Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Л. Ю.: Вы можаце ў двух словах сфармуляваць ідэю «непрадрашэнства» ?
В. Н.: У той час амэрыканцы пачалі супрацоўнічаць з расейскімі антысавецкімі арганізацыямі. Тады ўкраінцы, беларусы, грузіны, армяны ды іншыя нацыянальнасьці, што супрацоўнічалі ў антысавецкім блёку, пачалі даводзіць, што патрабуюць незалежнасьці ад Расеі. А амэрыканцы нязгодныя: нельга наперад предрешать:
— Яшчэ нічога няма, а вы ўжо хочаце ўсё вырашыць, хочаце наперад дзяліцца. Калі мы раскідаем савецкі блёк, тады можна будзе гаварыць аб гэтым і вырашаць.
А мы гаворым:
— He, бо тады будзе ўжо позна: Расея й тады, як і цяпер, возьме за каўнер. 3 Расеяй нельга гаварыць — няма розьніцы, якой яна будзе: чырвонай, жоўтай ці карычневай. Ніколі яна не аддасьць Беларусі, ніколі ні беларусам, ні іншым нацыянальнасьцям ня дасьць волі, бо яна прывыкла ўсіх трымаць пры сабе.
Але Абрамчык пагадзіўся на «непрадрашэнства».
Л. Ю.: Як Вы сёньня лічыце, ці было памылкаю пайсьці на «прадрашэнства»?
В. Н.: Гэта была памылка, бо Абрамчык нічога ня выйграў
Л. Ю.: А што прайграў?
В. Н.: А прайграў тое, што ад яго адышло многа людзей. Тады выйшлі ня толькі Каханоўскі ды я — ледзь ня цэлая канадзкая эміграцыя выйшла, бо са мной пагадзіліся й Акула, і Барановіч, і Рачыцкі. Так ня можна, гэта прадаваньне расейцам. Аў гэты час — помніце? — Астроўскі хацеў улезьці ў карэйскую вайну.
Л. Ю.: Ён надрукаваў заклік.
В. Н.: Курам насьмех. Ідзеце змагацца за амэрыканцаў у Карэю. Такая прыказка: п'яны ці дурны грыбоў аб'еўся. Адразу бачым, што гэта шэльма — іграе палітыкай, шальмуе.
Л. Ю.: Вашае стаўленьне, Вашая зацікаўленасьць, Вашыя любосьці ў беларускай літаратуры эміграцыі... Можа якія творы, якія імёны?..
В. Н.: Каго я найбольш паважаў у беларускай літаратуры на эміграцыі — гэта Юрка Віцьбіч (Стукаліч). Дарэчы, сын папа... Я чытаў ягоныя рэчы яшчэ зь нямецкіх часоў. Яшчэ Сяднёў, сапраўдны пісьменьнік. Можа й не такі вялікі, як Віцьбіч... Хто яшчэ? Салавей. Утапіўся ў Аўстраліі. Клішэвіч.
Л. Ю.: Вы казалі, што ведалі Клішэвіча. Можа, пра яго раскажаце?
В. Н.: Ён сядзеў у савецкім лягеры. Як яго выпусьцілі, я ня ведаю, але сустрэў яго яшчэ за нямецкіх часоў у Менску. А потым жыў зь ім разам і зь ягонай жонкаю ў Нямеччыне. Ён быў пры латыскім лягеры; яго туды паслалі, бо-ён пісаўся «безьдзяржаўным». Больш успамінамі жыў. А ягоная жонка была вельмі прасавецкая, яна колькі разоў зьбіралася ехаць назад, цягнула, спрабавала гуляць зь іншымі мужчынамі; яна й да Івана Тарасевіча падчаплялася, а ён кажа:
— Я не магу. Я настолькі паважаю Вашага мужа, што не магу з Вамі гуляць. Вы вельмі прыгожая жанчына, я з прыемнасьцю пайшоў бы з Вамі ў ложак, але не маіу, бо вельмі паважаю Вашага мужа.
Потым яны паехалі ў Лос Анджэлес... Але я яго паважаю, як пісьменьніка.
Л. Ю.: А як Вы зрэагавалі на ягоны зборнік, выдадзены ў бібліятэцы «Голасу Радзімы»?
В. Н.: Я ня бачыў таго. Я Вам скажу, ён, відаць, пісаў пад уплывам жонкі. Ён жа езьдзіў [у CCCP] два разы; казаў, што прызнае Леніна, — Сталіна не, a Леніна прызнае. Я з гэтым ніколі не пагаджуся, бо ня бачу вялікай розьніцы. І адзін і другі душылі людзей, Той самы Ленін падпісаў, каб расстралялі, здаецца, 9000 сьвяшчэньнікаў; той самы Ленін сказаў Сьвярдлову, каб расстралялі царскую сям'ю. Я не за царскую сям'ю, Бог зь ёй, можа так і трэба, бо яны эксплюатавалі людзей, але ён падпісаў.
Л. Ю.: Што б Вы хацелі сказаць напрыканцы нашае размовы?
В. Н.: Я на немцаў глядзеў спачатку як на вызвольнікаў. Можа, ня так вызвольнікі, але — бальшавікоў пагналі! Я ня думаў, што яны вернуцца, але... Пад Грозавам з польскіх часоў — як ішоў ДоўбарМусьніцкі — засталіся старыя акопы. To туды немцы сагналі з Грозава ўсіх жыдоў (у Грозаве была бальшыня жыдоў: можа 60—65% — мястэчка!) і расстралялі іх. Жыды так крычалі, што я, хоць быў адтуль за 3 км, і то затыкаў вушы, а потым галаву падушкай накрываў. А расстрэльвалі так: кладуць тых жыдоў, адзін немец ідзе й патроны ўкладае, a друті, п'яны ў дым, а ззаду ідзе й страляе. Потым па-нямецку, каб акуратна было, наступных кладуць голавамі на ногі. Каб было роўна. А пасьля іх зям-
лёю прысыпалі. Але забітых столькі наклалі, што зямлі было нямнога, можа з паўмэтра. Трупы пачалі сьмярдзець, прыйіплі туды сабакі, разгрэблі магілу й пачалі цягаць ногі ды рукі. Госпадзі, што было! Дык людзі казалі:
— Гэта канец сьвету! Што гэта робіцца? За што жыдоў біць? Што яны вінаватыя? Добра, былі камуністы, дык камуністаў біць, а за што дзеці вінаватыя?
І такая была бяда, і такі смурод. Пачалі людзі жаліцца. Дык немцы прыехалі й засыпалі вапнаю...
Потым, калі я прыехаў у Нямеччыну, бачу, немка ідзе ў кірху, думаю: «Ах ты, сволач! А што твой брат ці муж робіць! А вы ў кірху ідзяце». А яшчэ на спражках пісалі: «3 намі Бог»...
Надзея Абрамава. 1956 г.
Бачына трэцяя «ВАІПАЯ ДЗІНА...»1
Жыцьцё й лёс Надзеі Абрамавай, заснавальніцы й адной з кіраўнічак Саюзу Беларускае Моладзі, — тэма спрэчак гісторыкаў ды фантазіяў біёграфаў. Вось і ваўспамінах ейнае сучасьніцы, паплечніцы, чалавека a priori абазнанага, Вэранікі Катковіч, чытаем:
Што сталася з доктар Абрамавай, я дакладна ня ведаю. Яна ўзяла на выхаваньне зь сірацінца дзяўчынку, бо сваіх дзяцей ня мела. Яе муж загінуў з рук бальшавікоў. Яе бацька быў мастаком у Менску. Др. Абрамава ўступіла ў кляштар у Мюнхэне, а яе дзяўчынку, казалі, партызаны адабралі і ўтапілі ў возеры2.
Такая напаўпраўдзівая інфармацыя з бэлетрыстычных успамінаў лёгка пераходзіць у камэнтары, набываючы тым самым вэлюм навуковасьці, але захоўваючы тыя самыя памылкі3.
Іншая рэч, што пра яе, Надзею Абрамаву, сапраўды небагата матар'ялаў: згадкі ды «камэнтаровая» біяграфія ў працы А. Салаўёва пра БЦР4, у кнігах
1 Публікацыя сталася магчымай дзякуючы архівам і дапамозе найперш спн. Яніны Каханоўскай, Юліі Андрусышынай і Галіны Руднік, а таксама сп. Антона Шукелойця, др. Янкі Запрудніка й др. Вітаўта Кіпеля. Разам з тым, названыя асобы не нясуць ніякай адказнасьці за зьмест гэтае публікацыі.
2 Анеля Катковіч, Вэраніка Катковіч-Клентак. Успаміны. Беласток, 1999. С. 85.
3 Тамсама. С. 114.
4 A. К. Соловьев. Белорусская Центральная Рада. Мннск, 1995. С. 144—145.
Ю. Туронка5 ды А. Кавалені6. Можна яшчэ згадаць адмысловую кнігу В. Раманоўскага7, — бадай, гэтым сьпіс вычэрпваецца. Нават нешматлікія ўспаміны эмігрантаў пра СБМ — успаміны «мужчынскія»8.
Так, дакумэнтаў пра жыцьцё Н. Абрамавай не стае. Фактычна іх няма. Таму ў пошуках зьвяртаесься да сьведкаў, што, як бачна на прыкладзе В. Катковіч, не гарантуе ні ўсеахопнасьці, ні дакладнасьці інфармацыі, аднак прынамсі кладзе пачатак напісаньню біяграфіі чалавека. Асабліва эмігранта, чалавека пакручастага лёсу. Углядаючыся ў такія лёсы, мы пераконваемся, іпто жыцьцё народу залежыць ня толькі ад прысудаў, здавалася б, усемагутнае ўлады, — самі людзі могуць выбіраць свой шлях. Нават у часы дыктатуры застаецца пэўная ступень свабоды для ўласных учынкаў, якія — пры ўсёй сваёй мізэрнасьці, «лякальнасьці», — стаўшыся гісторыяй, могуць зыначваць самую Гісторыю.
Менавіта ддя вывучэньня біяграфіяў людзей, факталягічны бок жыцьця якіх дасьледнікам невядомы, у 1920-х гг. быў вынайдзены так званы біяграфічны мэтад (Чыкагская школа, Т Томас ды інш.9), што да сёньня выкарыстоўваецца ў розных сацыяльных навуках. Моцны бок такога мэтаду, яго каштоўнасьць — інфар-
5 Юры Туронак. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993.
6 Аляксандр Каваленя. Прагерманскія саюзы моладзі на Беларусі. 1941—1944. Вытокі. Сгруктура. Дзейнасць. Мн., 1999.
7 В. Раманоўскі. Саўдзельнікі ў злачынствах. Мн., 1964.
8 Ул. Г-кі. Успамін // Беларуская думка (Саўт Рывэр). 1994. №39. С. 28—30; Ул. Гарэлік (Латушкін). Успаміны пра арышт кіраўнічага штабу СБМ вясной 1944 г. // Беларус. 2000. №466. Сгудзень.
9 Р. Thompson. Voice of the Past. Oxford, 1988; Life and Work History Analyses: Qualitative and Quantitative Developments. London—New York, 1991.
мацыя зь першых рук; асноўная крыніца — успаміны, асабістыя дакумэнты (лісты, дзёньнікі, аўтабіяграфіі, фотаздымкі)10.
Антон Шукелойць, чалавек, які ўжо сам па сабе — гісторыя, спадарыні Яніна Каханоўская, Юлія Андрусышына дапамагаюць рэканструяваць — хоць бы збольшага — падставы жыцьцярысу Абрамавай.
Марыя Надзея Абрамава-Тэадаровіч нарадзілася ў красавіку 1907 г. пад Менскам у сям'і беларускага мастака, фотамайстра Аляксандра Аляксандравіча Абрамава-Сушынскага" й Адэлі. Маляваньне іконаў на продаж (пакупнікамі звычайна былі нямецкія жаўнеры) дапамагло бацьку пратрымацца ў часы акупацыі ў Першую Сусьветную. (Нашмат пазьней, ужо ў Нямеччыне, ён расьпіша іканастас у царкве на вуліцы Рэнтгэн у Мюнхэне, якой Н. Абрамава ахвяруе ўсе свае грошы.) У Менску сям'я жыла спачатку на вуліцы Ўнівэрсытэцкай, потым на вуліцы Камсамольскай. Пасьля заканчэньня сярэдняе школы далей вучыцца Н. Абрамавай не далі: ейны бацька быў ня толькі мастаком, а чалавекам заможным, уладальнікам маёнтку, «памешчыкам». У 1920-я гг. яна працавала ў Наркамаце Адукацыі, куды яе разьмеркавалі па сканчэньні 2-гадовых курсаў стэнаграфіі. Гэтая праца дала ёй магчымасьць здабыць вышэйшую асьвету: супалучаючы працу з навучаньнем, яна наведвала вечаровыя курсы Менскага Пэдінстытуту.
10 Аўтар ужо рабіў спробы стасаваць біяграфічны мэтад у «Архіўнай кнізе» (Нью Ёрк, 1997), «Зацемках на маргінэсе найноўшае гісторыі» (Запісы БІНіМ. №24. Нью Ёрк, 1999. С. 88—235).
11 He зусім яшчэ зразумелая гісторыя з прозьвішчамі. Напрыклад, на могілках у Мюнхэне пазначаныя тры прозьвішчы: Абрамаў-Луіпчынскі-Тэадаровіч.
На двух апошніх курсах навучаньня Н. Абрамава распачала дасьледніцкую працу ў галіне фізіялёгіі цэнтральнае нэрвовай сыстэмы. На падставе ўласных досьледаў рэфлекторнасьці яна атрымала званьне навуковага асыстэнта й працу ў адной зь дзіцячых клінік.
Па сканчэньні Пэдінстытугу, у 1930-я it. Н. Абрамава атрымала яшчэ адную вышэйшую адукацыю — скончыла Менскі Мэдычны Інстытут. 3 гэтага часу яна працавала ва ўнівэрсытэцкай псыхіятрычнай клініцы.
3 пачаткам вайны Надзею Абрамаву як доктара мабілізавалі й накіравалі ў Глыбокае. У часе нямецкай акупацыі працягвала працу ў псыхіятрычнай клініцы ў Менску, якую пераабсталявалі ў хірургічную лякарню.
КНІГІ ОНЛАЙН
