Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Л. Ю.: А партызаны Вам пагражалі за бел-чырвонабелы ?
В. Н.: І за бел-чырвона-белы, і за тое, што арганізаваў мітынг. Што было... Адзін раз я паехаў, а ў мяне быў сьпіс тых, хто належаў да СБМ. І гэты сьпіс прапаў. Я ведаю, хто ўкраў.
Л. Ю.: Нехта з партызанаў?
В. Н.: He. У маёй вёсцы быў сын майго хроснага бацькі — Міхась Пыка. Ён скончыў двухгадовы інстытут і таксама выкладаў гісторыю ў Заходняй Беларусі, і таксама быў камсамолец. Але ён быў заядды саветчык. І яго партызаны накіравалі ў Грэск, працаваць. Ня ведаю, якім чынам, але дастаў ён, ужо пры немцах, пасаду начальніка пашпартнага аддзелу. А я
думаю сабе: «Што такое? Міша быўтакі прасавецкі, а вунь куды прыйшоў?» А потым здагадаўся: «А-а, дык гэта ж ты ад партызанаў». Што мне рабіць цяпер? Пайсьці сказаць? А ён ажаніўся, узяў Маню Галузу, у іх дачка маленькая была; ягоны бацька ўжо памёр.
Дарэчы, я раскажу пра ягонага бацьку. Як паміраў, дык пазваў маю маці й кажа:
— Я паміраю, Матрэна, прабач мне: я быў сэксотам. (Значыцца, секретный сотруднйк НКВД.) Я, Максім і Рыпіня. (Была такая Рыпіня, жонка былога старшыні калгасу, і Максім, брахун, брыгадзірам быў.) Мы ўсе ўтраіх былі сэксотамі. Мне плацілі 50 рублёў за данос. Але я на цябе нічога ніколі не казаў. Прабач, я паміраю. Я — грэшны, але на цябе ніколі не казаў: не хацеў мець кроў на сваіх руках...
Дык вось, думаю, гэта ты, Міша, сувязны партызанскі. Што мне рабіць? Сказаць каму — яго расстраляюць, і жонку расстраляюць, і дзіця, і сястру, што са мною вучылася ў Слуцку. Чатырох чалавек пойдзе. І я не сказаў. He даносіў, сядзеў, маўчаў, быццам бы нічога няма. Можа, гэта ён выкраў сьпіс? Л. Ю.: А потым па гэтым сьпісе...
В. Н.: Па гэтым сьпісе арыштоўвалі... Пазьней, калі мы ўжо адступалі, нас па дарозе каля Цімкавіч нагнаў чалавек, кажа:
— Я хачу пабачыць таго чатырохвокага, камісара беларускага.
(Так мяне звалі: беларускі камісар.)
— Што такое?
— Братка, ты ня ведаеш, што сталася... Немцы, адступаючы, запалілі той дом пасярэдзіне Грэску, дзе жылі паліцаі, і яшчэ пару дамоў, вялікія двух-
трохпавярховыя. Як уварваліся партызаны, то Бушкова (быў у мяне такі хлопец, расеец) узялі — ён ва ўніформе быў — і жывога кінулі ў вагонь. A Астроўскага, твайго памочніка, павесілі. Шукалі цябе.
А я меў наган і заўсёды дзьве апошнія кулі. У выпадку чаго — стрэліць у рот, каб жывым ня здацца. Бо знаў, што будзе...
Быў такі старшыня Грозаўскага сельсавету, там ужо партызаны былі. Толькі ў Грэску паліцыя была й тое, калі ад'яжджалі, трэба было, каб 40—50 чалавек з кулямётамі ішлі: носа нельга было высунуць. Ня ведаю як, але яго злавілі. Ён нічога Богу душою не вінаваты быў, але меў гэты тытул: старшыня сельсавету. To яму штыхом прабілі грудзі й прыбілі да дрэва. Штых прайшоў праз грудзі, але не праз сэрца, і ён два дні мучыўся й кончыўся... Дык я ведаю, што гэта такое...
Л. Ю.: Мне хацелася б вярнуцца трохі назад. Што Вы можаце расказаць пра Пэдагагічны Інстытут?
В. Н.: Я мала ведаю: я ж вучыўся завочна.
Л. Ю.: Выкладчыкаў ня памятаеце?
В. Н.: Помню аднаго Казака. Бо ён служыў спачатку ў Слуцку, а потым выкладаў у Менску.
Л. Ю.: Гэта не сваяк Крушыны быў?
В. Н.: He, не сваяк. Я ведаю тых Казакоў — гэта случчакі (Манькоў жа выдаў «Песьняроў Случчыны» за нямецкія часы). Там быў Клішэвіч, я зь ім жыў вельмі блізка, добра яго ведаў, і ў Нямеччыне сустракаўся.
Л. Ю.: Ну, добра. Вы адступалі зь Беларусі...
В. Н.: Адступалі зь Беларусі 30 чэрвеня. Адступала й паліцыя, але ня ўсе, частка засталася. Помню, тры браты паліцэйскія ўзялі кулямёт, паставілі сабе ў хаце, кажуць:
— Мы не адступаем, нікуды не ідзем: мы перадавалі партызанам патроны, мы з партызанамі зьвязаныя...
Ну, пайшлі мы ў адступленьне, на Цімкавічы ішлі, каб, барані Божа, не ісьці празь лес, бо партызаны нападуць. Расьцягнуліся, можа, на пару кілямэтраў. Скажам, у нас было дзьве падводы.
Л. Ю.: У вас — гэта ў сям'і?
В. Н.: У сям'і. На аднэй ехаў мой брат старэйшы, жонка ягоная й дзьве дачкі, старэйшая Лена й меншая Дуся. На другой ехаў я й мама. Адну падводу ўзялі ў паліцыі. Мішу далі. А другую падводу... Я пайшоў і спакойна сказаў дзядзьку:
— Я хачу падводу. Саветы забяруць усё роўна. Я прыціснуты; як я астануся тут, мне будзе сьмерць. Давайце каня. А не, то я магу згубіць нэрвы.
Выняў наган і палажыў на стале.
Яны паехалі, прывялі каня. Кажу:
— Дзякую, вельмі дзякую, хай Бог вас спасае...
Пайшлі ў адступленьне, ішлі-ішлі й прыйшлі ў Граева7. Там стаялі ўсе паліцэйскія з 5 раёнаў — Слуцкага, Старобінскага, Старадароскага, Капыльскага, Грэскага. Там і друтія былі: зь Ляхавіцкага, Баранавіцкага ды іншых. Ну, цяпер усіх паліцэйскіх забіраюць у армію. Арганізоўваюць армію, кажуць, гэта будзе 30-я дывізія. А потым яе перайменавалі: 30-я Weissruthenisch6 СС дывізія. Калі проста дывізія, дык так трэба руку падымаць.
Л. Ю.: Амаль па-савецку.
В. Н.: Так. А калі дывізія СС, то так трэба, як фашысты. Мне й кажуць: «Вучы». Каб, значыцца, я вучыў паліцэйскіх падымаць руку й казаць: «Хайль
7 Горад у Полыпчы.
8 Беларуская (нямецк.).
Гітлер!» Ну, я вучыў. А па дарозе паліцэйскія расказвалі розную дрэнь: як білі, як расстрэльвалі, як перад тым, як забіць, згвалцяць жанчыну. Разумееце?! Я сяджу й слухаю. І паверыце?! 3 гэтага часу я зьненавідзеў паліцэйскіх. Бо яны больш зла рабілі людзям за партызанаў... Гэта ўсё роўна як падасланыя партызанамі. Яны пілі, грабілі, гвалцілі, бралі, што хацелі й як хацелі. А немцам што да таго, толькі б служылі ім шчыра. Думаю: «Ах, вы, сволачы, сволачы!»
Пад канец, месяцаў праз тры ці чатыры, я рашыўся, што, як паліцыя выйдзе на выезд, дык скажу ім: «Не чапайце людзей! Ня будзьце такімі жорсткімі, як партызаны. Бо чым жа вы лепшыя?» А ў нас быў камэндантам паліцыі ўкраінец, прозьвішча Купа. Ён меў братоў — сярэдняга й малодшага, і малодшы належаў да СБМ, быў дружыновы. Зьвярнуўся я да Купы:
— Я хачу сказаць слова, як паліцэйскія ад'яжджаюць.
Кутіа мне не дазволіў. Тады я да немца — з тым жа, а ён і кажа:
— Sehr gut9.
Даў дазвол. Тады я, як паліцэйскія ад'яжджаюць — а было гэта разоў 5 ці 6 кожнага тыдня, — то прыходжу й кажу ім. А яны маўчаць — бачу, што са мной не пагаджаюцца, глядзяць на мяне скоса, завуць «беларускім камісарам». Можа й кулю далі б, ды баяцца, бо за мяне стаялі...
Л. Ю.: А куды яны выяжджалі?
В. Н.: На партызанаў. Бяруць 8—10 падводаў (была й адна машына, праўда, грузавая), садзяцца — чала-
9 Вельмі добра (нямецк.).
век 20—25, бяруць ручны кулямёт Дзегцярова, часамі станкавы. Едуць у партызанскую зону (гэта дзе людзі ня плацяць падаткаў немцам, а здаюць партызанам) — пастраляць. Партызаны іх чакаюць, бо маюць ня толькі ў Грэску, але й у самой паліцыі даносчыкаў. Бывае, прыедуць паліцэйскія ў вёску — партызаны адступяць у лес; як толькі спрабуюць ісьці ў лес — тыя па іх страляюць, то паліцыя назад. Гэтак пастраляюць-пастраляюць і назад: ні забітых, ні раненых. «Вось мы паліцэйскія. Зрабілі выезд, партызанаў адагналі». А партызаны самі адступілі, не яны іх прагналі. А бывае выезд такі, што пойдуць... і забяруць каровы. Могуць зайсьці ў хату забраць што-небудзь.
Я ведаў аднаго паліцэйскага, які казаў мне:
— Я сам застрэлю Купу. Хай толькі пачнецца страляніна з амэрыканцамі, дык першая куля будзе Купу. Чаму? Ён у майго дзядзькі забраў кажух, такі доўгі чорны кажух. Дзядзька прасіўся, каб аддаў, то ён яго зьбіў прыкладам на мокры яблык. Цяпер хворы на лёгкія. Я Купу застрэлю.
Партызаны й паліцэйскія — гэта было няшчасьце для людзей. Партызанам выгадна, як прыедзе паліцыя грабіць, біць, тады яны кажуць:
— Бачыце, што немцы робяць!
А для насельніцтва было ўсё адно: і адныя грабілі, і другія грабілі. Адным словам, было так, як у жарце пра жыда. Прыходзяць белыя: «Ты за каго?» А ён і ня знаў, хто гэта. Кажа: «За красных». «Ах, ты жыдоўская морда, лажысь!» Ды шомпалам па срацы. Вылупілі. Прыходзяць чырвоныя. «Ты за каго?» — «За белых!» — «Ах, ты, жыд!» І яму зноў улупілі. Нарэшце прыходзяць махноўцы: «За каго?» — «Нашто пытае-
цеся? Лажуся. Біце ды ўсё». Бо «белыя» ці «красныя» — усё роўна пападзе.
Так і тыя выезды. Праўда, былі пару паліцэйскіх, якія трошку пачыналі думаць па-беларуску й для беларусаў. Ведаю, што пару чалавек былі ў Вызьне Слуцкага раёну на беларускіх курсах ддя паліцэйскіх. Там сьледчыя былі, і туды двох чалавек паслалі з паліцыі; тыя, як вярнуліся, са мною гаварылі й расказвалі пра беларускасьць і пра незалежную Беларусь.
Л. Ю.: Інакш кажучы, гэта былі ўжо не паліцэйскія бандзюгі, а беларускія паліцэйскія?
В. Н.: Так, гэта былі ўжо беларускія паліцэйскія. A бальшыня была... 3 200—250 чалавек — 10—15 былі бандыты. Яны пайшлі для грабяжу. Астатнія пайшлі, каб ня ехаць у Нямеччыну, або служылі проста для хлеба. А многа было й такіх, што моцна ненавідзелі бальшавікоў — ня рускіх, а бальшавікоў. Ім было ўсё роўна, што рускі бальшавік, што беларускі, — усё гэта вораг. Вельмі многа было з тых, каго параскулачвалі бальшавікі. Я бачыў пару чалавек, якіх, як яны дзецьмі былі, з бацькамі саветы вывезьлі; бацькі памёрлі, а яны вярнуліся й пайшлі ў паліцыю. Ненавідзелі яны бальшавікоў і рэзалі, як толькі маглі.
Пападала й тым, што зусім нявінныя былі. Асабліва пасьля таго, як забілі Кубэ. Тады, як гэта сталася, я быў на кватэры ў былых савецкіх актывістаў. Былі бацька, маці й дачка. Гэтую дачку ўсе мне сваталі, хацелі за мяне аддаць. А я ўжо ва ўніформе хадзіў.
Л. Ю.: СБМаўскай?
В. Н.: Так, і ў чаравіках, і з павязкаю.
Л. Ю.: Якой павязкаю?
В. Н.: Бел-чырвона-белай. Я бачыў партрэт Рагулі з фашысцкай павязкаю — гэта падрабілі на фатаграфіі. Я тады Рагулю бачыў, ён не насіў фашысркай павязкі; гэта яму на здымку прыставілі. І я таксама меў павязку бел-чырвона-белую... Ну, то адступалі мы й дайшлі да Граева, там усе спыніліся, і ўсіх мужчын забралі ў армію...
Л. Ю.: У беларускую СС?
В. Н.: Так, у беларускую...
Л. Ю.: А хто камандаваў ёю?
В . Н.: Ёю меў быў камандаваць расеец10, але камандаваў немец — маёр СС Зыглінг. Ён быў капітан, a яму далі маёра, можа й палкоўнікам зрабілі... Праўда, у гэтай дывізіі на пачатку было ня многа: толькі 7 ці 9 тысяч. Там жа былі Акула, Касьцюкевіч, aftpep Надсан. Я служыў у 1-м батальёне 3-га палка.
КНІГІ ОНЛАЙН
