Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
^ 1. Яшчэ раз завІ%[ш]чэлі тармазы, яшчэ раз здалося, штоўсё — не жылец, загіне.
2. На пя^[с]чанай, тарфяністай ці гліністай глебе лімоннік расце дрэнна.
2. У дзеясловах і аддзеяслоўных назоўніках назіраюцца чаргаванні дз — дж, з — ж і інш.: хадзіць — хаджу, вазіць — важу, урадзіць —ураджай. ^ Ураджай даюць буйны палеткі, збожжам поўныя гумны, паветкі (Я. Купала);
Усякая гаспадарка цяжка зладжваецца (I. Мележ); Вось і хаджу ўжо дзесяць год (У. Караткевіч); развярзджаны рой пчаліны / нібы вар апаліў успаміны (X. Кашкурэвіч).
S 1. Угэты год быўна бульбу неўра[д]жай. 2. «Муж трымаецца добра. Ён не скардзіцца на ўмовы ўтрымання і ўсяляк дэманструе ўпэўненасць, што абвінавачванні супраць яго рассыплюцца»,— дзеліцца ўра&жаннямі Юлія Чыгір. 3. Амаль 5я частка гара[д]жанаў лічыць, што ў краіне неўзабаве могуць адбыцца сацыяльныя выбухі.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
37
§ 14. Правапіс зычных у прыстаўках і на стыку прыстаўкі і кораня
1. Прыстаўкі на 6, д падпарадкоўваюцца марфалагічнаму прынцыпу арфаграфіі і не змяняюцца ў любым слове: абвергнуць, абтынкаваны, адбіўная, адкідны, надмагілле, падшыпнік.
V Уюны абпякуцца да звонкай хрусткасці, да тонкага смаку, у якім будзе чуцца, нават бачыцца — і агонь, і возера, і пацаркоўнаму чысты ранак (Л. ДранькоМайсюк); Мырухаемся навобмацак (А. Разанаўў, Язаконаўпрыроды баюся: што, калі неасвечаны лёс роўна столькі пакут адцярусіць, колькі ліўняў шчаслівых прынёс? (А. Лойка); Стома ішла ад іх [мужчынаў], здаецца, фізічна адчувальная, стомахранічная, даўняя і страшнаяўсваёй бясконцасці, нязменнасці і неадменнасці (Б. Пятровіч); Куды ступіць? Хай сумленне адбаліць, адпячэ, адзвініць, як ранак трывог (М. Мамонька).
/ Указ заахвочваў утварэнне а^[д]рубной і хутарской сялянскай гаспадаркі, не замахваючыся пры гэтым на памешчыцкія землі.
2. Прыстаўкі з (с) і на з (с) падпарадкоўваюцца фанетычнаму прынцыпу арфаграфіі: у становішчы перад звонкімі ў прыстаўцы пішацца з, перад глухімі — с: змена, скруглены, уздым, ускласці, раздаць, расфакусіроўка, цераспалосіца, безвынікова, бяздзейнасць, бесперспектыўны, бясплатна.
✓ Гучэў успамін пра старыя бурхлівыя дні, якія так бязлітасна, так жорстка ўзрушылі самую душу (У. Караткевіч); Ранішняе вечарэе святло, каб разліцца імглою (Р. Барадулін); — Калі ласка! — наш зварот бясконцы (П. Броўка); Кульгавы тым часам падняў церассядзёлак, пакратаў дугу і, абышоўшы кругом воза, падняўззямлі Сяргееў чамадан, збіраючыся кінуць яго на сена (I. Чыгрынаў); Ускіпалі і гаслі пажары, праглынала няволя гады, праціналі пакутныя мары стрэмкай набрыдзі, стрэмкай брыды (У. Марук).
f 1. Літоўцаў перамаглі, але наперадзе больш моцнае выпрабаванне — матч са Х[з]борнай Даніі. 2.— Так, ра^[с]песцілілюдзей чарнобыльскія кампенсацыі—хочуць не працаваць, але грошы атрымліваць,— прызнае дырэктар. 3. Уладзімір Адамушка, які з'яўляецца бя)^[зз]менным саўмінаўскім архіварыусам, называе лічбуў 10 тысяч рэпрэсаваных. 4.1 гараджанежусвой час прыклалі рукі да таго, каб праклятая цераХ[с]палосіца ператварылася ў «шырокія» палі. 5. У адрозненне ад папярэдняга парламента, які абіралі ў 1993 годзе, новы будзе больш Х[с]палярызаваны: паводле папярэдніх дадзеных, найбольш — 32,4 працэнта галасоў — набрала правая групоўка Выбарчая Акцыя «Салідарнасць».
У прыстаўцы дыз перад галоснымі пішацца з, перад зычнымі — с: дызасацыяцыя, дыз ’юнкцыя, дысгармонія, дыскамфорт. Прыстаўка дэз пішацца нязменна: дэзарыентаваць, дэзынсектар.
V Багушэвіч жаліцца, і гэта жаль, калі можна так сказаць, метафізічны: у яго падаснове сусветная дысгармонія, невытлумачальнасць (А. Разанаў); Многія збудаванні афіцыйнага кірунку трацяць яснасць і лагічнасць канструкцыйна
38
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
мастацкага вырашэння, а пошук пластычна выразнай формы нярэдка падмяняецца сухой і дысгарманічнай рэгламентаванай кампазіцыйнай схемай (Ю. Якімовіч); Вытвараецца хвілінай дэзарыентацыя: яе ўмомант выкарыстоўвае паліцыя, шпарка выводзячы бацьку з хаты (В. Таўлай); Заадно гэта была і добрая дэзынфекцыя (М. Ляснічы, К. Севярынец).
S Неабходна спыненне ды\[с]балансу дачыненняў на Усходзе, штучна створанай палітычнай і эканамічнай залежнасці ад Расіі.
Калі корань слова пачынаецца з галосных а, у, э або ненаціскнога і, які пераходзіць у ы, замест прыстаўкі з пішацца прыстаўка с: сарганізаваць, сэканоміць, сыграць; але: зымправізаваць, зыначыць.
У словах, утвораных ад дзеясловаў ісці, хадзіць, прыстаўкі на з пішуцца ў залежнасці ад лексічнага значэння: зысці — сысці, зысціся — сысціся, зыходзіць — сыходзіць, зыходзячы — сыходзячы, зыходны — сходны, сыходны, зыход — сход.
ч/ Вы ўпэўнены, што ён не сарганізуе нічога шкоднага? (У. Караткевіч); Усе гэтыя новаўвядзенні дазволяць сэканоміць на доме нашага ЖБК у параўнанні з традыцыйным да 60 % цеплавой энергіі на ацяпленні; Кожная больш або менш дакладная экранізацыя — самастойны твор мастацтва і ацэньваць яго ў першую чаргу трэба зыходзячы з таго, што ёсць на экране... (А. Мальдзіс); На зыходзе было стагоддзе (В. Зуёнак); Я сыходзіў ізноўу пустыню... (А. Гуцаў).
3. Калі апошняя прыставачная і пачатковая каранёвая зычныя аднолькавыя, то ў слове пішуцца дзве аднолькавыя літары: аббудоўванне, аддзел, рассцілаць, рассаднік (хваробы), беззаганны. Выключэнні: расада, расаднік (месца вырошчвання расады), расол, расольнік, ростань.
✓ Аббрахаўшы кабіну з аднаго боку, яны [сабакі] перабеглі на другі: чулі зайца (I. Пташнікаў); Сцяпан прысеўля сабакі, малога, хоць ужо старога — парода такая,— аберуч узяў галаву, лагодна, нібы вінаваты, глядзеў у адданыя сабачыя вочы (В. Карамазаў); Усёрассыпана, усё падзелена, воража настроенаежыве разам, згаджаецца, не пратэстуе (I. Абдзіраловіч); Гэта мроіцца проста часамі, што расстанне пазбавіць бяссонных начэй (В. Ярац); А помніш ростань, помніш, дарагая, якдагарала восеньскаямедзь... (Т. Кляшторны); Ігарунепрыкметна налілаўвіно гурочнага расолу (I. Шамякін).
S 1. Панад рэчкай рас[с]цілаецца туман, закружыў мяне калінавы дурман. 2. Няўжо тапталася па рэчах падэшва крыўды і рас[с]тання: стаяў, надломлены парэнчай, і сонца ценю не прастала. З.Лорд Расел падкрэсліў, штоАВК мусіць быць раз[з]броена як мага хутчэй, а што датычыцца гуманітарнай дапамогі Югаславіі, то яна, паводле старшыні ПАСЕ, будзе ажыццяўляцца, нават калі Мілошавіч захаваеўладу. 4. А ты ўсё клічаш за сабой^ шукаць мяжу маіх рас[с]танняў. 5. Калі сітуацыя сапраўды такая, як распавядалі тэлефонныя абаненты, то ў некаторых арганізацыях, якія закліканы захоўваць закон у адносінах да прыроды, хаваюцца рас[с]аднікі браканьерства і безадказнасці. 6. У руках трымаў скрынку з флянсамі {ра^садай) клубніцаў.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
39
Словытэрміны іншамоўнага паходжання ў большасці выпадкаў не падпарадкоўваюцца правілу падваення аднолькавых зычных на стыку прыстаўкі і кораня, бо ўспрымаюцца як невытворныя: інавацыя, ірэальны, іміграцыя, акамадацыя, карэляцыя, дысідэнт, акорд, карэспандэнт. Падваенне сустракаецца толькі ў асобных словах: сюррэалізм, аддукцыя і інш. Напісанне падобных слоў правяраецца па слоўніку.
4. Прыставачная с і каранёвая ч захоўваюцца нязменна: бесчаўнаковы (станок), расчэпка, расчахліць.
✓ Калі там расчысціце—грузавікамбудзебольшзручнапад'язджаць(У. Караткевіч); Уначы, каліў хаце ўсе засыналі, цацкі часта ўсчыналі між сабою гаворку, скардзіліся на хлопчыка, жаліліся адна адной на свой лёс (М. Гіль); Аўтобус прыпыніўся, скрыпнулі і расчыніліся дзверы (В. Шабалтас); Аднак і тамака мяне чакала расчараванне, бо прапанавана мне было толькі скарыстацца тэлефонам службы даведкі па бытавым абслугоўванні насельніцтва.
Выключэнні: рошчына, шчасце, ушчуваць, нішчымны і вытворныя ад іх.
✓ Стары, што нелагодна сачыў, як сын, заспаны, марудлівы, вылазіць са сваёй палавіны на ганакледзь не пад абед, як сланяецца па двары, па хаце, быццам рабіць няма чаго, не раз спрабаваў ушчуваць яго, але не дабіўся нічога (I. Мележ); Вячэра будзе смачнай, яктады, калі цалкі скакаліўрот са спрытам, каліз цяпер забытым апетытам нішчымніца чакала лебяды (Р. Барадулін); У нішчымных іссохлыхдалінахдакіпаегалоднае сонца іпыліцца пустая дарога (С. Патаранскі); Слаўся, радасцьхлебнага дня, спорсяўдзежцы рашчынай! (В. Taynaviy, Люся была шчаслівая, патанала ў шчасці, раставалаўім (Л. Маракоў).
Неабходна сачыць і за пачатковым каранёвым збегам шч, бо пропуск ш можа змяніць значэнне слова: расшчапіць і расчапіць, расшчэп, расшчабёнка.
V Нам, людзям, што пакарылі неба, расшчапілі атама ядро, прыкмячаць нібыта і не трэба:з чым прыходзіць зло, а з чым — дабро (X. Жычка); У стратэгічным жа плане дыверсійныя акцыі павінны былі прывесці да расшчаплення і аслаблення варожага войска, што дазволіла б большупэўнена дзейнічаць асноўным сілам паўстанцаў (Я. Юхо, У. Емяльянчык); У адной кніжцы чытаў, што ўампу, якія звычайна робяць з расшчзпленага бервяна, дасягаюць пяці метраў (А. Якімовіч); Арганізм пачне выкарыстоўваць запасы тлушчу, цукру, стане расшчапляць старыя клеткі.
^ 1. Калі на якімнебудзь вяселлі ў^[с]чыніцца бойка, то нават суседзі, не запрошаныя на гулянне, ірвуць колле з плота, бягуць на бойку, каб пачасаць рукі, даць магчымасць пагуляць дурной крыві на чужым вяселлі. 2. Калі таўшчыня галін большая, то робяцца прышчэпкі ў прыклад і ў рас[ш]чэп. 3. РаХ[ш]чыняць у гэты дзень хлеб забаранялася. 4. I ра[с]шчапляўся свет жадной на грукат клямкай. 5. Праз хвілін пятнаццаць, як непагадзь сцішылася, глыбачане ўбачылі вывернутыяз коранем елкіірас[ш]чэпленыя папалам вербыўскверы на плошчы X17 Верасня\ у Ц[п]арку Перамогі.
40
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
§ 15. Правапіс зычных у суфіксах і на стыку кораня і суфікса. Спрашчэнне некаторых спалучэнняў зычных
1. Пры ўтварэнні назоўнікаў, якія называюць людзей паводле заняткаў, выкарыстоўваюцца суфіксы чык (чыц) і шчык (шчыцў
Суфікс чык (чыц) пішацца, калі ўтваральнае слова заканчваецца на пярэднеязычныя д, т, з, с (а таксама на ж, якое ўзнікла з г у выніку чаргавання): дакладчык, ракетчык, грузчык, перапісчыца', перабежчык, нябожчыца.
Суфікс шчык (ШЧЫЦ) пішацца, калі аснова заканчваецца на санорныя р, л, м,н,йі губныя б, п, ф,ў(з e): зваршчык, наборшчыца, прыбіральшчыца, паромшчык, ацэншчык, .йыйшчык, пайшчыца: гардэробшчыца, скупшчык, літаграфшчык, бунтаўшчык, забудоўшчык. Суфікс шчык (шчыц) захоўваецца пасля спалучэнняў тых жа санорных з наступнымі т, г утваральнай асновы: аліментшчык, працэнтшчыца, кобалыпшчык, цюбінгшчык. ^/ Часампры гэтых гаворках — асабліва жанкі—успаміналі Гзнніну мацінябожчыцу, казалі, штодачка ваўсім выйшлаў матку(\. Мележ);Ды здарылася, штозвязаліся яшчэ із дэсантнікаміразведчьікамі (I. Навуменка); Некаторыя сталімаімі кансультантамі і дарадчыкамі (У. Калеснік); Цёця Каця — прыбіральшчыца (К. Крапіва);Добра, штопаромшчыкуватоўцьіікедах, вельміпадобны на акцёра, які іграў у «Дзецях капітана Гранта» маёра МакНарса (толькі што зарослы шчэццю), адцягнуў (У. Караткевіч).
КНІГІ ОНЛАЙН
