Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Л. Ю.: He прапольскія?
В. Н.: He прапольскія...
Л. Ю.: І Сільвановіч верыў у гэта?
В. Н.: І Сільвановіч верыў у гэта й таму вёў барацьбу са мной, хоць я даказваў яму, што я кіраўнік СБМ на Случчыне, што я случчак, што на нас, на слуцкіх, трымаецца ўся беларускасьць. Успамінаў яму Слуцкае паўстаньне й паўстаньне Лістапада ў 1926 г. (Дарэчы, пра тое, што ў Слуцку была «лістападаўшчына», я даведаўся толькі тады, калі быў студэнтам.)
Гэты на мяне зыркнуў, нехта са старэйшых кажа: — Ты хочаш тут жыць? Хочаш вучыцца? Каб ты больш ніколі ня ўспомніў Лістапада...
Л. Ю.: Таму што за Вас баяліся? Ці таму, што не любілі Лістапада?
В. Н.: Баяліся за мяне, баяліся, што арыштуюць. Кажуць:
— Ты што, захацеў паехаць? Цябе ня толькі выкінуць, але паедзеш туды, дзе лістападаўцы... Твой дзядзька хто быў? А твой бацька дзе?
Пасьля гэтага я пра Лістапада больш не ўспамінаў.
Л. Ю.: А ў чым канкрэтна выяўлялася барацьба? Акрамя прыватных спрэчак?..
В. Н.: У тым, хто будзе кіраваць лягерам.
Л. Ю.: Дык Вы ж камэндант. І кіруеце.
В. Н.: Bo, а Сільвановіч сам хацеў... Я, значыць, камэндант, я кірую, даю загады. Кожныя тры месяцы амэрыканцы — спачатку УНРРА, а потым ІРА — прысылалі вопратку й трэба было разьдзяляць. Хто разьдзяляў? Камэндант. Была група людзей, якія былі са мною, належалі да ўправы, якая быццам бы ўстаўляе законы, — 5—6 чалавек.
Л. Ю.: Хто ўваходзіў ва ўправу?
В. Н.: Адзін быў Рымша, мой «стаўленьнік». Яшчэ адзін быў начальнік паліцыі, ён цяпер у Амэрыцы. Я забыўся ягонае прозьвішча.
Л. Ю.: Раскажыце крыху падрабязьней, што такое камэндант у лягеры ДП.
В. Н.: Камэндант у лягеры ДП ёсьць выканаўчы орган. Ён не ўстаўляе законаў. Ён мусіць выконваць усталяваныя зьверху праз УНРРА ці ІРА законы: раздаваць адзежу, яду (нам жа яду дастаўлялі кожны тыдзень — карміць жа трэба), зарганізаваць школу; паліцыя свая. Немцы ня мелі права зайсьці да нас у
лягер. Камэндант мусіць і глядзець за парадкам, каб нашыя людзі ня крыўдзілі немцаў, бо колькі раз было: пойдуць нашыя, украдуць карову ды зарэжуць, мяса прададуць (помню, кіляграм мяса — 100 марак). Спэкуляцыю рабілі, селядцы прывозілі, табаку прадавалі, абменьвалі на каву, a то проста кралі ровары. To глядзець трэба было й за тымі й за гэтымі.
Прыяжджала нейкая амэрыканская баба з ІРА з сабакам на «джыпе». Яна сама кіравала «джыпам». To гэта была мая работа: яна ідзе, а я ззаду сабаку вяду. А што? Яна старшая. Была распусная, усё хацела, каб я ехаў у Амэрыку й ажаніўся зь ёю. Думаю: «Баба! І колькі мела ты мужчын? Можа й сабаку? I don't know20»...
Яна прыяжджае, а мне нашыя кажуць:
— Гэй, твая гёлфрэнд21 прыехала.
Дык я ўжо адразу за сабаку... Але нам троху памагала. А ў нас на 260 чалавек было вельмі многа дзяцей. Яна казала, што ні ў водным лягеры ня бачыла такога працэнту дзяцей. У нас да 16 год была ледзь не палова дзяцей. Былі такія Рагалевічы...
Л. Ю.: Мастачка Ірэна Рагалевіч-Дутко з тых Рагалевічаў?
В. Н.: Ara. To ў Рагалевічаў было сямёра ці васьмёра дзяцей. Калі давалі чакаляду для дзяцей, то ён нясе вот такі стос. І потым ён гэтую чакаляду мяняў на мяса, на гарэлку. Гналі гарэлку таксама й у нас дома. Бралі гарэлку, мяса й ехалі далёка на поўнач, а адтуль прывозілі селядцы. Мы былі блізка Швайцарыі, там не было селядцоў.
20 Я ня ведаю (анг.).
21 Сяброўка, каханка (анг.).
Л. Ю.: А якое ў вас было культурніцкае беларускае жыцьцё? Можа выдаваліся часапісы?
В. Н.: He, часапісы не выдаваліся. Культурніцкага жыцьця ў нашым лягеры амаль не было. Да нас пару разоў прыяжджала група зь Міхэльсдорфу.
Л. Ю.: Куліковіч з артыстамі?
В. Н.: Так, Куліковіч прыяжджаў, Арсеньнева — я яе тады першы раз пабачыў, — вершы чыталі, пелі, танцавалі.
Л. Ю.: А што Арсеньнева?
В. Н.: Вершы чытала. Яна ня ўмела чытаць.
Л. Ю.: А ці чытаў свае вершы Сільвановіч-Вярба?
В. Н.: Чытаў. Бачыце, я ставіўся да яго вельмі крытычна...
Л. Ю.: Як да заходніка, так?
В. Н.: Бачыце, фактычна я ня быў усходнікам, а празаходнікам: як беларусам я больш верыў заходнікам, чым усходнікам, бо я іх ведаў. Гэта праўда: ва Ўсходняй Беларусі было вельмі многа прарускіх.
Л. Ю.: To шту, заходнікі мелі падставу не давяраць усходнікам? Была паміж імі розьніца?
В. Н.: Была. Я ня быў усходнікам: мяне СБМ добра вывучыла. Да таго ж я працаваў у Заходняй, у Ляхавічах, вучыў беларускасьці. А ў сям'і... У мяне быў сярэдні брат Юзік. Я прыеду й гавару па-беларуску, а ён:
— Што ты гаварыш мужыцкай мовай?
Я зь ім сварыўся:
— Якая ж гэта мужыцкая мова?
І тады Чарвякова цытаваў, казаў, што наша мова такая ж прыгожая, як і француская. Дарэчы, дзякуючы Чарвякову мы засталіся жыць.
Што было? Бацьку нашага арыштавалі й вывезьлі. Юзік тады быў на Далёкім Усходзе, Міша — у Мен-
ску, засталіся мама й я, малы. І нас хацелі выслаць в отдалённые края. І маці паехала ў Менск і дасталася да Чарвякова. Кажа:
— Я старая й у мяне малое дзіця. Ну куды ж мне ехаць?!
Чарвякоў адмяніў высылку. А праз пару дзён застрэліўся. Мама заўсёды казала:
— Гэта залаты чалавек, ён нас спас...
Л. Ю.: Вяртаемся да Сільвановіча.
В. Н.: Ён вершы пісаў, пару разоў іх чытаў. Але на яго глядзелі досыць скоса.
Л. Ю.: Чаму?
В. Н.: Першым чынам таму, што ён заходнік. Ён сам сябе аддзяляў: «Я — заходнік. Я — беларус». Быў беларускі патрыёт. Але: «Я — заходнік. Для мяне першая — Беларусь». Я кажу:
— Мікола, але Менск жа ва Ўсходняй Беларусі.
Я зь ім не сварыўся, а спрачаўся. А ён мне:
— Паслухай, Валянцін, я верш напісаў.
Кажу:
— Давай, чытай. Мне ўсё роўна няма чаго рабіць.
To ён ведаў, што я стаўляўся да яго крытычна, што я яго не ўважаў як паэта. Я казаў:
— У вас, у Заходняй Беларусі, кожны пісьменны лезе калі не ў паэты, дык у празаікі.
Дык ён аж са скуры лез. Пісаў верш «Ня плач над чужымі». Вы, можа, чулі? А?
Л. Ю.: Чытаў.
В. Н.: Я пра гэты верш кажу:
— Слухай, гэта ты плачаш. Табе здаецца, што палякі — гэта чорт ведама што. Гэта — дрэнь! Ты сам сябе хочаш угаварыць. Ты ні да кога ня пішаш. Калі пісаць, то трэба для людзей, а ты ня пішаш пра людзей. Ты пішаш сам для сябе... Я ня плачу, і
ніхто ня плача... Сільвановіч, перастань ты пэцкаць паперу. Вы графаманы. У мяне вучні былі ў Ляхавічах, дык палова празаікі, палова паэты.
Л. Ю.: А Вы калі пачалі пісаць? Ня ў лягерах?
В. Н.: He, як прыехаў сюды, у Канаду.
Л. Ю.: Тады давайце яшчэ вернемся да лягераў.
В. Н.: У лягеру мы былі год зь лішкам. Культурнага жыцьця там было ня многа. Нас і саміх было ня многа. Помню толькі, сабраліся старэйшыя людзі й кажуць:
— Бяз цэрквы няможна: мы не бязбожнікі. Трэба мець сьвяшчэньніка. Трэба паехаць да япіскапа Філафея (ён тады жыў ня так далёка ад нас).
Хто паедзе? Кажуць:
— Ты камэндант — ты і едзь.
Я тлумачу ім, што ніколі са сьвятарамі не сустракаўся. To яны давай мяне вучыць:
— Як прыедзеце, трэба пацалаваць у руку, пакланіцца й сказаць: «Ваша прэасьвяшчэнства...»
Я да Сільвановіча:
— Ты едзь, ты ведаеш.
— He паеду.
Ну, я паехаў. Сакратар мяне прыняў, і потым япіскап выйшаў. Нічога асаблівага не было. Я ў руку цмок. Казалі, пацалаваць трэба ў пярсьцёнак, але ён мне руку сунуў валасатую...
— Дайце нам сьвяшчэньніка.
— У вас малы прыход. Як будзеце трымаць?
Ну, кажу, што яду ён будзе атрымоўваць, як усе дэпісты. Але нічога з гэтага ня выйшла. Ён прызначыў нейкага расейца; то той прыяжджаў, можа, раз на месяц, і мы мелі яму плаціць. Ён грошы ня браў — трэба было даваць прадуктамі. Тады ішлі да Рагалевіча й казалі:
— У цябе чакаляду многа, то дай.
Л. Ю.: Прабачце, у вас былі канфлікты з гэтымі завяртанцамі22?
В. Н.: Былі. Па дакумэнтах мы ўсе лічыліся заходнікамі, з розных месцаў. Я зь нейкае вёскі з-пад Вільні... Я ўжо забыўся, як яна завецца. Савецкія да нас не прыяжджалі. ІРА абселі латышы й палякі. Таму нам многа не прысылалі. Але як прыяжджалі амэрыканцы, то мы першым чынам выстаўляем 150—160 дзяцей наперад. Тыя паглядзяць:
— О my God23!
Л. Ю.: Калі б Вы сказалі, што Вы з усходу, Вас бы адразу ж вярнулі?
В. Н.: Так, у той час амэрыканцы адразу выдавалі.
Л. Ю.: Ім было ўсё роўна...
В. Н.: ...ім было ўсё роўна, ці вы прасавецкі, ці праамэрыканскі.
Л. Ю.: Яны не ўсьведамлялі, што тады Вы паедзеце на сьмерць?
В. Н.: He, ім казалі гэта, але яны ня верылі:
— Як вы нічога не рабілі, то вас не заб'юць. Але калі зь немцамі забівалі людзей...
Саветы казалі ім: гэтыя зь немцамі забівалі людзей. Помню, гаварыў з амэрыканцам. Перакладчыца была немка, я гаварыў па-нямецку, а яна перакладала на ангельскую; яна мяне разумела й была на маім баку; кажа:
— Ён не разумее, чаму вы ня хочаце ехаць на радзіму. Гэта ж вашая радзіма.
Я адказваю:
— Скажыце яму, што гэта не мая радзіма.
22 Завяртанец — той, хто за вяртаньне на Радзіму.
23 О мой Божа! (анг.) — выгук зьдзіўленьня.
Расказваю пра лягеры. Тады ён:
— Гэта гітлераўская прапаганда. Вы ня хочаце ехаць таму, што былі ў нямецкай арміі.
— Я ніколі не служыў у арміі, бо я паўсьляпы. Я не служыў у СС.
І падымаю руку, паказваю, што там нічога няма, бо эсэсаўцам нумар пад рукою ставілі...
А вось калі амэрыканцы ўжо пасварыліся з саветамі (гэта было ў 1946 ці 1947 г.), прыехалі правяраць і пытаюцца:
— Вы камуніст?
А мяне злосьць узяла, кажу:
— Are you kidding24?
Год таму назад мяне хацелі арыштаваць і аддаць саветам за тое, што я антыкамуніст, а цяпер пытаюцца, ці я не камуніст. Ну й нікога не адкінулі. Мы пісаліся польскімі падданымі, а з 250—260 чалавек было толькі 36 польскіх падданых. Усе ўсходнікі баяліся, але ўсё прайшло ціха й спакойна, нікога не адкінулі. І калі праверылі, тады пачалі прыяжджаць і пытацца, хто хоча ехаць у Амэрыку, у Канаду, у Аўстралію, у Паўднёвуто Амэрыку.
Л. Ю.: У вашым лягеры жыло шмат дзяцей, то мо былі нейкія садкі, школы, скаўцкія арганізацыі?
В. Н.: Была школа.
Л. Ю.: Вы не выкладалі?
В. Н.: He, я не выкладаў, я быў заняты.
Л. Ю.: Што за школа?
В. Н.: Школа беларуская. Пра Любачку чулі?
Л. Ю.: Натуральна.
В. Н.: Любачка кіраваў школай. Мы зь Любачкам былі вельмі блізка, потым перапісваліся.
24 Вы што, жартуеце? (анг.).
Л. Ю.: А хто выкладаў?
В. Н.: Любачка, Рагуля-стары...
Л. Ю.: Што ён выкладаў?
В. Н.: Я ня ведаю. Фактычна гэта была пачатковая школа. Вучылі толькі пісаць, чытаць і арытмэтыцы. Толькі да 4-й клясы. Нават пара вучняў хадзіла ў нямецкую школу.
КНІГІ ОНЛАЙН
