Цыганы
Ангус Фрэйзэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 272с.
Мінск 2003
15Параўн. Е.О. Winstedt, ‘Gypsies at Bruges’. JGLS(3), 15 (1936), pp. 126—134.
16 Найлепшым аглядам пазычанняў y эўрапейскіх дыялектах (хоць і праведзеным больш як сто гадоў таму) застаецца F. X. Miklosich, Uber die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner Europas (Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philoso phisch-hislorische Klasse, Vienna, 1872—1881), асабліва Part 3 (‘Die Wanderungen der Zigeuner’) in vol. 23 (1874), pp. 1—46.
няў)? Было б неразумна сцвярджаць гэта адназначна. Зыходзячы з адрозненняў у пазычаннях з славянскіх і румынскіх крыніцаў, хуткага тэмпу міграцыі на захад і наступнага змешвання з мясцовымі народамі, нельга выключаць таго, што сучасныя дыялекты маглі паходзіць з перамяшаных гаворак розных, ужо раней дыферэнцыяваных групаў, а цыганы, якія спачатку ўнікнулі лінгвістычнага ўплыву славянаў і румынаў, зазналі яго пад час свайго пазнейшага перамяшчэння.
<[ТЬе. nnllLChipItct truth of Cgipt.anboftberimai? «nt of tbey? fpecbe.
cegiptfs a totmtrepiomeb to Tntp
Ebe country to plm.Tcull of wine,come anokon?
C brrbe many great wploecnrt.in t be tobicb be man? great uploe beadee. ynf tablet) Mumu UutO man? bolpfatberp ao it appen tb in bi ta f pa trfi. Г0* people of the coOtep befwarte anb onto gooifgifio (n ft*4 ap parel contrary toother nartonM bey belpgW tmgero ano bfe pyMng tlirp bane lit Ie manor,JO eupl logging j pet I pep be pleafan t baOfeWC brrbe few o; none of tbeCgipctJPbbotbOtoelfrgiptfoiifgfpt «replete# nob IS inftoel alpona.Cher mon? if braCTe ano gotor yf there beany man b to pl Itame parte of tpey) tprfta CngfpHe ano ifgipt fpecbe (olotoetb*
СФооО mo:oto
Kacbitturpopuep
koto farce ip ft to tbennt totrnc
Cater mpUbartojap
Afi. M>
pou ce welcome to roe towne ®apja btPbarfo;«g HOPI pou bipnhe tome loine fljolepipiaucna
Jtoplgotoftbpou Sbauatofa
fcitpouootonranobipncke kPllelenpee
® -'inke btpnkefo; goofake pe pe OrnelatTe S^apocgeuemebteaoanO topne Scbaeoa mano; labcue
©rucmefleilie ВатлтаЯе
Stgapoecomebptbrrbarkea tootoe
ScbaeatootOeyfutTe
Cfeucme apfeo ano petreg ua mat paba la ambiell seucbgoooooftyou Tcbrmitto
©ooonpgbt laebitatut
The.xxxix. dufttertreatethof the natural) irfpoftrionof f> Jun, anbof Jurpaoftbey; mony ano of they; fpecbe.
CI amanfiebtrcyon.fomecali me a Jeto Colefu CbtpO? bag netiertrcto
J ftoulb kepe ©ofes ot be latoe
J feare at length J Qeall ptouca oatee fllattp tbpngeP of mopfep labrs bo 7 not ket pe J bdeucnot tbeptophetep,! lye to longe a deep*.
Ju
Мал. 1.
Старонкі з 77ie Fyrst Boke of the Introduction of Knowledge.
Першая згадка словаў з рамані
Мал. 2. Цыганская сям'я паводле The Master of the Housebook, блізу 1480 г. Нацыянальная бібліятэка, Парыж
Мал. 3. Цыганская лекарка, якая вылечыла шатляндскага караля. Муніцыпальная бібліятэка, Арас
Мал. 4. Цыганская танцорка. Дэталь габелена з Турнэ, блізу 1500 г. Музей Гаазбэка, Бэльгія
Мал. 5. Цыганскае паселішча
паводле Фрэнсіса Ўітлі.
Канец
XVIII ст. Бэрмінгэмскі гарадскі музей і мастацкая галерэя
Мал. 6. Цыганы ў дарозе. Гравюра Жака Калё, 1622 г.
Мал. 7. Цыганскі табар. Гравюра Жака Калё, 1622 г.
Мал. 8. Флямандскі папераджальны знак, які паказвае лупцаванне і клеймаванне цыгана, блізу 1710 г. Надпіс: “Пакаранне цыганоў”
Мал. 9. Нямецкі папераджальны знак для цыганоў, блізу 1715 г.
Надпіс: “Пакаранне...бадзягаў і цыганоў...” Нордлінгэнскі музей. Баварыя
PREMATICA
Q V E S V M A G ES T A D M A Nda fe promulguc.en razon tie 'o> Gitsnos, ouc andan por cl Rcvno.v orras colas.
Мал. 10. Трансільванскія цыганы, якія граюць на скрыпцы і цымбалах. Гравюра Дж. Марціна Стока, 1776 г.
F. N М л D R I D, Pur la viuda de Ioan Gonsalez.
Ano.M.DC.XXXIII.
Мал. 11. Прагматычная санкцыя 1633 г. Філіпа IV Гішпанскага
Мал. 12. Цытан, які стрыжэ асла ў Гішпаніі. Літаграфія Вілэна. Нацыянальная бібліятэка, Парыж
©ftnfugtr Itcbcr I'ckr Ьісй VW bon ^cf^rcibuturince JOrcftkficnppcnacule
НфЛч ЗДч । is.mf 11Np *^йф(bibcnfX-tMhlsi m.ui fit '
і<гфМ nn baittnnu j Kip i
Мал. 13. Турэцкая працэсія з цыганскімі музыкамі.
Дрэварыт з кнігі Лэвэнкло Новая хроніка турэцкай нацыі, 1590 г.
Мал. 14. Пакаранне цыганоў у Гісэне (Гесэ), 1726 г.
3 кнігіДж. Б. Вайсэнбруха Падрабязная рэляцыя, 1727 г.
Мал. 15. Музычная група Фэрэнца Бунько, 1854 г.
3 малюнка Варсаніі. Вугорскі нацыянальны музей, Будапешт
Мал. 16. Вясковая цыганская музычная група, блізу 1840 г.
3 малюнка Барабаса. Вугорскі нацыянальны музей, Будапешт
Мал. 17. Джон Сінгер Сарджэнта. Халео. Бостан, Музей Ізабэлы Ст'юарт Гарднэр
Мал. 18.
Гюстаў Дарэ.
Цыганскія пячоры на Сакра Монтэ, Гранада, 1862 г.
Мал. 19. Цыгаьскія паселішчы блізу Кляўзэнбурга ў сярэдзіне XIX ст. 3 кнігі К. Бонэра Трансімванія, 1865 г.
Мал. 20.
Цыганскі фургон ўАнгліі, 1879 г.
Мал. 21.
Дэніс I. Гарві.
Віды фургонаў ангельскіх цьгганоў
Мал. 22. Паселішча ў Мічэм Каман, 1880 г. Ілюстрапыя з London News, 3 студзеня 1880 г.
Мал. 23. Цыганскія збіральнікі садавіны ў Сэндзе (блізу Гілдфарда), Сары, 1910 г. Тут паказаныя сем'і Сміт, Баклэнд, Даз, Ўінмэнс і Бас. Здымак Фрэда Шоў
Мал. 24. Плакат з рэкламай аб продажы рабоў у Валошчыне. “На продаж выдатная група цыганскіх рабоў, продаж адбудзецца на аўкцыёне ў манастыры св. Іллі 8 сакавіка 1852 г. Група складаецца з 18мужчынаў, Юхлопцаў, 7 жанчынаў і 3 дзяўчат: усе ў добрым стане”
Мал. 25. Дэніс Бонэ. Вугорскія цыганы ў Карпантра ў 1868 г.
Мал. 26. Жанчыны з племя кальдэраш у Англіі, 1911 г. Здымак Фрэда Шоў
Мал. 27. Спаленне фургона Гэрыета Боўэрса на лузе блізу Гэрсінгтана, Оксфард, 1953 г. Кэйстан / HultonDeutsch Picture Company
Мал. 28.
Робэрт Рытэр і ягоная асістэнтка Эва Юстын бяруць пробу крыві ў цыгана. Дзяржаўны архіў, Кобленц
Мал. 29. Цыганылудзільнікі ў Підэшці, правінцыя Бацаў, Румынія, 1956 г. Здымак Г. Люка
Мал. 30. Стаянка для фургонаў на Ўэстўэй, Лёндан, блізу 1986 г. Здымак Рады Вялікага Лёндана
Мал. 31. Арышт румынскіх цыганоў у Цэнтры для ўцекачоў у Лебаху, блізу Брэмэна, 1990 г. Deutsche Presse-Agentur, Гамбург
Мал. 32. Ірляндскія падарожныя у 1970-х гадах. Здымак Джэнін Ўідэль
Мал. 33. “Бліскучы” трэйлер “Ўэстморлэнд стар”. Б. Т Бэтсфард / Дэніс I. Гарві
Мал. 34. Цыганы ў Ле-Сан-Мары-дэ-ля-Мэр, 1988 г.
5
ПАВАРОТ ПАДЗЕЯЎ
Ад 1430-х гадоў цыганы, прывабленыя гісторыямі, пачутымі ад ранніх землепраходцаў, паступова разыходзяцца з Усходняй Эўропы. Хронікі гэтым разам даюць нам больш багаты матэрыял. I ўсё ж трэба захоўваць асцярожнасць у дачыненні да пісьмовых звестак, бо часта яны з’яўляюцца пераробкамі, сляпымі копіямі чужых матэрыялаў, а новыя элементы ў Lx — адбітак поглядаў ці фантазіяў хранографа і яго часу. Калі магчыма, мы будзем звяртанца да мясцовых і цэнтральных архіваў. Менавіта там знаходзіцца неапрацаваны матэрыял да цыганскай гісторыі, непрадузятасць якога яшчэ не паспела парушыцца вонкавымі ўплывамі.
Праца нямецкага хранографа Авэнтына (Ёгана Турмаера), створаная блізу 1522 г., ёсць павучальнай для разгляду наступнай фазы цыганскага рассялення. У Баварскай хроніцы пад 1439 г. занатаваны наступныя звесткі:
Тым часам гэта зладзейская парода, зброд розных людзей, якія жывуць на мяжы Турэцкай імперыі і Вугоршчыны (мы называем іх цыгені), бадзяюцца па нашых правінцыях пад кіраўнівтвам іхнага караля Зінлэля і шляхам крадзяжу, рабаўніцтва і варажбы беспакарана шукаюць сродкаў на жыццё. Яны хлусяць, што паходзяць з Эгіпта і асуджаныя багамі' да выгнання, бессаромна робяць выгляд, што сямігадовым выгнаннем яны пакутуюць за грахі сваіх продкаў, якія не далі прытулку Блаславёнай Дзеве Марыі з дзіцяткам Ісусам. 3 досведу я ведаю, што яны ўжываюць лужынкую мову і ёсць здраднікамі і шпегамі; імператар Максіміліян Цэзар Аўгуст, як, зрэшты, і іншыя, і Альбэрт, бацька нашага караля, пацвярджаюць гэта ў публічных эдыктах. Але пустыя забабоны, як летаргія, настолькі глыбокія ў свядомасці людзей, іпто яны вераць: тыя вандроўнікі хворыя, таму ім дазваляецца хітрыць, красці і ашукваць2.
Адзін гэты абзац ілюструе, як за стагоддзе пагоршылася агульнае стаўленне да цыганоў. Такая зласлівасць цалкам адпавядае эпосе
1 У арыгінале ўжыта шматзначнае лацінскае слова superis. якое можна таксама перакласці як “валадарамі”. •
2 Пераклад з лацінскага арыгінала Johann Thurmaicr, Annalium Boiorum Ubri septem (Ingolstadt, 1554).
Авэнтына. Калі ён пісаў, Святая Рымская імперыя ўжо цягам больш як двух дзесяцігоддзяў ужывала супраць цыганоў карныя санкцыі. За імператарам Максіміліянам I, якога Авэнтын так падтрымоўвае, Рада імперыі ўхвапіла тры эдыкты (у 1497, 1498 і 1500 гг.), якія абвінавачваюць цыганоў у шпегаванні і асуджаюць іх да выгнання. Гэтыя дакументы задалі тон дэкрэтам, што прымаліся прынцамі, князямі ды іншымі ўладарамі імперыі. Прадузятае падазрэнне ў ішіегаванні (яно ўжо згадвалася ў хроніцы Андрэя Ратысбонскага) перш існавала сярод немцаў. Цыганы сталі асабліва абурапца на такое абвінавачанне, бо вымушаныя былі здабываць, дзсля ўласнага выжывання, глыбокія всды пра крашу і яс насельнікаў. Заслугоўвае ўвагі тое, што Авэнтын выразна вылучае адметную цыганскую мову (ён мяркуе, што цыганы проста вывучылі мову чужынцаў, каб не быць зразуметымі), хоць аўтар памылкова называе гэтую мову лужыцкай — славянскай мовай, на якой размаўляюць ва ўсходняй Нямеччыне. Таксама вартае ўвагі ягонае тлумачэнне цыганскай міграцыі як сямігадовага выгнання за адмову дапамагчы Святой сям’і, калі тая шукала прытулку ў Эгіпце. Калі самі цыганы выдумалі гэтую гісторыю (яна ўжо рознілася ад аповеду пра дапамогу Святой сям’і, прыдуманага пасля таго, як цыганы сталі паўсюдна асацыявацца з Эгіптам), то гэта не было іх найлепшым вынаходніцтвам. Ніхто не ведаў, што ў згаданы час цыганы яшчэ не пакінулі Індыі, таму гэта давала эўрапейскім народам прыстойнае апраўданне пераследу цыганоў. Тое ж было і з антысемітызмам, які падкормлівалі абвінавачванні габраяў у распяцці Хрыста і ў прынясенні ў велікодную ахвяру хрысціянскіхдзяцей.
Найболып інтрыгавальным у гістарычным плане ёсць сцверджанне Авэнтына, што агульная міграцыя цыганоў у Баварыю пачалася, прынамсі, у 1439 г. пад кіраўніцтвам караля Зіндэлы або Зіндэля. Звестка пра і^араля Зіндэля сустракаецца толькі аднойчы. Аднак на падставе і адной згадкі мы можам шмат што аднавіць. Узнікае вялікая спакуса — звязаць кожную згадку пра раннія групы цыганоў з імёнамі іх нешматлікіх названых лідэраў і, прынамсі, дакладна прасачыць на карце Эўропы магчымыя шляхі, якімі ішла кожная група. Дасканала гэта зрабіў Адрыяно Калёччы (Adriano Colocci, Gli Zingari, 1889) у сваіх Цыганах, дзе змешчаны карты, што паказваюць шляхі караля Зіндэля, князя Міхалі, князя Андраша і князя Пануэля. Намаляваныя рознымі колерамі маршруты бяруць пачатак у Валошчыне, а разыходзяцца толькі ў Вугоршчыне. Князя Пануэля (імя, з якім мы яшчэ спаткаемся) аўтар без відавочных прычынаў палічыў правадыром наезду ў 1417 г. на балтыйскія гарады і наступнага наведвання Ляйгшыга (1418) і Мэца (1430). Князі Міхаіл і Андрэй падарожнічалі разам і дайшлі да Швайцарыі, пас-
КНІГІ ОНЛАЙН
