Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
S 1. Пачатак с^[я]мідз)([я]сятых гадоў, наш рэдакцыйны «УАЗік» трасецца на такой тарцы. 2. Больш думаўугэтым плане пра Украіну, на тэрыторыі якой выбухнуў атамны рэактар, пра ваенны палігон пад С£[я]міпалацінскам, дзе выпрабоўвалі атамную зброю, а вятры гналі смяротныя воблакі на Алтай і Сібір. 3. Хачу сказаць, што грамадзяне, якія застрахавалі нерухомасць і маёмасць у абавязковым і добраахвотным парадку, пасля камісійнага абследавання атрымаюць ст^([а]працэнтную кампенсацыю, а тыя, хто мае дагаворы толькі аб абавязковым страхаванні, — палову ад разлічанай сумы страт.
11. Калі ў складаным слове больш за дзве часткі, то кожная з пачатковых частак мае свой пабочны націск: марозаводанепранікальны.
/ Цікавай будзе і экспазіцыя старажытнай аўтамХ[о]татэхнікі.
Рэдактару важна ведаць і тэарэтычна абгрунтоўваць пэўныя супярэчнасці ў кадыфікацыі арфаграм. Чаму, напрыклад, маюць права на кадыфікацыю ў СБМ часткі абарона/абарана, тонкаІтанка, нават пазычаныя полі/ палі, мона/мана, пост/паст і інш., а частка ружаване? Можна дапусціць, што толькі з гэтай прычыны (наяўнасці ў слоўніку толькі часткі ружова) надрукаваны сказ: Дачка заплакала і ўцякла, нават свой ружовабокі сотавік пакінула на маім стале. У сказе: Наступны раз яе [кроў] можна здаць толькі праз 60 дзён, але ў донарамужчыны за год можа быць пяць крываздачаў, а ў донаражанчыны — не больш за чатыры — напісанне вылучанага слова правільнае, хоць яно і адсутнічае ў СБМ (затое ёсць крывацёк, крывасмок). Сказ: I тым неменш, перакананы генерал, «правячыя вярхі страцілі сілавыя структуры, і іх кантрзахады падобныя на агонію» — выклікае пытанне наконт напісання вылучанага слова, бо частка контр не пададзена ў выключэннях п. 3 гэтага параграфа; звярнуўшыся да СБМ, можна знайсці кадыфікаваныя словы контргайка, контрмеры, таму патрабуецца праўка: контрзахады. Параўн. з вылучаным словам, напісанне якога не выклікае пытанняў дзякуючы націску на другім складзе ў другой частцы: Запаліліся суфіты, гукі яшчэ раз крутануліся над аркестравай ямай і зніклі, пакінуўшы на імгненнеў прасторы бухматы бас запозненага контрфагота (М. Клімковіч).
26
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
§ 7. Правапіс прыстаўных галосных
Характэрныя для беларускай мовы прыстаўныя галосныя ўзнікаюць на пачатку слоў перад збегам зычных гукаў, першы з якіх м, л або р (калі другі зычны ў збегу — таксама санорны м, л або р, то прыстаўны гук не ўзнікае).
1. Пры пачатковым гукул/ прыстаўны і пішацца заўсёды: імгненне, імгла, імжа, імчацца (але: млявы, мне, мной, многа, мруць).
ч/ Але чалавек не заўважаў таго і між кустоўя ўпарта імкнуўся кудысьці (В. Быкаў); Асеннія вечары цёмныя, дыяшчэ такіяхмарныя, каліімжыць (I. Шамякін); Машына імчыць праз стэп па шырокай, пыльнай дарозе (I. Чыгрынаў); Чамуза табарам вясёлым не бачупостаціўімгле? (П. Трус); Асеннія хмары. Імжа (А. Разанаў); Нада мною вякам рыпець у імхах гаркоты іганьбы (Ю. Голуб).
^ Імшыць сцены не сталі, ды і мху т&ге [мох той] знайсці няпроста, замест яго выкарысталі пакулле, якое тады на заводзе выпісвалі.
2. Пры пачатковых гуках л або р прыстаўны і пішацца тады, калі слова стаіць у пачатку сказа, пасля знакаў прыпынку і пасля слова, якое заканчваецца на зычны: ільготы дадзены, перагляд ільгот, тых ільвоў, вырабы з ільну, ён ірвануўся.
✓ Савецкія студэнты, спявачка, дзеці — і ўмомант стала відавочна, што паразуменне магчыма, штоўсмешка даверу, згоды не толькі можа паявіцца, алеўжо просіцца, ірвецца на твары стомленыхад штучнага адчужэння, страхузямлян (А. Адамовіч); Гараць рыжкі, ірдзяцца сыраежкі, і слізгаюцца ў пальцах маслякі (Л. Геніюш); Мы хвалямі затоплены хлусні, маны, ілжы (П. Панчанка); Ільняныя нагавіцы понізу мокрыя, іх дотык да развярэджаных лытак аддаецца па скуры куслівым болем (Ф. Сіўко); Сплываюць ільдзіны дзён ігадзін (Р. Барадулін); He абміне агорклая загадка: ірвецца песня з хаты недарма (В. Коўтун).
Пасля слова, якое заканчваецца на галосны, і не пішацца: перагледзелі льготы, здача льнасемя.
V Баюся вядра, што ржавееля студні (В. Рагаўцоў); Паблісквае штык пад месяцам, цьмяна льсніцца цёмная каска (М. Л ынькоў); Але той яшчэ больш наравіўся, дзіка ржаў і адступаў назад, б'ючы капытамі брычку (А. Мальдзіс); Беларусь мая родная, як жа я рвуся яшчэ раз пеша ўсю цябе змераць, увесь і чабор твой і верас!... (А. Куляшоў); Рацэ няўцям, як шмат расталальдзін (Р. Барадулін); Пуршыць іржавая імжа на ржышча, наўляжалы камень (А. Каско).
^ 1. Льне[Ільна\семя ўрадзіла няблага, ураджайнасць задавальняе хлебароба. 2. )([Ір]вём салату рукамі, рэжам пекінскую капусту, агуркі, дадаём прарошчанае насенне, запраўляем аліўкавым алеем, сокам лімона. 3. Тыгрыца, [і]львіца, нават кошка аддадуць жыццёза сваё дзіцянё, але не кінуць яго!.. 4. На той крывавай бяседзе за сталом у сябе дома Ханека і Дзяругіна думалі, што зроблена ўсё, каб праваахоўнікі пайшлі па ўлжывым следзе забойства. 5. А чаго вартая спроба
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
27
прыпісаць аўтару артыкула сутыкненне Хлбамі рускіх і беларусаў? 6. Можа быць ванітаванне, [і]рвота, дыярэя і боль у страўніку.
3. Прыстаўны гук а пішацца ў некаторых выпадках: хлеб аржаны, хлеба ржанога.
V Аб ёй мне будзіць успамін на ліпе бусел клёкатам і той стары амшалы тын, што лёг ля вёсак покатам... (Я. Купала); Былі б толькі праўда ды дабро ды хлеб аржаны надзённы! (А. Вярцінскі).
4. Пасля прыстаўкі і першай часткі складанага слова, якія заканчваюцца на галосную, прыстаўныя галосныя перад названымі спалучэннямі зычных не пішуцца: замгліцца, заржавець, падарваць, вокамгненна.
^ Поезд прамчаўся, як змей, абдаўшы віхрам пылу і дыму настаўніка, адсякаючы за кожную хвіліну цэлую вярсту (Я. Колас); Гільзы яшчэ трохі паблісквалі, але бляск гэты быў цьмяны — яны паржавелі (I. Чыгрынаў); Акопы тут былі — прыстанішча паэта, цяперзамшэла камяні маўчаць (X. Лялько); Прыставіўшы да вачэй замглёныя шкліны, людзі глядзяць угору: цяпер яны бачаць, як сонца ззяе іякзацьміцца сонца... (А. Разанаў).
Z 1. Так нічога і не купіўшы, я стрымгалоў паХмчаўся дамоў. 2. Сам жа Ягайла са сваім войскам пры^мчаўся з Віцебска ў Вільню, а адтуль пайшоўу Трокі, куды на злучэнне з ім ішлі прускія крыжакі. 3. Першы ўляцеўулес, дзе, аказваецца, знаходзілася замаскіраваная «аўдзі», якая рванула з месца і паХмчала з шалёнай хуткасцю па асфальтаванай дарозеўбок Бабруйска.
5. Адхіленні ад нарматыўнага напісання прыстаўных гукаў могуць назірацца ў паэтычных творах, каб захаваць рытмарад і пазбегнуць немілагучнасці: Жанчына пад арган спявае і словы мкнуцца да нябёс...; Блакітсінеча злеea, справа варожыць на ільнерухава, блакітсінечы поўна паміж хваль, што неўтаймоўна мкнуццаў сінядаль; У бездані памяці мгліцца бяссонны ліхтар', Маршчын гармонік на ілбе — разваг бязлітасных адзнаксг, Па дарозе з Вільні на Полацак, са сталіцы і да сталіцы, мкнуцца нашыя абалонкі — ненадзейны прытулак душаў. Аднак такія выпадкі трэба кваліфікаваць як выключэнне (рэдактару варта звяртаць на гэта ўвагу паэтаў і прапаноўваць удасканаліць вершы). У празаічных творах падобныя адхіленні не павінны дапускацца.
§ 8. Правапіс і, ы, й пасля прыставак
1. Пасля прыставак на галосны замест пачатковага каранёвага і не пад націскам пішацца й: выйсці, перайграць, прайгравальнік, перайначыць, пайменна, няйнакш.
✓ Тады вы ўсякую зможаце сілу, ворагам прыйдзе скананне (К. Каганец); I пагранічча выйшла насустрач сваім пісьменнікам (Р. Бярозкін); Штось кожны ў жыцці
28
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
перайначыць, ды толькі на ўласны свой лад (Р. Баравікова); He трэба дарэмных слоў, даруй гэты мой капрыз, хай круціцца зноў і зноў пласцінкі зайграны дыск (А. Л я гчылаў); Укамяняхуздыбленых, няйначай, імгненні затаіліся жыцця (Г. Пашкоў).
Калі каранёвае і ўтварае склад, то яно захоўваецца: перайграць — пераігрываць, выйграць — выігрываць, заікацца, заінелы, заіскрыцца, заінтрыгаваны; параўн.: аўтаінспекцыя.
✓ Варухнецца мурава пад ветрам і заіскрыцца расой (П. Галавач); Тоненька наігрываў губны гармонік (В. Быкаў); Іду тундраю заінелаю жарам слоў Вашы дні сагрэць (Л. Геніюш); Друкарня праіснавала да пачатку 1620х гадоў, выпусціла звыш 50 кірылічных выданняў і больш за 35 польскіх лацінскім шрыфтам (Г. Галенчанка); Праўда, і сама ў свой час гэтакжа разумна праігнаравала сяброўскія папярэджанні (Л. Рублеўская); Геранім быў высокага росту, лысы, заікаўся, ніхто ніколі не бачыўусмешкі на яго твары (К. Тарасаў); Ларыса была так заінтрыгавана, што зусім не шкадавала, што гэты Рамэа не знік з яе машыны паўгадзіны таму (Т. Мушынская);3агад аўтаінспектара выконвалі акуратна і неадкладна, і праз колькіхвілін шаша апусцела (I. Шамякін).
/ 1. Па%[й]менна назвала былых франтавікоў сістэмы спажывецкай кааперацыі старшыня пярвічнай ветэранскай арганізацыі райспажыўсаюза А. У. Анецька. 2.— Ну, пры[й]дзецца мне раскашэльвацца, — уздыхнуў Сямён Паўлавіч, пакручваючы ў руках казённую паперку. 3. Нямала пры[й]шлося прыкласці намаганняў Тэрэзе, каб выбавіць з няволі Юстына. 4. Выключны талент арганізатара, глыбокія веды і ўменне працаваць, любоў да роднай зямлі і шчырая павага да людзей дапамаглі Крамко Віталю Ільічу пра[й]сці годны працоўны шлях.
2. Пасля прыставак на зычны замест і пішацца ы: разыграць, безыменны, зыначыць, безыдэйны, дэзынфекцыя, перадыспытны, постынтэрнатны.
*/ Няхай твая ўсмешка раней за сонца ўзыдзе над зямлёй (А. Грачанікаў); Пад псеўданімам Тодар Глыбоцкі Дудар піша вострыя, часам недаравальна рэзкія артыкулы супроць «безыдэйнасці», «дробнабуржуазнай ідэалогіі» і «фармалізму» (С. Грахоўскі); Красавік яшчэ не надышоў, і ў сівой смузе стаяць бярозы (В. Гадулька); Гэта выклікана тэхналагічным характарам журналістыкі: асноўны рухавік постындустрыяльнага грамадства — камп'ютары — вывелі інфармацыйныя тэхналогіі на новыўзровень, як калісьці тэлебачанне, а яшчэ раней друк (В. Іўчанкаў); Пераўтвараючы падынтэгральны выраз, атрымаем... (А. Брычыкава, А. Гусак); У маёнтку, на новай камандзе, беларусаў сустрэлі дззынфекцыяй (Я. Брыль); Сцяпан пашкадаваў, што паленаваўся, не абуў замест ботаў валёнкі — пачыналі настываць спадыспаду ногі (А. Жук).
КНІГІ ОНЛАЙН
