Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
18
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
Шмырко; Цяпер пацыенты дыспансера могуць вылечвацца ад немачы пры дапамозе нетрадыцыйнага метаду — апітэрапіі (лячэнне пчаліным ядам і прадуктамі пчалярства).
• ео —> ео, эо (пад націскам), еа, эа (не пад націскам): геолаг, геалогія, акардэон, леапард, тэарэма',
^ Ліхтары на хвалях шэрых паплаўкамі скачуць, нібы нехта ловіць сныхімеры ці неонавыя рыбы (М. Танк); Адной камандай хадзіўён [аркестр] у горад на работу ідалетаўзброіўсяакардэонамі(Я. Брыль); НачальнікгеалагічнайпартыіАдольф Вахмістраў у гэты крытычны момант адразу запыніў позірк на С. Шушкевічу (А. Марціновіч); Апошняя прыстань — кладзішча — мясцовы нямы пантэон (В. Макарэвіч); Ёсць сярод пісьменнікаў і людзі з тэхнічнай адукацыяй, але няма ў беларускіх школьнікаў ніводнай кнігі на роднай мове пра аўтамабілі і караблі, дырыжаблі і самалёты, камп'ютары і відэатэхніку, пра смелыя падарожжы інечаканыя вынаходніцтвы... (С. Кавалёў).
/ 1. He зможа муж выйсці на датэрміновую пенсію і на падставе абслугоўвання халадзільныхустановак з фр^[эо]нам. 2. Алеўсёж «Кальмары» — не «: В: N:», бо гітарыст Гзнадзь Чарныш, трубач Аляксей Цуркан, акард^[эа]ніст Алесь Яровіч упершыню на сталічнай сцэне.
• еа —> еа, эа: рэалізм, ідэал, Неапаль (выключэнне: акіян);
V Праз доўгія гады бытавання на народнай глебе прыказкі і прымаўкі шліфуюцца, прымаюць іншы воблік, часам узбагачаюцца іншымі рэаліямі, чым тыя, на грунце якіхяныўзніклі, імы па правулічым іхсваім нацыянальным здабыткам (Р. Шкраба); Дзівакчалавек... Бярэзвычайнуюракавінуічуеўёйакіянскіпрыбой (А. Вярцінскі); Вялізарныя зерневыя бункеры ўяўляюць сабой ідэальную канструкцыю для эксплуатацыі гэтых камбайнаў і забяспечваюць працяглыя інтэрвалы разгрузкі ў спалучэнні з хуткасцю выгрузкі.
• йе —> е: канвеер, фае, феерверк, Феербах, Меерхольд',
✓ Кожны раз, як пускалася ракета, як бухаўу шыпучым грукатанні феерверк, азараліся тварылюдскія, нібы пры асвятленні маланкі (3. Бядуля); Зноўжа невядома, адкуль людзі XVI стагоддзя ведалі пра фабрыкі, канвееры і вынаходніцтвы Форда (У. Караткевіч);Зрабілікругпафае,прайшлісяяшчэраз(М.Лужанін);Паслянасзапрасіліўгасціную, ізнамі пачаў гутарку сам Усевалад Меерхольд (П. Панчанка).
f 1. Апендыкс і пеўіераўскія бляшкі — у гэтых спецыялізаваных лімфатычных вузлах утрымліваюцца імунныя клеткі, якія перашкаджаюць інфекцыйным арганізмам трапляць у стрававальную сістэму. 2. Альба мела еўрапейскую вядомасць нараўне з вядомымі пастаральнымі вёскамі Рамбу^е і ТрьРф[я]нон французскай каралевы Марыі Антуанеты. 3. Другі балельшчык запаліў фа^ер, узнікла задымленне, што паўплывала на ход гульні.
• йо —> ё (пад націскам), я (не пад націскам), калі знаходзіцца ў сярэдзіне слова: раён, маёр, раяніраванне, маянэз; йо —» ё, калі знаходзіцца на пачатку слова ці часткі слова пасля злучка: ёд, ёдаформ, ёгурт, НьюЁрк;
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
19
✓ Некалькіразоў я выязджаў на раён для правядзення калёквіумаў (А. Мрый); Твар Гукана ўміг пасуравеў, вочы зрабіліся калючымі і глядзелі не на маёра, а міма, як бы шукалі кагосьці другога (I. Шамякін); Ёдляжаў на самым дне (I. Пташнікаў); — Хоць сам, Антось, лажыся, як той ёг,— зарагатаў Міхась, паспрабаваўшы, як прымацавана барана (А. Камароўскі); / ты ўжо спіш, і ўспамінаць не варта НьюЁрк, і Лондан, і Парыж, і ў Афрыцы экватар (П. Панчанка); 26 гатункаў беларускай селекцыі раяніраваныя, напрыклад, у Расіі, па тры гатункі ўнесеныя ў дзяржрэестры Кітая і Узбекістана, два — у Арменіі, па адным — у Латвіі і ва Украіне; Замест смятаны для запраўкі салатаў ідэальна падыдзе ёгурт.
/ Ф. ВІўІёна называюць першым бунтаром супраць дагматычнай сярэднявечнай маралі, што, вядомаж, заўсёды блізка маладому гледачу, знаходзіць водгукуяго душы.
• йа + я: Мая, секвоя, папая.
✓ Невядомыя, чужыя краіны, дрэвы, праякіхяны і чуць не чулі, баабабы, секвоі, джунгліўеогуле, а гарэлі, як свае, яклаза гарыць, хвоя ці дуб (В. Казько); Нам дакладна невядома, чаму пацярпела крах цывілізацыя мая, і, мабыць, яна была заваявана суседнімі плямёнамі.
/ 1. Намеснік старшыні сельгаспрадпрыемства Ма^я Стасева, якая жыве ў гэтым жа доме, пачала тлумачыць, што неабходна выклікаць спецыялістаўз Мінска (!!!), кабяны зрабілі рамонт даху. 2. Мура^я — гэта шматгадовы вечназялёны куст, які адносіцца да сям'і цытрусавых. 3.3 1996 па2006 годуЗША дляўжывання чалавекам у ежу было адабрана 114 відаў ГМраслін (соя, кукуруза, цукровыя буракі, pane, люцэрна, рыс, мускусная дыня, бульба, кабачок, папа^я і г. д.). 4. Го^я, Веласкес, ЭльГрэка, Пікаса іэкспрэсіўныДалі,Лоп£[э] дэ ВХ[э]га, СервантэсіЛорка, быццам надморамяркіязоркі, туту душымаёйусплылі... 5. У2005годзежонкаэксперта па камп'ютарных сістэмах Абб[я]на Армстронга Рэбека прачнулася ў 2 гадзіны ночы і зірнула ў акно.
§ 6. Правапіс галосных у складаных словах
1. Правапіс складаных слоў у асноўным падпарадкоўваецца наступнаму правілу: калі другая частка слова пачынаецца з націскнога склада, то ў першай частцы пішацца літара а (слова мае адзін націск); калі націск у другой частцы слова знаходзіцца не на першым складзе, то ў першай частцы ўзнікае пабочны націск і пад ім пішацца літара о: вадаспад — вддаправдд, гарналыжны — гдрнапрахддчы, бамбасхдвішча — бдмбакіданне, паліклініка — пдлітэхнічны, манаплан — мднакрышталь, спартклўб — спдртгараддк, ільнасёмя — ільндзавдд.
✓ Тады, можа, першы і адзіны раз Ігар ціха паганарыўсяўдушы за сваё высакародства тым, што намогся і стрымаў слова (В. Быкаў); Майкл і Шкет якутрапёныя глядзелі на гэтыяжывыя сцэныз парнафільмаўі не ведалі, яксябе паводзіць (Г. Марчук); Але настаў часпаведаміць свайму чытачу, чамуразмова сазнакамітым вучоным
20
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
знайшла сваё месца толькі ў пастскрыптуме (М. Карповіч); Такім чынам, для ўсякага палінома ступені п існуе першаісная, роўная паліному ступені п + 1 (А. Брычыкава, А. Гусак); У чаргу доўгацярплівых кандыдатаў у начлежнікі спрабуе ўлезці нейкі прастадушны дзядзька (В. Быкаў); Сама паэма з'яўляецца своеасаблівым жыццяпісам, што дае магчымасць уявіць вобраз Скарыны як канкрэтнага, рэальнага чалавека (Ф. Шумчык).
СБМ упарадкаваў напісанне першай часткі многіх складаных слоў, аднак кадыфікаваць усе іх немагчыма, таму рэдактару і карэктару трэба карыстацца агульным правілам. 3 часткай нарма (норма) слоўнік падае толькі адно слова — нормакамплект, таму ў сказе: Гэта садзейнічае павышэнню эфектыўнасці нарматворчасці, удасканаленню якасці законаў, аптымізацыі прававога рэгулявання ў цэлым — прымаецца як адпаведнае нормам правапісу слова нарматворчасць. 3 часткай сака (сока) слоўнік падае словы сакаварка, сакаварня, сакагонны, сокавыціскалка, таму ў сказе: Каналы для такіх адтулін свідруюць адразу пасля пачатку сокаруху з некаторым ухілам уніз (длялепшага сцёку): дыяметрам у адзін сантыметр, глыбінёй у трычатыры сантыметры без уліку кары — неабходна рабіць праўку: сакаруху.
/ 1. Выконваць гэтае заданне плануецца ў першую чаргу праз развіццё новых паслуг: доступу да шыр\[о]капалоснага інтэрнэту і інтэрактыўнага тэлебачання.
2. Кампанія «Белтэхэкспарт» паставіць для арміі Аб'яднаных Арабскіх Эміратаў абсталяванне для рамонту электроннааптычнага начыння бр^[а]нятэхнікі.
3. Тут дастаткова часта сустракаюцца др^[а]бнаплодныя журавіны, прысадзістая марошка, рэдкакветкавая асака, пуханос альпійскі. 4. Каваль са звераватым выразам ч^о}рнабародага твару і адарваным на плячы рукавом моўчкістараўся, можа, болей заўсіх. 5. Чаму Вы абралідля афармлення сцэны менавіта абраз Маці Божай В$[а]страбрамскай?
Агульнаму правілу правапісу складаных слоў павінны адпавядаць і напісанні ўласных назваў, у прыватнасці прозвішчаў і геаграфічных найменняў: Багамольцаў, Канцадайла, Прасталупаў, Валгаград, Новасібірск, Новалукомль. S 1. Самы малады — трэцякласнік, ён жыве з бацькамі ў Расіі, у горадзе Н^[о]вачаркаск Растоўскай вобласці. 2. У нас ёсць адзін праблемны пасёлак — Н^[а]ваколасава, які перайшоў да нас ад ваенных. 3. Цяжкае нажавое раненне атрымаў старшына міліцыі з горада НМ[о]валукомля Віцебскай вобласці. 4. Фальшыўкі ў колькасці 59 штук былі знойдзены ў 30гадовага непрацуючага гамяльчаніна і дваіх ягоных знаёмых — мужчыны і жанчыны, прычым госця прыехала з горада Н^[а]вашахцінска Растоўскай вобласці.
2. Некаторыя складаныя словы маюць пабочны націск незалежна ад націску ў другой частцы (такі націск з’яўляецца сэнсаадрознівальным); восемсот, мовазнаўства, азотнакіслы, манголавідны. Правапіс першай часткі такіх слоў правяраецца па слоўніку: фондасховішча, блокпост, збожжаздача, маторазборачны, блогасфера.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
21
✓ Лермантава зусім не бянтэжыць, што булатная каваная сталь у руках свабодалюбных і непакорных горцаў накіроўвалася не раз жа супроць заваёўнікаў Каўказа (М. Арочка); Нітка Дашаўскага газаправода прыводзіць урэшце да самага галоўнага гродзенскага прадпрыемства, Гродзенскага хімічнага камбіната, створанага ў 1970г. на базе азотнатукавага і капралактамавага заводаў (У. Караткевіч); Упэўнены, што «Сельская бібліятэка» не толькізнайшла сваю нішу ў блогасферы, але і ўпэўнена пашырае сёння сферу свайго прафесійнага ўплыву не адно на Барысаўшчыне; Хоць мяне і супакойваюць (маўляў, у студэнцкія часы ўсе мы былі такімі), але мае пакупкі вучоныя назвалібзвычайнай шопаманіяй.
/ В^[о]семсот сорак школьнікаў адпачнуцьулагеры «Ізумрудны».
3. He змяняюцца пры напісанні першыя часткі складаных слоў мота, слова, фота, што: словаформа, мотадром (але: матацыклў фотаздымак (але: фатаграфія), штодзённы.
✓ Дайшоўшы да Мазалька, Зяблікаўусміхнуўсяяго фотаздымкуўанкеце (Я. Брыль); Застракаціць ізноўку фотастужка, калі ўзмахне ўладарнаю рукой гісторыя — руплівая пастушка мізэрнасці і велічылюдской (П. Макаль); Я — паэт/ляжуна асфальце/падарыце мне фальшывую фатаграфіюўсмешкі/на талерцы чырвоным яблыкам (3. Вішнёў); Адноўленыматацыкл... (Ю. Голуб); Мужчына стаяўпасярод фае, гаманіўз падхорцістым шатэнам і, кідаючы захопленыя позіркі на неверагодна тоўстую мурынку, штохвілі паўтараў: «Коллосаль!» (В. Мудроў); Беларуская мова, толькі што выйшаўшы з падняволля, хутка асвойвала ўсе галіны жыцця ад справаводства да навукі і тэхнікі, радасна перажывала натхненне словатворчасці (А. Клышка). Параўн.: Гэта неазначае, штоўнашай беларускай паэзііімёны славутых землякоў неўпамінаюцца марна, ператвараючыся ў паэтычны антураж, што гістарычныя падзеі не прафануюцца павярхоўнай інтэрпрэтацыяй або славаслоўем (Т. Чабан),
КНІГІ ОНЛАЙН
