Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў.
Паўла Урбан
Выдавец: Бацькаўшчына
Памер: 107с.
Мінск 1994
«(1). Мж продкн обывателей землн Жомойтское нх мнлостн продком нашмм в. кн. Лнтовскнм самн добровольне под панованье ся поддалн, а не мечом, а нн кгвалтом до того прнтеснены, н абы в доброй славе мх мнеманья злого ннхто чнннтн не смел; н яко то на прнвнльях от нх мнлостей князей Лнтовскнх нм есть варовано, так м мы господар то прнзнаваем, нж онн яко до продков нашнх в. кн. Лнтовскнх, так н до нас господаря, за добровольным обраньем, яко вольный народ, прнступнлн.
(3) . Тым же теж способом н ннын достоенства н вряды, тнвунства, хоружства н державы, не маем ннкому нншому
22°Тамсама. Т.П. 1848. С.386389.
221 Тамсама. Т.ІП. 1848. С.5066 (у комплексе пэтыцыяў іншых земляў ВКЛ; зьмест гэтага 12га пункту ўзгоднены з 3м пунктам аднолькавай пэтыцыі жамойцаў 1551 г.: Русская Нстормческая Бмблнотека. Т.ЗО. Петербург, 1914. C.190).
101
в землн Жомойтской даватм, одно роднчом тое землн, которые с продков свонх, здавна, там заселн н урожены суть, н которых онн на тые вряды межн собою оберут, a нам мх через посланцы альбо лнсты свон наменять, тым вряды тые даватн повнннн будем; а мнмо властных роднчов Жомойтскнх, на вряды н достоннства йншого народу людей не маем в той землн Жомойтской прекладатн"222.
17ы артыкул той прывілейнай граматы казаў: «Права н вольностн хрестіянскіе всему рыцерству, шляхте, бояром н всему поспольству землн Жомойтской поступаем н даем такіе, якіе обывателем велнкого князства Лнтовского от продков нашнх суть наданы».
Пэўна ж, гэты артыкул адлюстроўваў рэакцыю жамойтаў на Статут ВКЛ рэдакцыі 1566 г. Сапраўды, Статут гэты вылучаў Жамойць як асобную палітычнаэтнічную адзінку й абмяжоўваў правы жамойтаў. Статут абвяшчаў, што «Всн обывателн велнкого князства Лнтовского одннм правом пнсаным... сужоны быть мають». Але тут жа, у 1м артыкуле разьдзелу I, вылучаў Жамойць і называў яе сярод земляў, «прыслухаючых» або «належачых» ВКЛ. Апрача Жамойці, да гэткіх «прыслухаючых земляў» залічаліся яшчэ Кіеўская, Валынская й Падляшская.
Што тычылася фактычнага абмежаваньня правоў жамойтаў, дык гэта вынікала са зьместу 9га артыкулу разьдзелу III. Цытуем адпаведныя мясьціны:
«Мж достоенств врядов в деднцтво чужоземцом давано бытн не маеть. Так теж мы господар обецуем н шлюбуем под прнсегаю, которую учыннлн есьмо велнкому князству Лнтовскому н вснм станом н обывателям его... штож в том панстве в. к. Лнтовском н во вснх землях ему прнслухаючых достойностей духовных н свецкнх городов дворов н кгрунтов староств в держаньн н пожываньн м вечностей жадных чужоземцом м заграннчннком анн суседом того панства даватн не маем; але то все мы н потомкн нашн велнкіе князм Лнтовскіе даватн будуть повнннн только Лнтве а Русн, роднчом старожнтым м врожонцом велнкого князства Лнтовского н нных земль тому велнкому князству належачнх...
А хотя бы хто обчого народу за свон заслугн в той речы посполнтой прншол ку оселостн з ласкн н даннны
222 АЗР. Т.Ш. С. 177182.
102
нашое, альбо которым нншнм правом; тогды таковые толко оселостн оное ужыватн мають будучы обывателем обецным велмкого князства н служачы службу земскую томуж панству. Але на достоенства м всякій вряд духовный н свецкій не маеть бытн обнран, анн от нас господаря ставлен, толко здавна продков свойх урожонец велйкого князства Лйтовского Лйтвйн й Русйн. А где бы одержал обчого народу человек который кольвек вряд духовный м свецкій протнв сему статуту напомненый того пустнтн не хотел; тогды таковый маетность свою на нас велнкого князя Лнтовского тратнт, кгдыж около того н в статуте судейском Польском ест опнсано».
Інакш кажучы, жамойты мелі падставы адчуваць сваю палітычную й этнічную «адчужанасьць». Мелі таксама падставы ставіцца да ліцьвіноў як да «людзей іншага народу» і характарызаваць сябе як асобны «вольны народ».
У сувязі з гэтым варта зьвярнуць увагу на гэткі факт. Вялікі князь ВКЛ і кароль Польшчы Аляксандар Казіміравіч сутыкнуўся з праблемамі ў дачыненьнях з Прускім Тэўтонскім ордэнам. Вялікі магістар гэтага ордэну Фрыдрых Саксонскі (1498—1510) марудзіў з пацьверджаньнем Торуньскага мірнага пагадненьня 1466 г.; адмаўляўся таксама пацьвердзіць прысягай сваю васальную залежнасьць ад Польскага каралеўства. 3 гэтае прычыны адрадзіўся праект, які прадбачваў або перамяшчэньне Тэўтонскага ордэну ў Нямеччыну, або перасяленьне яго на тэрыторыю прычарнаморскіх стэпаў, дзе ён мог бы праявіць сябе ў змаганьні з экспансіяй Турэцкай імпэрыі й рабунковымі набегамі татараў Крымскага ханства. Гэтую справу й мелася абмеркаваць у Ватыкане прыгадванае ўжо намі польскае пасольства, якое было даручанае плоцкаму япіскапу Эразму Цёлку. Аднак той жа Ватыкан, у прыватнасьці Папа Юльян II, згадзіўся толькі паспрыяць, каб вялікі магістар Фрыдрых Саксонскі пацьвердзіў, нарэшце, умовы згадванага Торуньскага мірнага пагадненьня й склаў прысягу сваёй васальнай залежнасьці ад польскай кароны.
Адсюль пайшоў іншы праект: на ўсёй тэрыторыі Прусіі заснаваць штосьці накшталт асобнага царкоўнага княства або незалежную каталіцкую мітраполію. Каталіцкія япархіі Прусіі вызваляліся б зпад юрысдыкцыі Рыжскага архіяпіскапа і, тым самым, зпад кантролю Прускага тэўтонскага
103
ордэну. Гэты апошні праект асабліва падтрымліваў тагачасны япіскап Варміі (адной зь земляў Прусіі) Лукаш Ватцэльродэ.
Да асаблівасьцяў праекту належала тое, што прапанавалася й Жамойць уключыць у склад падобнага царкоўнага княства або ў склад гэткай незалежнай каталіцкай мітраполіі. Пра ўсё гэта й была гаворка ў адпаведным дакуманце, які быў ухвалены на Люблінскім сойме і ад імя польскага караля й вялікага князя Аляксандра Казіміравіча быў накіраваны ў Ватыкан дзеля апрабацыі Папам Юльянам II . Дакумант быў датаваны 28 лютага 1506 г.
Дык як тлумачыць гэты факт, маючы на ўвазе яшчэ тую акалічнасьць, што цытаваны тут дакумант Люблінскага сойму ўласнаручна падпісаў вялікі князь ВКЛ Аляксандар Казіміравіч, які быў «кроўным» ліцьвіном? Названая ў дакуманце прычына, што, маўляў, Жамойцкая каталіцкая япархія аддаленая ад цэнтру Польскай каталіцкай мітраполіі, ад Гнезны, і бліжэй знаходзілася ці сутыкалася з Прусіяй, не магла быць пераканальнай. Гэтак аддаленай ад Гнезны была й Віленская каталіцкая япархія. Просьба ж, зьвернутая да Папы Юльяна II, заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію і ўключыць у яе таксама Жамойцкую каталіцкую япархію азначала й вылучэньне самой Жамойцкай зямлі са складу ВКЛ. Бо, як гаварылася, дзеля палітычнага аслабленьня Тэўтонскага ордэну ў Прусіі тая Пруская каталіцкая мітраполія мелася быць чымсьці большым за звычайную царкоўнаадміністрацыйную тэрытарыяльную адзінку — царкоўным княствам накшталт, скажам, былой Ноўгарадзкай рэспублікі, дзе архіяпіскапу належала фактычная палітычная ўлада.
223 «Beatissime pater et clementissime domine... Igitur expedit maxime, ut in his partibus Prussiae aliqua alia, saltern una ex supradictis quatuor suffraganeis ecclesiis, in metropolitanam erigatur, ad quam commodius in causis appellationum refugium haberi valeat oppressorum, ad quam etiam facilior visitatio fieri possit. Cum autem Varmiensis fere in medio illarum terrarum et diocesum situatur et aliis tribus longe opulentior, ideoque ad hoc ut in metropohm erigatur pre aliis magis aprior. Cui deputari possent suffraganei: Culmensis, Pomezaniensis, Sambiensis, et si videretur et Mednicensis seu Samogittiensis, quae licet subsit metropolitanae Gnesnensi, propter tamen valde magnam distantiam conveniens foret, ut etiam huic erigendae metropolitanae deputaretur; cum Rigensi vero remanerent aliae suffraganeae ecclesiae, videlicet Osiliensis, Trabetensis et Curonensis... Alexander m. p. subscript» (Acta Alexandri. Nr.311. P.520521).
104
Мабыць, факт гэты або праект грунтаваўся на той рэальнасьці, што Жамойць у складзе ВКЛ была нібы «іншародным целам», а жамойты адчуваліся больш збліжанымі этнічна з карэнным насельніцтвам Прусіі.
Дарэчы, у гэтым дакуманце Жамойць была ахарактарызаваная ў даволі непрывабным сьвятле. Маўляў, дзеля кантактаў з цэнтрам Рыжскай мітраполіі праз тэрыторыю Жамойці было небясьпечна падарожнічаць з Прусіі ў Рыгу224. Гэткая характарыстыка для Жамойці аднолькава можа сьведчыць пра ейны асобны статус у складзе ВКЛ.
224 «Distant etenim predictae suffraganeae ecclesiae a Rigensi metropolitana sua, videlicet Satnbigensis, quae adhuc Rigensi vicinior est, per octuaginta miliaria Almanica, Varmiensis per nonaginta. Pomezaniensis vero et Culmensis per centum similia miliaria, praeterea per vias multum insecuras, videlicet per Samogittiam et varia dominia barbaris vicina, per multa quoque flumina et vasta itinera» (Ibidem).
105
Умоўныя скарачэньні назоваў публікацыяў старых аналаў, хроніхаў і дакумантаў
АЗР — Акты, относяіцнеся к нсторнм Западной Россмн. T.IV. СПб, 1846—1853
ПСРЛ — Полное Собранме Русскнх Летопнсей
Acta Alexandri — Acta Alexandri, regis Poloniae, magni ducis Lithuaniae (1501—1506). Wydat Fryderyk Papee. W Krakowie, 1927
Codex Ecclesiae Vilnensis —' Codex diplomaticus Ecclesiae Cathedralis necnon Dioeceseos vilnensis. Wydali Jan Fijalek i Wladystaw Semkowicz. T.I (1387—1507). Krak6w, 1948
Codex epistolaris Vitoldi — Codex epistolaris Vitoldi, magni ducis Lithuaniae (1376—1430). Collectus opera Antonii Prochaska. Cracoviae, 1882
Quellen — Ausgewahlte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters (der Neuzeit)
MGH SS — Monuments Germaniae Histories. Scriptorum (Scriptores rerum Germanicarum)
MLA — Monuments Livonise Antiquae. T.l5. RigaLeipzig,
SRL — Scriptores Rerum Livonicarum. T.l2. RigaLeipzig,
SRP — Scriptores Rerum Prussicarum. T.l5. Leipzig, 1861—1874
106
ЗЬМЕСТ
Мова старажытных ліцьвіноў........................ 3
Япіскап Хрысьціян і Лукаш Давід................... 5
Гільбэр дэ Лянуа.................................. 8
Сьведчаньні князёў............................... 10
Энэй Сільвій Пікаляміні.......................... 14
Пра «італійскае паходжаньне» ліцьвіноў........... 17
Ліцьвіны й жамойты............................... 26
Лівонская рыфмаваная хроніка..................... 33
Эразм Цёлак...................................... 37
Дзе знаходзілася Аўкштота?....................... 39
КНІГІ ОНЛАЙН
