Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
— Настаўнік, пачакайце, дайце я памацаю, ці праўда, што ў вас храмовыя боты? І касьцюм які на вас?
Многа было розных пытаньняў...
Потым прыехала больш савецкіх работнікаў. Дарэчы, як рабілі саветы? Яны з аднэй мясцовасьці пасылалі ўсіх чыста ў пэўны раён. У нас, у Ляхавіцкім раёне, савецкія работнікі былі ўсе чыста расейцы з Ульянаўску, нават сёстры ў шпіталі — і тыя былі з Ульянаўску.
Быў я, значыцца, настаўнікам, выкладаў гісторыю, і ў тым жа 1939 г. на сьвяты прыехаў дадому. Жыў пры маці, пры старэйшым браце: іх нарэшце прынялі ў калгас, бо Міша (на той час ён ужо вярнуўся) ажаніўся зь нейкаю дзяўчынаю зь бедных. Толькі я вярнуўся з дому, мяне зазвалі ў райана, да Гадоўкіна — яго потым зрабілі 3-м сакратаром райкаму партыі, — а той кажа:
— Тая школа, дзе ты працуеш, цяпер будзе расейская. Говар і Сакалоўская маюць добрую асьве-
ту, фактычна вышэйшую, чымся ў цябе, бо ты яшчэ толькі вучысься завочна. Але яны ня нашыя, не савецкія. Мы арганізоўваем тут, у Ляхавічах, беларускую школу. А тая расейская стане.
Дзеці тых, што папрыяжджалі з Ульянаўску, у расейскую пайшлі. І шмат пайшло таксама зь беларусаў, казалі:
— Мова цяпер будзе расейская, чаго беларускай мовы вучыцца? Яна толькі тут, на Беларусі, а дзе ў Расею паехаць, трэба расейская мова.
To зарганізавалі беларускую школу й паставілі мяне дырэктарам НСШ (няпоўная сярэдняя школа), — значыць, 7 клясаў.
Так, адчынілі беларускую школу, бо па сельсаветах, па вёсках — усюды беларускія школы; таму трэба, каб у раённым цэнтры, у Ляхавічах, таксама беларуская была. І выкладалася на беларускай мове; якая ўжо яна, тая мова, была — савецкая, з савецкім жаргонам, але ж была беларуская. To ў раёне была адна расейская школа, усе астатнія — беларускія.
Мая НСШ №1 мясьцілася ў тым будынку, дзе раней была польская. У мяне было 1, 2, 3, 4 клясы, дзьве 5-я, дзьве 6-я, 7-й не было, бо тых, што паканчалі польскую паўшэхную [пачатковую] школу, тых садзілі ў 6-ю клясу, а ня ў 7-ю. І стаў я, значыцца, дырэктараваць.
Падырэктараваў толькі адзін, 1940—41-ы, навучальны год. Летам стаў я рыхтавацца як дырэктар да наступнага навучальнага году: мусіў дроў навазіць, бо палілі ў звычайных печках; зрабіць рамонт; пафарбаваць некаторыя клясы. To настаўнікі разьехаліся, а я застаўся. І ў гэты час пачалася вайна.
Л. Ю.: А колькі ў вас настаўнікаў было?
В. Н.: У мяне было 11 настаўнікаў: чацьвёра — 1,2, 3, 4 клясы, для 5—6 клясаў — яшчэ шасьцёра, а я — сёмы. Сакалоўская таксама выкладала, яна была ў расейскай школе, а ў маёй школе выкладала толькі адзін прадмет, бо ў 5—6-х клясах пэўны настаўнік выкладаў адзін прадмет — ці гісторыю, ці мову, ці біялёгію й г. д.; нават на фізкультуру й сьпевы, чарчэньне, рысаваньне — і то мусілі быць асобныя настаўнікі...
Пачалася вайна. Я якраз быў у вёсцы Канюхі. Там дзяўчына была, такая Надзя Каляда, я да яе ледзь ня сватаўся. Езьдзіў я да яе; з адным настаўнікам зайшлі, нават выпівалі гарэлку, а потым чуем радыё, крычаць:
— Вайна! Немцы на нас напалі.
Я кажу:
— Ну й дадуць жа нам немцы.
А якраз перад гэтым да нас, у Ляхавічы, прыслалі батальён мэханізаванай артылерыі. І да мяне на кватэру далі старшага лейтэнанта — Вавілава. Мы зь яшчэ адным настаўнікам жылі ў такіх Цярэшкаў — яны за Польшчай мелі пякарню, выпякалі розныя булачкі.
І толькі я прыехаў, мяне адразу ж — у армію. Дагэтуль мяне ня бралі, бо я слабыя вочы меў; усіх маіх калегаў, зь якімі я вучыўся ў Слуцку, у пэдтэхнікуме, пабралі ў армію, і амаль усе чыста загінулі на Фінскім фронце. Я толькі адну дзяўчыну й аднаго хлапца сустрэў, зь якіх 100 чалавек, што я ведаў. Дзяўчат не, але хлопцаў усіх выбілі на Фінскім фронце...
Значыцца, узялі мяне ў армію. Як я прыйшоў, не пасыіеў надзець чаравікі (былі такія лёгкія белыя тапачкі), а мне кажуць: «Цябе ў армію» — і туды.
Загналі мяне недзе ў нейкі лясок паміж Ляхавічамі й Баранавічамі й кажуць так:
— Чакай 709-ы стралковы батальён. Ты будзеш памочнікам камісара батальёна.
Ну, думаю, добра ўжо: значыць, вінтоўку насіць ня буду. Ну й там чакаем, чакаем, а таго 709-га стралковага батальёна няма. Нідзе нікога няма. A людзям сказалі, каб зводзілі коней туды. Людзі пазводзілі коней — пад 300 коней. І чакалі, што прыйдуць вайсковыя часьці й забяруць гэтыя коні. Аж нідзе нікога няма — аж да серады. А там са мною быў адзін чалавек, ён працаваў у ЗАГСе, у гаспадарчым аддзеле, таксама з Заходняй Беларусі паходзіў, здаецца, з Капыльскага раёну. Ён узяў каня, паехаў паглядзець і тады ляціць назад:
— Валянцін Іванавіч, цякайма, усе чыста Ляхавічы ўжо выехалі: і райана, і кіраўніцтва, і НКВД — усе ўцяклі, ні міліцыі, нідзе нікога. Уцякайма.
Толькі я хацеў сесьці на каня, конь падскочыў, азадкам падкінуў, я й паляцеў з каня. Разгубіўся. A прыходзіць чалавек, прозьвішча Юрлевіч (такое ў Ляхавічах было прозьвішча; ён дачку меў, Ліда звалася, я на яе трохі заглядваўся, — досыць прыгожая дзяўчынка была, з 1926 ці 1927 году). Дык той Юрлевіч кажа:
— Настаўнік, адну хвіліну пачакай. Зь цябе, я бачу, ніякага гаспадарніка ня будзе. Во, глянь, у мяне кабыла вялікая такая. Пачакай, я табе запрагу.
І ён запрог мне каня й кажа:
— Бяры гэтага каня, садзіся й едзь.
Я так і зрабіў, сеў на таго каня, і воз — такі доўгідоўгі. Прыехаў я ў Ляхавічы, забраў свае рэчы. A там былі дзьве дарогі, па якіх можна было ехаць: адна гравейка, другая — на вёску. Я ў суседаў, у
Цярэшкаў, папытаў, як выехаць на гравейку, і падаўся.
А той Юрлевіч, што меў каня, разам з суседам ляцелі забраць у мяне каня назад. Гаспадыня падказала, як на гравейку выехаць, яны туды й кінуліся. А я паехаў вёскай, праз Замосьце (адтуль была Марыя Каладзейская, Рымшы, Макарэнкі — яны жылі ў лягеры ў Гэрэнбэргу ў Нямеччыне, дзе я быў камэндантам; цяпер яны ўжо памёрлі) на Жарабковічы, дзе Надзя Каляда жыла, а тады на Клецак і на Капыль. Прыехаў у Капыль, аж да мяне падскаквае нейкі начальнічак:
— Давай коня. У нас здесь семья снднт, надо отвезтн в Слуцк...
У Слуцку ж чыгунка ёсьць (а ў Капылі няма), значыць, каб пасадзіць у вагон. Ну, а я па каню, па каню — і ўцёк ад яго. Пазьней бы страляў, але тады толькі пачатак вайны быў. І я з гэтым конікам у пятніцу ў абед прыехаў дадому. А ў суботу — немцы ўжо ў Грозаў прыйшлі! На другі дзень яны забралі ў мяне каня ды далі мне паперку — 200 марак.
І так я астаўся дома. Стаў наш раён Грэскі. Тады, ужо пры нямецкай уладзе, пачалі адкрываць школы. Непадалёк, у суседняй вёсцы, была Дубейкаўская пачатковая школа: 1—4 клясы. А мне трэба выкладаць у 5—7-х клясах, то далі месца ў вёсцы Замосьце: трэба было ісьці на Зарэцкае ці Бокшыцы. У Бокшыцах жыў Лешчанка — пісьменьнік Міхась Кавыль. У мяне вучылася ягоная сястрычка. Падаўся я цераз Бокшыцы ў Замосьце, за 1 — 1,5 км. Замосьце — вялікая вёска, доўгая, рэчкаю падзеленая фактычна на дзьве.
За Замосьцем пачынаўся аграмадны лес, што пераходзіў у пушчу... Саветы, адступаючы, пакідалі
людзей. І пакінулі там савецкую жанчыну, яна мела зброю — наган. Далі ёй некалькі пятнаццатак — залатых царскіх манэтаў, яна мне паказвала.
Л. Ю.: Навошта яе пакінулі?
В. Н.: Для партызаншчыны. І вось яна да мяне... Я — настаўнік, быў дырэктарам пры саветах, камсамольцам і г. д.
У школе я выкладаў беларускую мову й літаратуру.
To мне кажуць:
— Няма каму выкладаць нямецкую мову.
А я ня ведаю нямецкай, але мусіў — і выкладаў.
Л. Ю.: Ня ведаючы?
В. Н.: Ня ведаючы. Гэта як у показцы: настаўнік жаліцца: «Ну, што за дурні ў мяне вучні: раз растлумачыў — не разумеюць, другі раз — не разумеюць, трэці раз растлумачыў — сам зразумеў, а яны ўсё не разумеюць».
Дык тая дзяўчына, што паказвала золата, і кажа:
— Я засталася для сувязі з партызанамі, будуць арганізоўвацца партызанскія атрады ў тылу немцаў. Хадзем у лясы.
— He, — кажу, — не пайду. Слухай, які зь мяне ваяка? Я акуляры нашу: як скіну, дык трэба мацаць. Што ты будзеш мяне, за руку вадзіць? Страляць? Дык я хутчэй пападу ў сваіх, чым у немцаў.
Тады яна мяне аставіла.
А Замосьце — вёска каталіцкая, усе католікі; я першы раз гэта такія імёны бачыў — Цэцыля, Забэля, Даміцэля... Так-так, помню, Цэцыля — вельмі харошая дзяўчына...
Прабыў я ў Замосьці год і вярнуўся назад. А хадзіў я ў Замосьце цераз Грэск і добра пазнаёміўся са школьным інспэктарам раёну...
Л. Ю.: Хто ў вас быў? Прозьвішча ня памятаеце?
В. Н.: Ня памятаю. Ён уцёк пазьней у партызаны... Ён мяне ў Замосьце й накіраваў, а потым меў да мяне заляцаньні — думаў, што й я ў партызаны пайду. To ён зьвязаўся з партызанамі й быў іхным сувязным. Даведалася пра тое паліцыя, і яго, жонку й дачку (7—8 гадоў) павезьлі расстрэльваць, але, як стралялі, то жонку застрэлілі й дзіця, а яго толькі ранілі, і ён уцёк з-пад кулі.
Л. Ю.: А хто яго расстрэльваў?
В. Н.: Паліцыя.
Л. Ю.: Гэта беларусы былі ці?..
В. Н.: Расстрэльваў адзін расеец. Яго потым судзілі й расстралялі... У газэце «За вяртаньне на Радзіму» (цяпер «Голас Радзімы») напісалі цэлыя дзьве старонкі. Суд у Грэску. Яго прозьвішча пачыналася на Ф., здаецца, Фролаў. Ён усё больш расстрэльваў. 3 расейскіх ваеннапалонных, астаўся тут і пайшоў у паліцыю... А другім — чалавек 5 ці 6 былых паліцэйскіх — на судзе далі па 20—25 год. Гэта пазьней ужо было, у 1965 ці 1966 г...
To вярнуўся я дадому, мне тады далі вучыць у Канюхах — гэта вёска, 3 км ад нашай, стаіць на гравейцы Слуцак-Грозаў-Капыль. У гэты час пачалася партызаншчына.
А ў Канюхах, на ўскрайку, былі казармы, там 20-ы Сальскі кавалерыйскі полк стаяў, а пазьней, у 1939 г., як «асвабадзілі» Заходнюю Беларусь, дык Сальскі полк перакінулі бліжэй да мяжы, а сюды прыйшла брыгада нацменаў, узбэкаў ці таджыкаў. Яны заўсёды былі страшэнна галодныя, а грошы мелі, то вясковыя бабы туды хадзілі й прадавалі бліны па рублю, і мая маці хадзіла. Плацілі тым нацменам 2—3 рублі на месяц — на махорку ня хопіць. Дык што яны
рабілі?! Як, скажам, адзін чалавек сьпіць, то другі адзене дзьве рубахі на сябе — а рубахі былі добрыя, суконныя — і пойдзе, прадасьць адну рубаху за паўлітра, а салдат, які спаў, прачнецца й стане ў строй. «Дзе рубаха?» — «Ня знаю, укралі». Ну, то мусяць выдаць яму другую. Гэтак ад нацменаў усе чыста кругом вёскі адзеліся ды абуліся ў вайсковае. Людзі перафарбоўвйлі, бо як хто пабачыць, што вайсковае, то забяруць назад. І я меў адну рубашку вайсковую...
КНІГІ ОНЛАЙН
