Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Пачынаюць зь лягера выяжджаць, ужо першая група ад'ехала: чалавек 500—600. Цяпер друтую набіраюць. Нельга чакаць. Я сабраўся, адзёжу, што там была, пакінуў. А там жа свае сабакі; нейкі малады гаўнюк там быў, сабака. Ён усё за мною ходзіць:
— А-а, ты хотншь уднрать!
Я пайшоў у прыбіральню — і ён за мною. Кажу:
— Вон отсюдова!
To не было як уцячы. Я ўзяў прасьціну ды цераз вакно, выкінуў з прыбіральні й пачаў спускацца.
Прасьціна парвалася, і я, зь зялезнымі чаравікамі, упаў, пабіўся, але нічога не зламаў, бо з другога паверху, а ня з трэцяга. Неяк сеў на ровар — быццам бы праехацца. І паехаў, а хлопцы за мною. Таксама ўзялі малае, усё большае пакінулі. Выехалі мы на дарогу. Куды цяпер? На амэрыканскую зону.
Прыехалі ў Штутгарт. Куды дзецца? Пытаемся ў немцаў, — а я па-нямецку трохі шпрэхаў, — кажуць, там і там армянскі лягер. Прыйшлі; у лягеры пара тысяч армянаў, усе ўцяклі з Чачні: армянычачэнцы. Яны ўсе сябе звалі туркамі, каб быць турэцкімі падданымі. А побач аказаўся ўкраінскі лягер — украінцы з Заходняй Украіны, там былі і тры беларусы. І мы тады ў гэты лягер перайшлі. Побач быў польскі лягер, там знаходзіліся тыя, каго з Варшаўскага паўстаньня вывезьлі; яны ўсе былі прапольскія й прасавецкія, казалі: хто ня хоча ехаць дадому, той, значыць, з Гітлерам. Яны й казалі, каго браць і вывозіць. To вывезьлі сілаю некаторых. Аж якраз, дзякуй Богу, амэрыканцы зьмянілі паставу, бо да гэта часу яны — хочаш ці ня хочаш — сілаю выдавалі саветам. А сталася так, бо ў Бэрліне былі саветы з амэрыканцамі стукнуліся. Ніхто гэта толкам ня ведае: што там зрабілася, хто пачаў страляць, але забілі, здаецца, 27 амэрыканцаў.
Л. Ю.: А з-за чаго пачалося?
В. Н.: А Бог іх ведае. Была савецкая зона й амэрыканская. 3-за чаго пачалося? Можа, нават з-за баб. Салдаты савецкія забілі амэрыканскіх, то амэрыканцы ўмомант зьмянілі тады паставу: хто ня хоча ехаць — ня едзь. І Рузвэльчыха ўмяшалася... Як хацелі высылаць сілаю, то яна кажа: «Калі хочаце высылаць сілаю, то давайце высылаць гэтых гішпанскіх рэвалюцыянэраў, што біліся супроць Франка. Да-
вайце аддамо іх Франку...» Вот як. За нас уступілася. Карацей,«амэрыканцы зьмянілі пагляд.
Помню, як цяпер, мяне таксама дапытваў амэрыканец. Перакладчыца была латышка; дарэчы, там усе чыста былі латышы (там недалёка быў латыскі лягер: 15 тысяч чалавек): поўныя рукі пярсьцёнкаў, панаграбвалі. To ж латышы былі каля Полацку, выбілі, выразалі людзей, бо былі тры латыскія дывізіі, што супрацоўнічалі зь немцамі й біліся супроць рускіх. Яны не на фронце ваявалі, а біліся з партызанамі. Мясцовае насельніцтва грабілі.
Глядзім, аж мае хлопцы кажуць:
— Гэй, ты знаеш, хто гэты латыш? Гэта ён быў у Слуцку на мельніцы. Як рускія прыяжджалі на мельніцу малоць, трэба было мукой плаціць, дык ён стаяў і палкаю біў мужыкоў па галаве.
Так, з аднаго лягеру ў другі перайшлі. Узялі аднаго нашага хлапца з Заходняй Беларусі ды пытаюць у яго празь перакладчыцу:
— Як ты сюды папаў?
— Мяне арыштавалі.
— Хто цябе арыштаваў?
— Латышы.
А латыская перакладчыца:
— Хі-хі-хі, it couldn't be'7.
— Так, так, латышы, што былі зь немцамі.
Ужо й ня ведаю, што яна пераклала.
Л. Ю.: У Менску ва ўнівэрсытэцкім гарадку было латыскае СД. Насупраць Дому Ўраду.
В. Н.: Так. А яшчэ ўкраінцы тыя, з Заходняй Украіны. От там забойцы былі. У маім лягеры жыў расе-
17 Гэта немагчыма (анг.).
ец з-пад Смаленску, за немцамі быў старшынёй воласьці. To расказваў:
— У нейкую вёску ўкраінцы прыехалі (камандаваньне ў іх было нямецкае) і выбілі ўсіх людзей. Вось ідуць назад, усіх выстраілі. Ідзе жанчынка, шасьцёра дзяцей вядзе з сабою. Бо тых ужо застрэлілі, а гэтыя... дзе лапцікі, дзе анучкі. І вось яна ідзе й шасьцёра дзяцей — маленькія, як гусяняты, — за ёю. Ідуць. Немец паглядзеў і кажа: «О, Gott'8'. Хай жывуць, ня трэба». А ўкраінец зьняў аўтамат і выстраліў па ўсіх шасьцёх дзецях і па ёй. He магу, не магу... Як ён страляў тых дзяцей... He пасьпелі крыкнуць нават. Гэта ж і я таксама плакаў, дальбог. А яшчэ было, што паставілі немцы людзей і страляюць. А адзін хлопчык просіцца: «Калі нас пастраляеце — толькі не закопвайце глыбока, бо, як наш татка прыедзе з фронту ды захоча нас пабачыць, то ён нас адкапае. Толькі глыбока не закопвайце нас, каб татка адкапаў».
Украінцы рэзалі так, што ня маеце паняцьця. Я да іх ня маю ніякай пашаны, ніякай спагады, нічога. Як яны нашых людзей рэзалі за немцам! Горш за немцаў. Вот як... А тут зь імі жылі. Наш пакой (акром нас, жылі 7 ці 8 украінцаў з Усходняй Украіны) яны так і звалі — «кіцапска комната». Сярод заходніх украінцаў былі бандэраўцы й мельнікоўцы. А гэта быў лягер мельнікоўцаў.
Неяк сабраліся ў нашым «кіцапскім пакоі». Адзін быў інтэлігентны чалавек, таксама зь мельнікоўцаў, кажа:
— Знаеце, сярод нас ёсьць і беларусы няшчасныя, што засталіся тут. Пан Навіцкі, скажыце што...
18 О, Божа! (нямецк.).
Я ўстаў і пачаў гаварыць па-беларуску (я ж ня ўмею па-ўкраінску). Там былі дзяўчаты ўкраінкі, то не хацелі гаварыць нават з намі, бо «вы кацапы». Разумееце? А то кажуць:
— Ой, гэта вы па-беларуску гаворыце?
— Так, бо па-ўкраінску ня ўмею й па-расейску ня ўмею, хаця й разумею.
— Ох, — кажуць, — пане Навіцкі, якая прыгожая мова! Прыходзьце да нас, пагаворым.
Думаю: «Халера вас бяры! Я з вамі гаварыць не хачу. Прабачце, на адным полі, як кажуць, садзіцца не хачу».
Л. Ю.: Колькі Вы ў гэтым лягеры жылі?
В. Н.: Больш за год. Яшчэ помню адно... На паддашку чатырохпавярховага дома ўкраінцы зладзілі заняткі. А там жа, на паддашку, разьвешвалі бялізну пасьля мыцьця. Якая ўжо там бялізна была, але... І вось я прыйшоў павесіць сваю бялізну. Якраз украінскі настаўнік пачынае тлумачыць перавод простых драбоў у дзесятковыя. Тлумачыў, тлумачыў, сам ня ведае, заблытаўся. Я ня вытрымаў ды «хі-хі-хі», a той кажа:
— Пане Навіцкі, вы замінаеце. Выйдзіце адсюль!
— Я то выйду, а ўсё роўна вы ня ведаеце.
Усе: «Га-га-га!», і пайшоў...
А выдалі ўкраінцы мапу: і ўся Случчына, і Старыя Дарогі, і Навазыбкаў (я ж у Навазыбкаве 3 месяцы праходзіў пэдпрактыку) — усё пад Украінай. Я за тую мапу й прыходжу:
— Вось вы завяце мяне кацапам. Які я кацап? Я ж чыстакроўны ўкраінец! Гляньце на вашую мапу...
Яны бачаць, што гэта я гавару саркастычна, бо ведаюць, што я беларус.
Л. Ю.: А пасьля ўкраінскага лягеру які быў?
В. Н.: Беларускі.
Л. Ю.: Гэта які быў год?
В. Н.: Сярэдзіна ці канец 1945-га. Якім чынам, ужо ня памятаю, але я даведаўся, што ёсьць беларуская група, а кіраўніком у іх спадар Сільвановіч. Я туды. Там былі Рымшы, Макарэнкі, Марыя Каладзейская й пару чалавек... Мяне тады выбіраюць кіраўніком гэтай групы.
Я пайшоў да амэрыканцаў, кажу:
— Дайце нам лягер. Мы не ўкраінцы, мы не армяны. Дайце нам беларускі лягер.
А тыя адказваюць:
— Вас мала.
Была там адна англічанка, яна паходзіла з Ковэнтры. Калі немцы бамбілі Ковэнтры, то яе раніла.’Таму яна страшэнна ненавідзела немцаў. І страшэнна не любіла расейцаў. Я ніколі не забуду: прыйшлі ў расейскі лягер. Паветра такое, што няма чым дыхаць, смурод стаіць страшны, не было чым пасыпаць у прыбіральню, каб не сьмярдзела так. Яна кажа:
— Гэта расейцам нагадвае іхную родйну. Without shit'9 яны жыць ня могуць.
Тады з польскага лягеру прыйшлі беларусы. Нарэшце набралася нас чалавек 250—260. У Гэрэнбэргу, за 30 км, 4 дамы: школа, гатэль, другая школа й яшчэ адзін дом. У гатэлі быў офіс. Мы зь Сільвановічам разам былі, ён быў старшыня па цэлай зоне, а мяне выбралі камэндантам.
Л. Ю.: Падрабязьней пра Міколу Сільвановіча. Якім ён, Мікола Вярба, быў?
В. Н.: Ён патрыёт быў. Няма пытаньня. Бацькі яго былі простыя сяляны. Ён вучыўся ў Віленскай Бе-
19 Без гаўна (анг.).
ларускай Гімназіі, але ня скончыў, правучыўся адзін ці два гады. Як толькі чалавек з Заходняй Беларусі навучыўся чытаць і, барані Божа, яшчэ й пісаць — то абавязкава будзе пісьменьнік ці паэт. Гэта цэлая бяда. Дык вось, Сільвановіч ня быў вельмі выбітны, інтэлектуальны, са звычайных сялянаў. Але як жа! Ён меў быць першым, і ўсё павінна круціцца вакол яго. А я не хачу, каб усё круцілася вакол мяне.... І мы зь ім не сышліся. Ён жыў з Рагулем.
Л. Ю.: Зь якім з Рагуляў?
В. Н.: Сэнатар Рагуля.
Л. Ю.: Вы былі ўсе ў адным лягеры?
В. Н.: У адным. Васіль Рагуля расказваў, як ён быў сэнатарам, як яго выбіралі, як ён хадзіў у лапцях, як ён рабіў. Гэта быў вельмі выдатны чалавек. І патрыёт. Але казаў:
— Зь Беларусі ніколі толку ня будзе. Беларусы ня могуць жыць самі. Яны ня здольныя.
Л. Ю.: To ён сам, як беларус, пра сябе казаў, што ня здольны?
В. Н.: Пра сябе... Ён быў выбраны ў сэнат раз у 1922 г., а потым, здаецца, у 1924-м. Расказваў:
— Калі я хадзіў агітаваць, то я надзяваў лапці й ішоў на базар. А мяне палякі перасьледавалі, хацелі сваіх выбраць...
Л. Ю.: Пра гэта ён збольшага пісаў ва ўспамінах. A як ён жыў у эміграцыі, нічога не вядома?
В. Н.: ...Рагуля кажа:
— А беларусы пытаюцца: «Я буду за цябе галасаваць, то што ты мне дасі?». Калі мяне выбралі сэнатарам, як хто прыяжджае зь беларусаў у Варшаву, дык абавязкова да мяне. Ніколі пустога дому не было. Заўсёды былі госьці. Ты яго накармі, напаі...
У яго была жонка, памерла, у страшэнных муках: газа ўпала, абліла яе, і яна згарэла. Ён расказваў пра гэта — ледзь ня плакаў, казаў:
— Яна была вельмі добрая...
Л. Ю.: А што Васіль Рагуля рабіў у лягеры? Займаўся нейкай грамадзкай дзейнасьцю?..
В. Н.: Нічога не рабіў. Ён жыў у тым самым пакоі, што й Сільвановіч. Ужо быў стары. Фактычна Сільвановіч жыў з расейкаю, што пазьней стала яго жонкай і мела ад яго чацьвёра дзяцей. Яе звалі Феня, прозьвішча ня помню. Яна прыяжджала да нас.
Л. Ю.: А які Сільвановіч быў зьнешне?
В. Н.: Быў прыгожы. Вельмі сталы, высокі, стройны. Як мужчына быў прыгожы, прост' надзвычайны. Твар мужчынскі, прадоўжаны. Ну, яна ў яго ўлюбілася. Яны ўсе ўтрох, Рагуля й Сільвановіч з той жанчынай, жылі ў адным пакоі. Я (бо быў камэндантам) даў ім самы лепшы пакой.
3 усіх 250—260 чалавек, толькі 36 былі заходнікі (праўда, па дакумэнтах усе заходнікі). Ну, тады давай са мною змагацца.
Л. Ю.: І ў чым увогуле сутнасьць змаганьня?
В. Н.: Сутнасьць змаганьня была ў тым, што ўсходнікі — прарускія, а заходнікі — сапраўдныя беларусы.
КНІГІ ОНЛАЙН
