Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Л. Ю.: Гімназіі ў вас не было?
В. Н.: He, гімназіі не было. Дзяцей было многа, але большасьць малых, а тыя, што большыя — 15, 16, 17 год, — у школу не хадзілі.
Л. Ю.: А што Вы памятаеце пра Любачку?
В. Н.: Любачка жыў церазь сьценку ад мяне. Была там сям'я Плескачэўскіх: сам Абрам Фёдаравіч (казалі, жыд; у яго бабка была жыдоўка), жонка, бабуля старая й дачка Верачка — страшная распуста. He, не ў сэксуальным сэнсе. Яна крычала, камандавала бацькам і маці. Такі ванцак, як у нас казалі, што ня вытрымаць было. І пры іх жыў Любачка, яны жылі ў адным пакоі. Усе хацелі, каб Любачка зь Верачкай ажаніўся. А ён казаў:
— Лепш я скочу галавой уніз з абрыву (у нас была гара, а адтуль абрыў), чым жанюся зь Верачкай.
Любачка быў інтэлігентны чалавек, скромны, сябе трымаў асобна, ні з кім не заходзіў у дружбу. Меў вышэйшую адукацыю, быў матэматык, здольны. A што да беларускасьці... Я нават зьдзівіўся, калі ён напісаў пра Беларусь.
Л. Ю.: Чаму?
В. Н.: У лягеры ён ня быў беларускім патрыётам. Ня быў і прарасейскі. Можа, праславянскі.
Л. Ю.: У чым гэта выяўлялася?
В. Н.: Ну, ён ня быў беларускім патрыётам. Рабілі 25 Сакавіка. Я колькі гаварыў:
— Іван, можа прамову скажаш?
Што ішло пра чыста нацыянальнае, то ён казаў: — Адзін шавінізм, расейскі, выганяем другім шавінізмам.
Ужо калі я быў у Канадзе, пісаў да яго, хацеў пазваць, а потым падумаў: што ён будзе рабіць у Канадзе? Ён паехаў у Амэрыку й уладзіўся вельмі добра, вучыўся й вучыў, выкладаў расейскую мову. Калі прыяжджаў у Канаду, заходзіў да мяне, зь Беразоўскім. Казаў мне, што піша працу пра Беларусь. Дом ён аставіў суседу, каб глядзеў за яго магілай, кніжкі ўсе выслаў у Лёндан.
Л. Ю.: Да Надсана?
В. Н.: Да Надсана. А грошы ён, здаецца, даў на студэнтаў беларускіх.
Л. Ю.: Фонд імя Любачкі.
В. Н.: Так. Я ў «Беларусе» чытаў. Беларускім патрыётам ён стаў у Амэрыцы. У лягеры ён болып гаварыў па-руску, чым па-беларуску. Прынамсі са мной. І чаму ён так гаварыў? Таму што ўся сям'я Плескачэўскіх гаварыла па-руску. Плескачэўскага я сустрэў тут, у Канадзе: старушка памерла, жонка памерла, Верка выйшла замуж, таксама памерла. Ён астаўся сам. І ён займаўся ў Нямеччыне, пэцкаў, рысаваў, a тут пачаў маляваць карціны й прадаваць. І — халера на мяне! — трэба тады было сказаць: «Дай мне пару карцін» ці спытаць, дзе яны й што. А ён потым памёр, і дзе гэтыя карціны, ніхто ня ведае.
Л. Ю.: Вы адразу пераехалі ў Канаду?
В. Н.: He. Во што было. Гэта ў мяне другая жонка. Я там пазнаёміўся з полькаю, фактычна яна ўкраінка. Яе бацька быў у Канадзе — ён выехаў з Полыпчы, жыў у правінцыі Саскэчэўан, мястэчка Ніпаўан: у чорта на кулічках, пара кілёмэтраў ад-
туль канчалася ўсякая цывілізацыя... To я зь ёй пазнаёміўся, у яе хаваў усе дакумэнты, у яе парваў пасьведчаньне слуцкага вучылішча й пашпарт. Яна казала:
— Ня рві. Схавай у мяне.
Ня ведаю, што мне стукнула ў галаву.
Л. Ю.: Ну, страшна было. Тады ня думалася пра гісторыю, а думалася пра жыцьцё.
В. Н.: Пра жыцьцё, пра самазахаваньне. Я жыў у яе. Потым Гэрэнбэрг закрылі. Пачалі мы зноў зь Сільвановічам жыць. І людзям ужо надаела, кажуць:
— І Навіцкі сварыцца, і Сільвановіч сварыцца. Адзін другому голавы скушваюць.
Тады я кажу людзям:
— He галасуйце ні за мяне, ні за яго, — а быў такі лейтэнант Кузьменка, пісаўся беларусам. — За Кузьменку галасуйце.
Прагаласавалі за Кузьменку, а я астаўся сакратаром Кузьменкі. Ён беларус, але прарасейскі, быў лейтэнантам у савецкай арміі, то па-расейску гаварыў. А жонка ягоная — латышка, ня ўмела ні пабеларуску, ні па-нямецку гаварыць. І дзіця ў яго было...
Ну й тады трэба перавозіцца ў Ватэнштэт, у беларускі лягер. Людзі перавезьліся, а я не паехаў — перабраўся да гэтай жанчыны й жыў у яе. Тады нам прыйшлі дакумэнты. Віза ў Канаду.
Л. Ю.: Вы падавалі адразу ў Канаду?
В. Н.: У Канаду.
Л. Ю.: А чаму не ў Амэрыку?
В. Н.: У Амэрыку мог спакойна запісацца, але не хацеў — ні ў Амэрыку, ні ў Аўстралію. Толькі ў Канаду. Першым чынам таму, што Канада ляжыць на тым самым узроўні, што й Беларусь.
Л. Ю.: Клімат? Бярозкі?
В. Н.: Так, клімат, бярозкі. Па-другое, новая, маладая краіна, ідзе ўверх. Па-трэцяе, у Амэрыку не хацеў ехаць, бо там страшэнна многа нэграў. Цяпер я гляджу, што ў Амэрыцы робіцца, і кажу: «Госпадзі, спасі».
Л. Ю.: I калі Вы прыехалі ў Канаду?
В. Н.: У 1948 г., 9 верасьня. І адразу паехаў у Саскэчэўан. Там да мяне адразу:
— Што ты можаш рабіць?
Настаўнічаць? Ня ведаю.
— Хадзем, будзеш з пчоламі мне памагаць.
Гаспадар быў паляк, меў якіх 600 ці 700 сем'яў пчол. Вясной купляў пчолы па 5 даляраў за сям'ю, a зімою іх забіваў, бо яны мёд ядуць. To мая работа была біць пчолы. Што мы рабілі? Ёсьць такая прылада, доўгая. Запальваеш, яна пачынае дыміць, адчыняеш вулей, укідваеш, потым зачыняеш. Пчолы падохнуць, тады іх выкідай і забірай мёд...
А ў адным месцы было 40—50 сем'яў, іх не забівалі. Тое месца кругом абцягнутае дротам, а да дрота прыстаўленая электрычная батарэйка (не настолькі моцная, што заб'е) — каб мядзьведзь не залез. Неяк ураніцы я бачыў: ідзе мядзьведзь, шэрсьць яшчэ мокрая. Чуе мёд. Дзьвюма лапамі за дрот, батарэя як стукне, то ён адкідваецца, глядзіць, хто яго ўдарыў. Паглядзіць — нікога няма. Ён зноў туды, зноў батарэя трахне. Доўта спрабуе — гадзіну ці болей, пакуль батарэя добра ня дасьць яму нарэшце. Ну, а калі прарвецца на той бок, добра наесца...
А потым забіраюць тый мёд і выплаўляюць пры 96°. Пасылае мяне гаспадар. Кажу:
— He пайду.
— Чаму?
— Ты хочаш мяне зварыць?! Пры 100° вада кіпіць!..
— Гэта ня Цэльсій, гэта Фарангайт.
Я й ня чуў дагэтуль пра Фарангайта. (Цяпер у Канадзе таксама паводле Цэльсія.)
Папрацаваў я там, зарабіў пару даляраў Бачу: няма мне тут што рабіць. Можна зімой у лес ісьці рубіць, але я фізычна... Як Акула некалі казаў, «фізычная нікчэмнасьць». To я ня маю мускулаў. Што я буду рабіць? А Іван Тарасевіч, случчак, у гэты час прыехаў, рабіў у Гамілтане на фабрыцы машынэрыі. І піша мне: «Прыяжджай да мяне». Я й прыехаў.
Л. Ю.: І кінулі тую жанчыну?
В. Н.: Жанчыну я аставіў з бацькам, і дачка была, асталася там. Яны там жывуць, яна выйшла замуж ужо... Ну, прыехаў у Гамілтан. Што далей? У фірму тую я ж не пайду, паглядзяць на мяне й ня возьмуць: які зь мяне работнік!.. Я паспрабаваў працаваць у будаўнічай кампаніі. Сказалі выкідаць дошкі зьнізу наверх. Высока. Я не магу, мускулаў ня маю. Паўдня парабіў, і мне далі разьлік.
Пайшоў у дзіцячы санаторый для тубэркулёзных дзяцей, рабіў там у кухні. Хлопцы былі ў адным месцы, дзяўчаты ў другім. Мы ежу клалі на возікі й прывозілі да іх, потым посуд забіралі назад. Помню, да нас увесь час прыходзіла адно дзяўчо, дзіця. Mae поўную пазуху цыцак, прыходзіць і з намі, мужчынамі, загульвае, жарты расказвае. Там працаваў адзін кітаец, дык ён ёй дзіця зрабіў. Яго арыштавалі...
Я там пабыў, гляджу — зноў жа не мая работа; тады пераехаў сюды, у Таронта. А ўперад я з Акулам перапісваўся. To прыехаў у Таронта й стаў з
Акулам жыць у адным пакоі. Плацілі 10 даляраў на месяц. Ён пачаў выдаваць «Беларускі эмігрант», я дапамагаў яму, пісаў там троху.
Л. Ю.: Тады Вы й пачалі пісаць?
В. Н.: Тады й пачаў пісаць фэльетоны, на розныя тэмы. Прыкладам, пра тое, што пасьля 20 год вялікай савецкай улады нарэшце дайшло да таго, што трэба ўводзіць карткі на харчы. А каню, карове й аслу не далі картак. І вось прыходзяць яны да Сталіна. A той і кажа: «Нашто нам конь? У нас трактары ёсьць». А конь яму: «Трактары ў вас будуць псавацца, а адкуль возьмеце частак?» Тады Сталін: «Нашто нам карова? У нас маргарыну хапае». А карова адказвае: «Дык гэта вы сваіх людзей будзеце карміць маргарынам, а заграніцу трэба пасылаць масла». Сталін зноў: «Нашто нам аслы?» А асёл: «Таварыш Сталін, я самы для цябе патрэбны. Хто будзе за цябе галасаваць? Хто табе будзе пасылаць пісьмы? Мы, аслы. Хто будзе крычаць, што ты самы мудры? Мы, аслы. Хто табе будзе пляскаць і крычаць, што ты — правадыр міжнароднага пралетарыяту? Мы, аслы». To асёл і атрымаў карткі.
Л. Ю.: Акрамя фэльетонаў, артыкулаў, Вы пісалі й мастацкія творы — апавяданьні. Самае вядомае — гэта «Пагібель сэксота».
В. Н.: Я пісаў артыкулы. Нейкі чалавек пазычыў другому прымус. Аж прымус у таго зламаўся, прыходзіць і кажа: «Выбачай, зламаўся прымус. Я табе адкуплю». — «Што ты мне адкупіш? Мой прымус быў швэдзкі. А што ты мне адкупіш савецкую гадасьць?» Тут пачулі, за яго — і ў турму: «Ты казаў «гадасьць» на наш прымус».
Або яшчэ: «Дзед і баба». Ідуць старэнькія, нічога ня бачаць. Прыйшлі ў горад, глядзяць, стаіць бюст
Сталіна — чорны, зроблены з чыгуна. А баба кажа: «Ой, хто гэта?» — «Гэта Сталін». — «Ой, Божа ж мой, які ж ты чорны. Дзіва, што ты так счарніў людзей». Бабу раз — за карак і ў НКВД. А дзед: «Во старая дурніца, колькі я табе казаў: не чапай дурня, ён сам да цябе прычэпіцца. Плюнула б ды адышла». Абоім па 10 год «за оскорбленне велнкого вождя».
Л. Ю.: Але Вы сябе пісьменьнікам ня лічыце?
В. Н.: Божа, ратуй. Я сябе ніякім пісьменьнікам не лічу й не лічыў.
Л. Ю.: А «Пагібель сэксота» — гэта Вашая фантазія ці вядомы Вам выпадак?
В. Н.: Фантазія. Але я чуў недзе дома яшчэ, што сэксотаў арыштоўвалі — ці за даносы, ці адзін сэксот на другога данёс. Ну й думка ў мяне прыйшла, як чалавек губіў чужыя душы, а потым і яму прыйшло.
Л. Ю.: Ну, скажам, калі б ствараўся даведнік пісьменьнікаў, журналістаў нашай эміграцыі. Падайце караценька характарыстыку пісьменьніка ГрэскагаНавіцкага.
В. Н.: Я ня ведаю, што сказаць. Я пісаў у «Беларускі эмігрант», пісаў артыкулы, больш на нацыянальныя, вызвольныя тэмы, прыкладам, як трэба сьвяткаваць; крытыкаваў расейцаў за расейскі шавінізм, за іхныя дамаганьні, за тое, што яны заўсёды эксплюатавалі Беларусь. Пачынаючы ад Пятра яны глядзелі на беларусаў як на Untermensch'аў25. Дарэчы, Меншыкаў, што быў правая рука Пятра, паходзіў зь беларусаў.
Л. Ю.: Добра. Вы прыехалі ў Таронта. Хацелася б пачуць пра пачатак беларускага жыцьця ў Таронта.
25 Untermensch — недачалавек (нямецк.).
В. Н.: Усё пачаўАкула. Потым прыехаўя, пасьля Ганько, потым Грыцук, былі Пашкевіч, Пітушка.
Л. Ю.: А Вы цяпер ня радны БНР?
В. Н.: Быў, але выйшаў разам з Каханоўскім (Калубовічам). Мы зь ім былі ў адной партыі — Нацыяналістычнай, і да БНР належалі. Аж пакуль Каханоўскі ня выйшаў з Рады БНР Ён увесь час са мною перапісваўся й, калі Абрамчык пагадзіўся на «непрадрашэнства», пераканаў мяне выйсьці.
КНІГІ ОНЛАЙН
