, які выдзяляецца, выцесніць сляды паветра з апарата. А каб не сядзець без справы, прачытайце старонку з кнігі аднаго англійскага хіміка аб тым, як іншы раз можа быць небяспечным узрыў вадарода-
Вось што ён піша:
„Некалькі год таму назад рабочыя, занятыя пры пабудове вялікага паравога катла для германскага ваеннага судна, па неахайнасці пакінулі ўнутры яго некалькі кавалкаў цынка; ім у галаву не прыходзіла, што гэтым яны могуць прычыніць смерць многім сваім таварышам 1 прывесці многа рабочых сем‘яў у глыбокі роспач. Паравік быў падняты на судно і ўстаноўлен на месцы. Праз некаторы час, судно адправілася ў пробнае плаванне. Трум быў перапоўнен занятымі качагарамі; машыны ўпершыню дрогнулі і хутка пагналі магутнае судно па мору. Вада за гэты час нагрэлася да надзвычай высокай тэмпературы, і цынк хутка раствараўся ў ёй, высвабаджаючы пры гэтым значную колькасць вадароднага газу. Гэты газ разам з паветрам утварыў у паравіку страшэнна ўзрыўчатую сумесь. Людзі, працуючыя навокал паравіка, вядома, нічога гэтага не падазравалі, а між тым кацёл паступова напаўняўся ўсё больш і больш гэтай смяротнай сумессю. Як раптам, без усякіх папераджальных прызнакаў, з асляпляльным блескам і аглушальным громам вялікі паравік разарваўся на часткі, забіўшы або пакалечыўшы ўсіх людзей, якія знаходзіліся ў памяшканні, а само судно напоўнілася воблакам перагрэтага пару. Прычына ўзрыву асталася тайнай, пакуль у астатках паравіка не знайшлі кавалачкаў цынка.
Такім чынам, мы бачым, што сілы хімічнай суроднасці, знаходзячыся пад кантролем, становяцца карыснымі слугамі, а зне кантроля—страшэннымі ўладарамі"J).
ВАДА 3 АГНІО
Ну, цяпер зноў можна вярнуцца да нашага прыбора. Напоўнім газам яшчэ адзін цыліндр; на гэты раз газ згарае амаль бязгучна і не ў момант; можна нават заўважыць паявіўшаеся пры гэтым амаль бескаляровае полымя.
і) Д. Мартнн—„Чудеса н завоевання современной хнмнн“.
Вымем газаадводную трубку з пнеўматычнай ванны і, адвярнуўшы на ўсякі выпадак у бок твар, запалім выходзячы з яе газ. Ён гарыць спакойна (рыс. 15), маленькім, ледзь бачным
полымем.
Што-ж атрымліваецца пры гарэнні? Вада! Наблізьце да полымя халодны, зусім сухі уцюг,—ён пакрыецца каплямі вады.
Металы адбіраюць ад вады кісларод, а вадарод, які выдзеліўся, зноў пры згаранні злучаецца з ім і зноў ператвараецца ў ваду.
Вадарод гарыць не толькі ў паветры: яшчэ больш энергічна, чым з кіслародам, злучаецца гэты газ з хлорам. Калі-б апусціць наша вадароднае полымя ў сасуд з хлорам, яно не патухла-б; яно прадаўжала-б гарэць, змяніўшы свой крыху блакітнаваты ледзь прыкметны
Рыс. 15. Сухі уцюг пакрыколер на зеленаваты, ясна бачны. Хлор ваецца каплямі вады. яшчэ з пазнаёмімся)-каляровы
газ. Яго жоўта-зялёны колер бляднеў-бы па меры гарэння вадарода, і калі б тое, што знаходзіцца ў сасудзе абескалёрылася, полымя патухла-б само сабою. У выніку гарэння мы атрымалі-б ужо знаёмы нам па ранейшых доследах хлорысты вадарод.
Прыліўшы ў сасуд вады і ўзбаўтаўшы сасуд, мы атрымалі-б саляную кіслату, афарбоўваючую сінюю лакмусавую паперк} ў чырвоны колер.
Але мы не станем рабіць гэты дослед: як хлор, так і хлорысты вадарод ядавітыя, і іх не трэба здабываць у пакоі.
„УЗРЫЎ" АЭРАСТАТА
Толькі ў самыя апотнія гады хімікі абезапасілі ад агню паветраплаванне, напоўніўшы абалонку дырыжабляў негаручым рэдкім газам—геліем. Нажаль, гелій не такі лёгкі, як вадарод, і, што самае важнае, не ўсюды знаходзіцца. Таму нельга лічыць
КНІГІ ОНЛАЙН
