Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Калі пачалася вайна, то стаяла там узбэцкая брыгада. Яны мелі цёплую вопратку: штаны й фуфайкі — усё падбітае. Бабы ўсё разбамбілі, разабралі, бо там было некалькі тысяч. Мая маці й нявестка, Мішава жонка, Волька, прынесьлі гэтага дабра 10 ці 12 штук.
А яшчэ там быў сьпіртавы завод, то бабы пайшлі, сьпірту набралі, мая маці зь нявесткай па два вядры сьпірту прынесьлі, чыстага, 96°, зь яго аж дымок ішоў...
Пачалася партызаншчына: партызаны ўсе школы разгрэблі, у Канюхах таксама, і мяне шукаюць, кажуць: «Ён савецкі чалавек, а ў школе вучыць». Прыйдуць па мяне ў Канюхі, а людзі кажуць: ён у Дубейках, прыйдуць у Дубейкі: ён у Канюхах. А я хаваўся.
У нашай хаце быў палок каля печкі, пад ім дзьве дошкі падымаліся, а там была яма выкапаная. Там яшчэ бацька хаваўся, калі ў 1920 г. яго хацелі забраць у Чырвоную Армію. To я яму тую выкапаў больш, налажыў туды саломы. Як партызаны прыходзяць, я ў ямку — гоп! — і схаваюся, мяне закрыюць, і няма мяне. To я хаваўся-хаваўся, але бачу, што не ўхаваюся.
А ў гэты час, у 1943 г., той інспэктар, што потым уцёк у партызаны, кажа:
— Валянцін Іванавіч, тут арганізоўваецца СБМ — Саюз Беларускай Моладзі. Хочаш? To едзь у Слуцак...
Л. Ю.: Але Вы кажаце, ён супрацоўнічаў з партызанамі.
В. Н.: 3 партызанамі... Пытаю яго:
— Хто табе сказаў?
— Палікарп Манькоў.
— Дзе ён?
— У Слуцку, у гэбітскамісарыяце.
Палікарп Манькоў трошкі ведаў нямецкую мову. Ён з 1910 г. працаваў таксама ў арміі, у палітаддзеле. Але тут, ня ведаю, якім чынам, ён трапіў у школьныя інспэктары ў Слуцку. Я паехаў да яго, пытаю:
— Дзе мне спыніцца?
— Нідзе няма. Хадзем да мяне.
Пераначаваў у яго, разам зь ім спалі. Пагаварылі, ён і кажа:
— Бяры, арганізоўвай СБМ.
Дарэчы, ён меў заступніка, нейкага маладога хлапчышку. Той пазьней выправіў дакумэнты ўсе чыста ды ўцёк у партызаны.
Л. Ю.: І чым займаўся Манькоў?
В. Н.: Ён быў школьным інспэктарам на Слуцкую акругу, да яе належалі 6 раёнаў: Старобінскі, Навазыбкаўскі5, Слуцкі, Грэскі, Капыльскі й яшчэ адзін. Гэбітскамісар быў немец.
Пазьней, у 1946 г., Манькоў быў у Ватэнштэце, у беларускім лягеры. Я помню, прыехаў туды й су-
5 Памылковае цьверджаньпе: Навазыбкаў знаходзіцца, на ўсход ад Гомліо, таму Навазыбкаўскі раён ня мог уваходзіць у склад Слуцкай акругі; верагодна, маецца на ўвазе Сгарадароскі раён.
стрэў і Манькова, і аднаго настаўніка з маёй школы, Андрэя Попку, — ён у мяне вучыў 3-я клясы й выкладаў сьпевы ў 5-х і 6-х... Манькоў кажа:
— Мы назад вернемся.
To я з Маньковым тады ледзь не пасварыўся:
— Што? Вернемся назад зноў вёскі паліць?
У Грэскім раёне спалілі 18 вёсак, у тым ліку 11 зь людзьмі.
Л. Ю.: Хто паліў?
В. Н.: Немцы. 3 паліцыяй. 11 зь людзьмі, то калі ў другія прыяжджалі, то людзі ўцякалі. Разумееце? Спалілі 18 вёсак!
Л. Ю.: Чаму палілі?
В. Н.: Партызаншчына.
Л. Ю.: Партызаны былі вакол вёсак і таму...
В. Н.: Вакол вёсак... Партызаны прыйдуць ноччу са зброяй. Што ім трэба? Палатно (халаты белыя на зіму шыць), вопратка, ежа: хлеб, кура, сала, ну й табака... Як знойдуць — усё чыста забяруць. Я, помню, схаваўся ў братавай жонкі, а да яе прыйшлі партызаны, і адзін кажа да сваёй подругй:
— Нюрка, вот здесь хорошая блузка. Посмотрн, может, тебе прнгоднтся.
Вось як, бралі ўсё, што хацелі. А немцы днём прыедуць:
— Ага, вы партызанам памагалі.
А дзе ж той дзядзька ці цётка ня дасьць, калі партызаны са зброяй?! Што ж яны вінаватыя! Гоп, немцы вёску й спаляць. Ну, і папалілі так вёсак многа, асабліва тых, што былі каля лесу. Папалілі, людзей пабілі. Але калі прыйдуць у другую вёску, дык людзі ўцякаюць, хаваюцца...
Зарганізаваў я ў Грэску зьвяз СБМ: 3 дружыны — 110 чалавек. Я быў старшы зьвязовы, меў пад са-
бою аднаго памочніка й траіх дружыновых. Адзін зь іх меў прозьвішча Астроўскі.
Наперад заскочу... Я двойчы быў на СБМаўскіх курсах, у 1943 і 1944 гг., перад адступленьнем. У 1944 г. гэта былі курсы раённых кіраўнікоў СБМ. Дарэчы, я сустрэў там айца Надсана, тады ён быў кіраўніком СБМ. Ужо праз гады, на эміграцыі, я неяк падышоў да яго:
— Ойча, мы ж разам былі.
To ён ужо абняў мяне й пацалаваў.
Л. Ю.: А Надсан быў на якую акругу?
В. Н.: Ня ведаю, дзесьці ў Заходняй Беларусі. Ён добра па-нямецку гаварыў, прост' надзвычайна, і быў перакладчыкам на тых курсах. Дзе ён вучыўся нямецкай мове, ня маю паняцьця. Пасьля курсаў 1943 г. я й зарганізаваў зьвяз СБМ. Як мы пачалі адступаць, Грэск пакінулі 30 чэрвеня, добра помню, бо яшчэ 22 чэрвеня 1944 г. споўнілася 3 гады, як немцы асвабадзілі нас, то я тады яшчэ зарганізаваў зьезд СБМ і гаварыў прамову.
Л. Ю.: А пра што Вы казалі ў сваёй прамове?
В. Н.: Казаў, што немцы нас асвабадзілі й выгналі бальшавікоў, адным словам, супраць Расеі й партызанаў.
Л. Ю.: А якая была Ваша пасада ў СБМ?
В. Н.: Старшы зьвязовы, па-нямецку Obergefoltschafsfiihrer. Старэйшыя ад зьвязовага былі праваднік, старшы праваднік і штандаровы. Манькоў быў старшы праваднік, ён меў два кубікі. Я меў тры такія знакі, як рымская пяцёрка (V).
Л. Ю.: А калі можна падрабязьней, што СБМ рабіў, чым канкрэтна займаўся?
В. Н.: СБМ праводзіў курсы беларускасьці. Прыкладам, і я чытаў лекцыі пару разоў на год. Разда-
валі тое, што друкавалася ў Менску. Зь Менску прыходзілі беларускія газэты.
Л. Ю.: Нехта прыяжджаў да вас зь Менску?
В. Н.: He, ніхто. І ў Грэску нікога не было. Я сам у Менск езьдзіў: мяне пазваў Ганько й парэкамэндаваў гэбітскамісару, каб я купіў на Слуцкую акругу 1000 уніформаў СБМ. На гэта мне трэба было, здаецца, 100 тысяч нямецкіх марак. To спачатку хацелі мне даць грашыма, але потым гэбітскамісар спужаўся, што я мо з грашыма пайду ў партызаны, то мне далі толькі вэксаль. Я купіў уніформы й прывёз...
A 30 чэрвеня 1944 г. пачалося адступленьне.
Л. Ю.: Раскажыце пра курсы, на якіх Вы былі.
В. Н.: У 1943 г. у Альбэртыне я быў на СБМаўскіх курсах першы раз. Дык пазьней усе чыста пайшлі ў партызаны — усім штабам.
Л. Ю.: СБМаўцы?!
В. Н.: СБМаўцы. Дарэчы, усіх іх расстралялі.
Л. Ю.: Хто расстраляў?
В. Н.: Партызаны.
Л. Ю.: He паверылі ім?
В. Н.: He паверылі. А друті раз, у 1944 г., на курсах былі толькі раённыя кіраўнікі, іхныя заступнікі й акруговыя — чалавек, можа, 30. Там я й сустрэў айца Надсана.
Л. Ю.: Хто там чытаў Вам лекцыі, пра што?
В. Н.: Лекцыі чытаў ужо другі штаб, тыя, што пайшлі ў адступленьне. І, здаецца, ці Гарэлік, ці хто там, у Чэхіі, застаўся з чэхамі, да якойсьці чэшкі прыстаў6. Я потым чытаў, чэхі яго выдалі, прывезьлі ў Менск і ў Менску расстралялі. Пісалі пра Ларысу Геніюш, і там успамінаўся ён. І Стэльмах лекцыі чытаў. Ву-
6 Верагодна, ідзецца пра Пятра Сьценьніка (заўв. рэд.).
чылі хадзіць, маршыраваць, песьні сьпяваць. Там жа я сустрэўся з Ганькамі, Міхасём і Міколам. Мікола Ганько ў той час быў смаркач, сядзеў і дрынькаў на мандаліне. А зь Міхасём я пасварыўся.
Л. Ю.: Чаму? Міхась Ганько самы галоўны быў?
В. Н.: Самы галоўны — штандаровы — кіраўнік СБМ.
А што было... Мы ішлі ў тэатар Янкі Купалы, дзе Арсеньнева давала спэктакль. Пры ўваходзе нас абмацвалі, каб ніхто нічога не пранёс. А на тых курсах быў нейкі малады хлапчышка, дык ён узяў з сабой у кішэню баявы патрон. І адшукалі ў таго хлопца патрон, немцы за яго ўзяліся — і ў паліцыю. Тады гэтыя студэнты прыходзяць да мяне (я старэйшы быў там, у акулярах, дырэктар школы!) і кажуць:
— Слухай, пайдзі да Міхася Ганька й раскажы, гэты ж хлопец ні ў чым не вінаваты. Дзіцё дурное! На што яму той патрон? Хай выпусьцяць яго, хай заступіцца.
Я, разумееце, доўга ня думаў, пастукаў, заходжу да Міхася й кажу: так і так...
А ён:
— Як цябе зваць? Хто ты?
— Я са Случчыны.
А ён з Палікарпам Маньковым быў на нажах, адзін другога не любілі. А Манькоў быў галоўны на Слуцкую акругу.
— А-а, Палікарп Манькоў!..
І як напаў на мяне!..
Я кажу:
— Калі ласка, не крычыце. Я вам не хлапчук, я дарослы чалавек. Я настаўнік. He падымайце голас.
І-і, Ганько пачаў крычаць, пачаў стукаць:
— Я й цябе арыштую.
А я не маўчаў, адбрэхаўся, але ён мне:
— Выйдзіце.
— Добра, я пайду. Чаго крычаць?
Так і ня ведаю, выпусьцілі таго хлапчышку, ці не.
Вярнуўся я з курсаў раённых кіраўнікоў і неўзабаве загад прыйшоў: 22 чэрвеня вывесьці ўсіх СБМаўцаў і зрабіць прамову. 22 чэрвеня — 3 гады асвабажджэньня. А тут ужо бальшавікі ў Бабруйску. І я вывеў тых сваіх СБМаўцаў і прамову сказаў. І бел-чырвона-белыя сьцягі ўзьнялі. Дык партызаны казалі:
— Еслн словнм этую четырехглазую сволочь, то мы ему на грудн вырежем «Погоню», на спнне сдерем кожу, будет бело-красно-белый флаг, а на лбу вырежем фашнстскую свастнку...
Я гэта добра помню.
Л. Ю.: А як Вы даведаліся, што яны так гаварылі?
В. Н.: Мне перадалі. Але пачакайце... Прыйшло з гэбітскамісарыяту, што я павінен адабраць 5 ці 6 чалавек, тады тых, што раней забралі ў Нямеччыну, пусьцяць на вакацыі. І зрабіць гэта павінен СБМ. Да мяне ўсе ідуць, і з паліцыі ідуць. А я кажу:
— Браткі, калі б я мог, я б усіх вас... Але я не магу. Толькі 5 ці 6 чалавек.
У гэты час, у 1944 г., перад адступленьнем, прыходзіць дзяўчына, мая вучаніца з Замосьця (а там былі тры браты, два настаўнікі, яны са мною ведаліся, усе ў партызаны пайшлі):
— Валянцін Іванавіч, той і той казаў: прышліце табакі партызанам.
— Ты каму-небудзь расказала?
— He.
— Мая ж ты дзяўчынка! Калі цябе схопіць паліцыя — расстраляюць. Што ты робіш?!
Яна спужалася. Я далей кажу:
— Пачакай, я цябе выведу з Грэску. Ідзі й не аглядвайся, бо як зловяць... Ты з партызанскай вёскі. Ты знаеш, што гэта значыць?
— Я ня думала, што вы мяне выдасьце.
—He, я цябе ня выдам, але не рабі гэтага.
Я яе вывеў, і яна пайшла. А адзін зь ейных братоў, старэйшы, што настаўнікам быў, са мною быў вельмі добра, то ён блізка падышоў да Грэску. Ня ведаю, якой трасцы яму трэба было. Пачалася перастрэлка, яго ранілі, ён ня мог бегчы й астаўся. To грэскія паліцэйскія наклалі на ім, на жывым, раненым, агню. Бачыце, якая дзікасьць!
Л. Ю.: Спалілі яго?
В. Н.: Спалілі. Жывога.
Л. Ю.: Гэта беларускія паліцэйскія?
В. Н.: Беларускія паліцэйскія ў Грэску. Было якіх 200— 250 чалавек. І немец, ясна, быў. Ад гэбітскамісарыяту. Я яго добра знаў, я зь ім добра жыў, ён коні мне даваў і збрую.
КНІГІ ОНЛАЙН
