Да гісторыі Саюзу Беларускай Моладзі
Лявон Юрэвіч
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 214с.
Мінск 2001
Л. Ю.: Але як туды мужчын пускалі працаваць?
М. Г.: А што? Воўк ніколі ня душыць авечак свайго гаспадара... Там я адпрацаваў і пераехаў сюды, у Таронта... Я прыяжджаў туды потым, пабыў нейкі час. 3 прыгожай дзяўчынай прыехаў на машыне. Паглядзелі, кажуць: «О, ты добра нарабіўся». Я тады ўжо быў брыгадзірам, здаецца. Меў бел-чырвонабелае аўта.
Л. Ю.: Праўда? Знарок куплялі?
М. Г.: Папалася. Паглядзеў — бел-чырвона-белы, старгаваўся...
А Алесь Салавей... Можа, ён на сябе злосьць меў, бо ў тэй час мог паехаць. Ён жа ня быў зломак ужо такі. І рабіў бы на фарме, не даіў бы кароў, дык палоў бы буракі, чысьціў бы хлеў. Прыехаў бы сюды й жыў бы як чалавек. А чорт яго ў тую Аўстралію папёр... У тэй час многа нашых прыехала. Ня тым турам. Тады бралі адзіночак, нас 500 чалавек прыехала. Але наступным турам ужо ехалі маладыя мужчыны, якія мелі сем'і. Канада брала сем'і, бо вельмі карысныя, зь дзецьмі.
Пазнаёміўшыся з Алесем Салаўём, я па-новаму адкрыў для сябе беларускую літаратуру й асабліва паэзію. Я зразумеў прыгажосьць паэзіі, прыгажосьць слова, калі яно напісанае майстрам, таленавітым майстрам. Гады, якія мы правялі разам з Алесем Салаўём, былі для яго найбольш плённыя, творчыя. Якраз у Зальцбургу, калі мы былі разам, у яго на тыдзень па два-тры вершы выходзілі, не было дня бязь верша. Пісаў ён на розныя тэмы. І ўжываў розныя формы. Ён шукаў падыходу, каб больш узбагаціць беларускую літаратуру, беларускую паэзію. Ён любіў роднага слова, слова, якое было зразумелае: ніколі не ўжываў наватвораў. Але ён ад-
іпукваў, бо добра, вельмі добра ведаў мову. Я дзіўлюся, што малады чалавек ягоных гадоў вынес з гэтай Лагойшчыны такую прыгожую беларускую мову. Мы разам праводзілі вечары, гаварылі пра паэзію, чыталі вершы яго й іншых. Ён выкарыстоўваў маё вуха для крытыкі, каб пачуць, як звычайны чытач, што разумее паэзію, мог даць яму шчырую ацэнку. Ён страшэнна не любіў крывадушнікаў. Калі хто яму гаварыў няпраўду, ён адчуваў гэта й не хацеў больш мець справы з гэтым чалавекам.
— Скажы мне праўду. Няпраўды не люблю. Я хлусьні гэтай наслухаўся досыць.
У яго засталася вера, што праўда дасьць свабоду нашаму народу; ён гэта ня толькі ў свае творы ўкладаў — ён так і думаў, у яго гэта было ў душы. Можа, ад выхаваньня, ад бацькоў ён захапіў з Бацькаўшчыны, што трэба быць справяддівым, трэба гаварыць і пісаць праўду. І калі ён пісаў на каго эпіграму, ён адчуваў: ці хто яго пакрыўдзіў, ці жыцьцё скрыўдзіла. Ён, можа, цяжка разумеў абставіны. Для яго няясная была граніца паміж абставінамі й ягоным хаценьнямі, жаданьнямі.
Яшчэ раз паўтару, і ў зальцбурскі пэрыяд ён пісаў на розныя тэмы. Пра мінуўшчыну. «Зьвіняць званы Сьвятой Сафіі». У зборніку10 ёсьць, напэўна? Альбо пра дзень 25 Сакавіка, пра арышты — «Смутлівая маці»: узялі сына, адарвалі ад маці, яна ходзіць, шукае сына. Былі й такія бунтаўнічыя. Скажам, ён выказвае сваё абурэньне з адыходу немцаў з нашымі людзьмі ў Нямеччыну — «Frohliche Weihnachten»11. Ён бачыў гэта, ён вельмі шырака бачыў.
10 Алесь Салавей. Нятускная краса: Збор твораў. Ныо Ёрк— Мэльбурн, 1982.
11 Вясёлыя Калялы (нямецк.)
І не сказаць, што гэта было пісаньне — гэта была творчасьць. Калі яму прыйшла думка, натхненьне, ён у тым месцы пісаў, запісваў менш-болып, а потым гладзіў, шукаў словы, якія надавалі калярыт гэтаму вершу ці паэме. Думаю, што па таленце — ён быў зь першых, хаця пісаў вельмі коратка й напісаў няшмат, бо пазьней, у Аўстраліі, ня меў натхненьня — яго натхненьне засталося ў Эўропе. Нічога дзіўнага: ён зьехаў далёка ад Бацькаўшчыны.
У Аўстрыі ён адчуваў, што Беларусь блізка, бо нас ад яе аддзяляюць толькі горы й, як ён казаў, сволач бальшавіцкая. Ён казаў:
— Я не зьдзіўлюся, што калі мы разьедземся, мы згубімся.
Ён не згубіўся, бо браў удзел у беларускіх справах, але для яго гэтага было мала. Клопат аб сям'і адымаў у яго многа сілаў. Калі ён працаваў дзесьці й прыходзіла натхненьне, ён ня мог сесьці й запісаць. Як ён працаваў вартаўніком, паліцыянтам у лягеры, дык выняў паперку ды запісаў — ніхто ж яму не перашкаджаў. Калі ён хадзіў паміж хатамі, баракамі — нішто яму не перашкаджала. А перад тым ён зусім не працаваў, дык меў часу. Выйдзе на рэчку (у Зальцбургу даволі вялікая рака — Зальцак) — ды верш прыносіць.
Я ня крытык, а проста аматар паэзіі, і таму ў мяне ацэнка мая асабістая, — дык яго талент, я думаю, ня меншы, як у Максіма Багдановіча. Тэй памёр раней, гэты жыў, але як літаратар, як паэт ён памёр недзе ў 1953 г. Там, у Аўстраліі, ён напісаў пару вершаў, я іх чытаў, але гэта ня тое, што пісаў Алесь Салавей у 1945, 1946 або ў 1947 г.:
Плыве вадаплаў і плыве ад сьмерці да сычерці у госьці. Пагібель маёй галаве прарочыць бязьлітасна хтосьці.
Гэта ён бачыў, што паплыў Балтыйскім морам... Самыя жыцьцёвыя тэмы ён здабываў ад сэрца, ад душы. Тэй час быў для мяне вельмі цікавы. Дудзіцкі, можа, пісаў, але я ня чуў, каб ён сеў і вось так прыгожа прадэклямаваў свой верш. Алесь Салавей умеў дэклямаваць. Ён быў ня толькі пісьменьнік ці паэт, але й дэкляматар. Калі ён чытаў верш, то ён гаварыў табе, і ты ўспрымаў словы як напісаныя спэцыяльна да цябе. І хто слухаў, кожны так успрымаў. Хто дэклямуе громкім голасам, як крычыць, а ён ціха... Я, між іншым, пераняў ягоны спосаб чытаньня вершаў.
Вось я Гілевіча люблю, у яго вельмі прыгожыя вершы: чытаю й разумею яго. Я яго бачыў пару разоў; дастаў кніжачку ад яго, нехта пераслаў.
Каб разумець паэзію, у маім паняцьці, трэбаўмець яе чытаць, трэба навучыцца чытаць, бо калі чытаць як бронзу, яна тады нічога не гаворыць. Яна мае свой калярыт гукавы разам із слоўным. Тады яна сапраўды аддюстроўвае думку, імкненьне паэта...
Л. Ю.: Ці можна сказаць, што пачатак беларускага жыцыдя ў Таронта — гэта пачатак беларускага жыцьця ў Канадзе наагул? Ці хто ўжо пачаў, прыкладам, са старэйшай эміграцыі?
М. Г.: Гэта вельмі цікавы пэрыяд. Былі старыя беларусы — былыя грамадоўцы, якія ў часе Другой Сусьветнай вайны поўнасьцю скамунізаваліся. Іх бальшавікі падабралі пад сабе на 100%, выдавалі весьнік, проста копія «Праўды», па-расейску. Арганізацыя называлася «OobeAHHeHHe dvcckhx ка-
надцев». Яны мелі дом, залю, там, брат, партрэты Леніна, Сталіна, Карла Маркса, Энгельса ды ўсё іншае, усякая шваль, чырвоны сьцяг вісеў. Ну там нашы пайшлі, паглядзелі, пасварыліся зь імі — усё было.
Трэба сказаць, што нацыянальная арганізацыя пачалася 21 лістапада 1948 г., да таго часу нацыянальнай арганізацыі не было. Закладальнікам, душой арганізацыі ў Канадзе быў спадар Кастусь Акула. У першую, часовую ўправу, выбраную ў 1948 г., на арганізацыйным сходзе, дзе было 16 ці 18 чалавек, выбралі: Акула — старшыня, Пашкевіч — сакратар, Пітушка — скарбнік, Аранскі — заступнік старшыні, яшчэ нехта пяты. У 1949 г., вясной, адбыўся першы зьезд. Я яшчэ працаваў на фарме, прыехаў на зьезд. I старшынёй выбралі, калі не памыляюся, Грыцука. Я ва ўправу яшчэ не ўвайшоў, бо тут ня жыў. Але восеньню 1949 г, залажылі выдавецкі фонд, каб з рататарнага «Беларускага эмігранта» перайсьці на друк. І складаліся, плацілі; забавязаліся, мусіць, чалавек 10 ці 15, пэўныя стаўкі: скажам, 10 даляраў на месяц. Гэтага хапала, каб выдрукаваць, усё рабілі самі, бо я ўжо трохі быў спэцыяліст. Супрацоўнічалі ў тэй час добра, не сварыліся. Калі былі якія спрэчкі, Грыцук патрапляў справу неяк улагодзіць, пераканаць умеў.
Л. Ю.: 3 таго часу ніякіх кантактаў з гэтымі самымі грамадоўцамі не было?
М. Г.: He, яны былі ў нас на зьезьдзе, паслухалі, потым напісалі, што фашысты прыехалі.
Л. Ю.: І ніяк не дапамагалі, ніхто зь іх?
М. Г.: У-у, не. Што з намі — яны туг з украінцамі завязаліся, выганялі тых з парку. А потым украінцаў як наехала, дык акружылі іх у парку, як далі па
рэбрах, дык яны ня зналі, ці заставацца ў Таронта, ці ўцякаць. Сур'ёзна. Паліцыя палавіла, арыштавала, кажуць: «Слухайце, хлопцы, каб толькі рукой, каб не ўжывалі ніякай зброі».
Л. Ю.: Значыць, паліцыя была на вашым баку?
М. Г.: 100%. «Добра, кажуць, што камунякам далі. Яшчэ б калі раз». Гэта ў Трыніты Парку было. Я там у тэй дзень ня быў. A то таксама каму-небудзь аплявуху трапнуў бы, бо я іх, халера, не любіў.
Л. Ю.: Але як людзі адыходзілі, дык і арганізацыя іхная адыіпла?
М. Г.: Яна ёсьць, мусіць. Можа там і засталося пару чалавек, а можа й новыя прыехалі... Я перастаў цікавіцца. Калі б яны маглі, яны б усіх нас выслалі назад, злавілі бы і аддалі балыпавіком. Так ненавідзелі... Як мы прыехалі, дык яны мелі дэпутата-камуіііста. Потым зазналі. што гэта шпіён. Пасадзілі, здаецца, яго, у 1949 г. У савецкай амбасадзе такі Краўчанка быў, коды пісаў. Ён і высыпаў усю шпіёнскую сетку ў Канадзе й Амэрыцы, усе коды перадаў.
Л. Ю.: To вернемся да вашай арганізацыі.
М. Г.: Наша арганізацыя пачала вельмі скромненька, але стала прыяжджаць больш людзей, найбольш беларусы з польскай арміі Андэрса.
Л. Ю.: Чамусьці яны з Англіі ў Канаду прыехалі...
М. Г.: Некаторыя проста з Італіі. Іх Канада ўсіх забрала. Некаторыя, Пітушка, Пашкевіч, прыехалі ў 1946 г., Акула — у 1947-м. Тыя, што з Італіі, скарэй прыехалі, а тыя, што з Англіі, год ці паўгода пазьней. Былі сьведамыя беларусы старога пакрою. Пітушка, першы скарбнік, — гэта беларускі грамадовец, быў заангажаваны ў грамадзкую працу яшчэ ў Заходняй Беларусі. Як прыйшлі бальшавікі, дык
Пітушку за каўнер — і ў Сібір. І такіх многа было. А некаторыя з польскага войска ў палон папалі. Тых, што ў Катынь не завезьлі, а далі па 5 ці болей гадоў, за пераход граніцы, ці за што. Іх зрабілі беларусамі, хаця яны й не былі сьведамымі. А ў польскім войску ізноў дыскрымінацыя, яны гэта адчувалі. Такі Пракопчык быў, іншыя; усе, што з польскага войска, старэйшыя: з 1916-га, з 1914-га, з 1912-га — усе былыя польскія жаўнеры з 5-й крэсовай дывізіі. Іх пад Монтэ-Касына...
Л. Ю.: Гэта тое славутае Монтэ-Касына...
М. Г.: Так. Пасьля пачалі прыяжджаць зь Нямеччыны й далучацца да арганізацыі. І ўсё ішло вельмі добра, царква зарганізавалася, айцец Міхаіл Мігай... Быў першы сход, каб вызначыцца з прыналежнасьцю — да якога епіскапату ці якой юрысдыкцыі. Тады пачаўся першы разьдзел паміж царкоўнікамі. Матушка прыйшла з сынамі, айца Міхаіла ўзялі за рукі й вывелі са сходу, сказалі:
КНІГІ ОНЛАЙН
