Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
2. Маюць розны націск (і семантыку) прыметнікі часавы і часдвы, бўйны і буйны; няўважлівасць пры іх выбары выклікае не толькі арфаграфічную, але і сэнсавую памылку.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
33
✓ Вось толькі маленькі задзёрты нос ніяк не стасуецца да такога буйнога аблічча... (А. Мальдзіс); Ты са мной, шаленства буйнага юнацтва, п'яны цвет чаромхі... (А. Вялюгін); Мне не пазбавіцца, не пацішэць, а ношу гэту часавую несці, пакуль мой зрок і слых на белым свеце здзіўленнем будзе зладжана паўнець (С. Шах); 3 нас кожны часовы прахожы на дрогкай дарозе жыцця (3. Марозаў); Галоўны навуковы супрацоўнік брытанскага ўрада Дэвід Кінг прапанаваў пачаць адстрэл барсукоўураёнах, дзе назіраецца высокае захворванне буйной рагатай жывёлы, каб спыніць распаўсюджванне бугаёвыхсухотаў.
/ 1. Тэлефон штодня кантралюе цябе лепш за ўсе спецслужбы, разам узятыя, падключае да агульнай матрыцы, не прымаючы ў разлік час#[а]вую і прасторавую адлегласці. 2. 3 дзецьмі шмат праблем па прычыне адаптацыі. Адбіваецца змяненне клімату і час&[а]вых паясоў. 3. Сабекошт падобнай вытворчасці складае каля 2 млн долараў, што ў 50 разоў танней, чым цана буйн)([о]га завода з магутнасцю да 100 тысяч тон брыкетуўгод. 4. Ляцелі аж да небакраю загоны буйнф[о]й збажыны... (ліквідацыя памылкі выклікае парушэнне рытмарада ў вершаваным радку, таму патрабуецца яго аўтарская дапрацоўка — замена буйной на сінонім з націскам на першым складзе, напрыклад спелай).
3. Фіксуюцца арфаграфічныя памылкі і ў такіх прыметніках, як аптдвы, падаткдвы, выбітны, рабы, белужьіны і інш.
/ 1. Як прадукцыя захоўваецца па дарозе да пакупніка — у краме, на гандлёвых ці елте[апто]вых складах? 2. Кошт кантрабанднай б)([е]лужынай ікры, што прызначалася для продажу на чорным рынку ў Венецыі, Мілане і МонтэКарла, складае больш за паўмільёна долараў. 3. Hi адна з вуліц, па якой давялося прайсці, не носіць назвы нацыянальнага дзеяча альбо выбітн^[а]й падзеі ў беларускай гісторыі. 4. На гэты раз кошка ціха сядзела на вонкавым падваконні балкона і таксама ўважліва, натапырыўшы вушызкутасікамі, слухалазалівістыя трэлі нейкай чорнарабф[о]й птушкі на бярозе — якраз насупраць акна. 5. Неабходна падтрымка сям'і праз жыллёвую палітыку, праз гарантыю працоўных месцаў для моладзі, праз сістэму адукацыі і аховуздароўя, адпаведную крэдытную і падатк#[о]вую палітыку, сістэму фондаў і заканадаўства.
4. Памылкі могуць выклікацца неадрозненнем амографаў вага (падважнік) і вага (цяжар), якія ў творным склоне адрозніваюцца правапісам: вагай і вагдй. Націск на канчатку мае і назоўнік навіна. Утвораны ад назоўніка вага адносны прыметнік захоўвае націск на канчатку: вагавьі.
✓ Але побач з гэтым сустракаюцца самародкі, кавалкі чыстага золата, вагою часам па некалькі кілаграмаў (Я. Маўр); Сёння на працы трапіўся падрукінейкі часопіс, у якім я вычытаў, што ў хуткім часе ў нашу Зямлю можа ўрэзацца касмічная глыба вагой у тысячы тон (В. Шніп).
f 1. Маса цела разам з вагф[о]й скафандра і ранцавай сістэмай жыццезабеспячэння пацягнула астранаўтаўніз. 2.У падсобным памяшканні склада будматэрыялаў ртуць пралілася на плошчы 2 кв. м, знойдзена таксама 5 герметычна зачыненых
34
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
груш са ртуццю агульнай вогХЫй 8 кг 750 г. 3. Іванава з'яўленнеўмайстэрніздзівіла шмат каго, падзея гэтая была галоўнай навін^\.о]й дня. 4. Сёння паўзроўні майстэрства беларус лічыцца куды больш моцным, чым пераможцы апошніх Алімпійскіх гульняў у яго вагав^[о]й катэгорыі.
5. Акцэнталагічныя памылкі ў назоўніках грамадзянін і хрысціянін не праяўляюцца ў пісьмовай форме. А вось у назоўніках садавіна і першынствд такія памылкі прасочваюцца (верагодна, праз памылкі друку ў СБМ падаецца назоўнік садавіна з націскам на аснове). Параўн.: Тут людзі ахнулі: «Вось гэта навіна!» Пасля спыталіся ў яго: «А дзе ж садавіна?» (К. Крапіва).
S 1. Самалёт быў загружаны скрынкамі з рознай трапічнай садавін^[о]й, а ў дальнім куце Антон прыкмеціў дзве пластыкавыя бочкі, па велічыні прыкладна такія, як у заможных вяскоўцаў для квашання капусты. 2.1 калі па гэтай апошняй пазіцыі першынств^о] кампаніі «Westrecords» было бясспрэчным і правяралася звычайным падлікам, то па астатніх захоўвалася інтрыга.
6. Часта ўзнікае неабходнасць звароту да слоўнікаў і пры вызначэнні нарматыўнага націску ў назоўніках у родным (вінавальным) склоне множнага ліку.
^ Лісянят выхоўвае і вучыць маціліса. Спачатку гуляе з імі каля логава, прыносіць недадушаных зайцоў ці курапатак, потым робіць з лісянятамі прагулкі ў бліжэйшыя зараснікі ці поле, дзе паказвае, як адрозніць сапраўдную небяспеку ад несапраўднай (А. Наварыч); Я ж гавару што зуброў ніхто ў хлёве не бачыў, зубры ў няволі не жывуць (Р. Барадулін).
^ 1. Так вы не толькі дасце сваёй галаве адпачыць, але і заб'яце двух зайц)([о]ў адным стрэлам. 2. Лета — час адпачынку і адпускоў [водпускаў]. 3. Уякой галаве можа ўзнікнуць думка, што з гэтых нікчэмных падаткаў, якіх не хапае на тое, каб не замарыць голадам сір}і\р]т у дзіцячых прытулках Расіі, можа нешта пайсці на карысць беларускіх грамадзян? 4. Штогод на 4,5 тысячы фермаў тыпу «ранча» ў гэтай краіне вырабляецца ад 15 да 25 тысяч тон мяса дзічыны (у параўнанні са свойскай жывёлай у ім больш карысных для чалавека мікраэлементаў і меншае ўтрыманне тлушчу) і 500700 тон пант^[а]ў.
7. Памылкі ў націсках іншамоўных назоўнікаў узнікаюць з прычыны інтэрферэнцыі моў. Правапіс такіх слоў вызначаецца слоўнікам.
/ 1. Угэтым сэнсе прыбалтыйскія краіны — своеасаблівы фен)([о]мен на постсавецкай прасторы. 2. Раніцай прахадная маладзечанскага завода «УнікабАмкадор» часам нагадвае тэхнічны к#[а]ледж — шмат маладых спецыялістаў і рабочых, у нядаўнім мінулым выпускнікоў вучылішчаў, спяшаюцца на свае працоўныя месцы. 3. Фёдар Фёдаравіч Яўстаф'еў вынайшаў лятальны апарат вертыкальнагаўзлёту — гелікелтэр[аптэр], з 1922 года займаўся распрацоўкай вінтаплана (верталёта) для перавозкі пасажыраў.
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ 35
8. Фіксуюцца акцэнталагічныя і, адпаведна, граматычныя памылкі ў асабовых формах дзеясловаў (пра гэта асобная гаворка ў § 81 часткі 4).
/ 1. Хоць, паўт)([о]рымся (і пра гэта сказана ў артыкуле), была прапанова сустрэцца і пры жаданні азнаёміцца з тэкстам будучай публікацыі. 2. Можа, нехта з гэтым не паг)([о]дзіцца. 3. Серабро дастал^і[о\ся камандзе БФСА «Дынама». 4. Зрашчэнне чалавека з ЭВМ, з аднаго боку, абмяжуе нашых нашчадкаўусвабодзе руху, а з іншага — значна ўзм%[о]цніць індывідуальны розум.
Акцэнталагічныя памылкі, выяўленыя ў тэкстах, не вычэрпваюцца прыведзенымі прыкладамі.
/ 1. На кольцавы выгін дужкі надзяваю сталёвую шпількузеемёжку[засцежку}, затым на абедзве ножкі нацягваю гумавыя стопары (адрэзкі тэлевізійнага проваду даўжынёй 1012 міліметраў). 2. Адмовіліся ад тэхналагічнай пары пры разагрэве бітумапрее&[аво]да, абыходзімся электранагравальнай стужкай, якую дастаткова ўключыць за 1015 хвілін да пачатку транспарціроўкі бітуму па трубапреев[аво]дзе.
2. П РАВАПІС ЗЫЧНЫХ
§ 12. Правапіс звонкіх і глухіх, свісцячых і шыпячых зычных
1. Правапіс звонкіх і глухіх, свісцячых і шыпячых зычных у сярэдзіне (акрамя прыставачнага з) і ў канцы слоў заснаваны на марфалагічным прынцыпе. Для вызначэння правільнай арфаграмы слова змяняецца або падбіраецца аднакаранёвае, каб пасля невыразнага зычнага стаяў галосны або санорны: увачавідкі — відаць, малацьба — малаціць, запрэгчы — запрагаць, гараж — гаражны. Словы лязг, лязгаць і ляск, ляскат, ляскаць кадыфікаваны з варыянтным напісаннем (лязгат СБМ не кадыфікуецца).
✓ Здавалася, што і гэты зараз стане ў паставу просьбы і споведзі (К. Чорны); Выгада, разлік, бездухоўнасць не заўсёды выступаюць у барацьбе з ідэальным у сваім уласным абліччы (В. Каваленка); Тут грудкі і выспы, хвоі звон, шапаценне траў і роскат грому... (А. Пісарык); Беларуская мова ў Літве з'яўляецца мовай нацыянальнай меншасці, тамуўякасці сродку камунікацыі мае абмежаваныя магчымасці і мінімальную практычную рэалізацыю ў працоўнай дзейнасці яе носьбітаў (Л. Плыгаўка); На летнія канікулы ў Мікуцічы з'язджаліся настаўнікі з розных школ (Ю. Пшыркоў); Раса скацілася з куста, і пугіляск, як стрэл з нагана (А. Сербантовіч); Калёсаў ляскат (М. Танк); Жалезны лязгат і грукат дзвярэй раздушыў пухір рэдзенькага святла, і яно пыхнула густою чуткаю чарнатою (В. Адамчык).
^ 1. He той гэта тавар, які трэба ве^[з]ці за сотні (калі не тысячы) кіламетраў з суседняй краіны. 2. Вузкая сце^[ж]ка вілася па шырокім лузе. 3. Якія меры
36
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
прыняты ўжо ў вобласці, каб стабілізаваць сітуацыю, змяХМчыць уплыўзнешніх негатыўных тэндэнцый на эканоміку рэгіёна? 4.— Купі сабаку, дзед! Купі! Добры сабака,—заступае дарогу пенсіянеру з валІ)^[з]каю Крук. 5. Ядзя не збіраецца з'яХ[з]джаць ад нас, і сваркі час ад часуздараюцца.
2. Правапіс некаторых іншамоўных слоў, у якіх напісанне звонкіх і глухіх, свісцячых і шыпячых зычных нельга праверыць, вызначаецца па слоўніку: баскетбол, вакзал, спартсмен, струбцына, экзамен і інш.
✓ Было шумна ілюдна каля будынка рабфакаўдзень экзаменаў (Я. Колас); Я не веру, каб быў дазвол замяняць у паэзіі душы фізкультурнай гульнёй у футбол, апісаннямімора ісушы (П. Глебка); Але недалёка быўвакзал, ітам бесперапынна стомлена пыхкаліізрэдкузлосна крычаліпаравозы (I. Шамякін); Пляжстракацеўкапелюшамі, бейсболкамі, купальнікамі, іхоць бы адзінызнаёмы твар! (Р. Баравікова).
§ 13. Некаторыя гістарычныя чаргаванні зычных
1. Спалучэнні зычных ск, cm, сц на канцы кораня могуць чаргавацца з шч, што перадаецца на пісьме: гушчар, хрышчоны, пяшчотны. Выключэнне складаюць выпадкі, калі каранёвае с стаіць побач з суфіксальным к, якое можа чаргавацца з ч; у гэтым разе трэба карыстацца спосабам праверкі з § 12 (п. 1) (пясчанік — пясок, брусчатка — брусок).
^ I бачыць дзед Талаш: вялізны дзікі кабан павольна выходзіць з ляснога гушчару і брыдзе па чэрава ў снезе, не зважаючы на дзеда (Я. Колас); Блішчастая круглая накрыўка адскочыла — і на далонь яму плюхнуўся мяккі брусок універсальнага спажыўнага рэчыва (М. Касцюкевіч); Забудзься, як човен пяшчоты нас нёс насустрачрасчуленым хвалям... (Э. Акулін); Каля выдмаўпясчаныхмачты высяцца блізка, і гудуць правады над макушкамі сосен і вольх (У. Паўлаў).
КНІГІ ОНЛАЙН
