Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
59
Як было зазначана ў п. 1 § 17, ь пішацца ў словах Ілья, Касьян, налью і да т. п. Напісанне ь у імёнах па бацьку залежыць ад утваральнага слова: Васіль — Васілевіч, Васілій — Васільевіч', Генадзь — Генадзевіч, Генадзій — Генадзьевіч. Калі імя не мае варыянта і заканчваецца на ій, то ь пішацца заўсёды: Савелій — Савельевіч, Вікенцій — Вікенцьевіч, Сіланцій — Сіланцьевіч, таксама: Васільеўскі вострау.
✓ Я раздумаў — не вылью слязамі, за мяне — хай скрыгоча зіма... (Ю. Лявонны); Ціха Юры адказвае Богу: «Знаецца Касьян з нячыстай сілай, сэрца злоснаеўтвайго Касьяна» (У. Караткевіч); Працягваючы тэму, яўжо не прыгадваю бацькоўпанславізму М. Данілеўскага і К. Лявонцьева, не кажучы ўжо пра іхных сучасных эпігонаў Ю. Несцерава, В. Распуціна (В. Грыцкевіч); Пераклад апавядання Льва Талстога «Карней Васільеў» прапануе чытачам народны пісьменнік Беларусі Янка Брыль.
S 1. Быццам так і трэба: дзеп'юць, там ілХЫюць. 2. «Малахто сёння бярэ з паліцы прадукт, не пацікавіўшыся, з чаго ён зроблены. I тут — перавага беларускім вытворцам», — кажа загадчык секцыі крамы «Моладзевы» Людміла МарцХЫянава. 3. Самыя неспрыяльныя ўмовы для развіцця людзей існуюць у афрыканскіх краінах на поўдзень ад Сахары, замыкаюць рэйтынг Руанда і СХ[ь]ераЛеон)([э].
4. 0Лозе»[Ськ>ззн] засталася адна пасля таго, як муж пайшоў да сакратаркі.
5. Ужо каля стойкі рэгістрацыі ў «ШарамецХЫева2» горатурыст сказаў, што ён пацярпеў двойчы: акрамя «полтйннйка» ў яго яшчэ знік і пашпарт.
§ 22. Правапіс апострафа
Апостраф пішацца перад е, ё, ю, я і націскным і:
• пасля прыставак (у тым ліку іншамоўных) на зычны: пад’ёмнік, аб’яднанне, раз’ём, з’езд, ад’юнкт, кан’юнктура, ін’екцыя;
✓ Няўжо нас не аб'ясніць розум ясны, і не пакінем біцца з кута ў кут? (Я. Купала); Узышоўшы на вуліцу, Гвардыян раптам завярнуў назад, пад сваю хату: ён не мог у гэткім настроі ісці да аб'ездчыка (М. Зарэцкі); Мароз адразу хапіў за шчокі; цяжка зрабілася плюскаць вачыма — вейкі сталі густыя, аб'інелі, аж відаць было (I. Пташнікаў); Князевы слугі кінуліся да шляхціца. Асташ убачыў побач з сабой раз'ятраны твар аднаго з іх (В. Чаропка); З'едлівыя словы дзяўчыны не давалі спакою (В. Гапееў); Пра намінальную прысутнасць сучаснасці ў кан'юнктурналакіровачнай драматургіі сказана, вядома, зусім слушна (Д. Бугаёў).
• пасля першай часткі на зычны (двух, трох, чатырох, шмат) у складаным слове: чатырох’ярусны (параўн. у складанаскарочаным слове: цэхячэйкаУ,
✓ Удобра скроеным плацці, з двух'яруснай прычоскайкуклай, расчырванелая, яна [Маша] мела амаль элегантны выгляд (I. Шамякін); Нібы абудзіўшыся ад сну, яна [Ганна Паўлаўна] ўбачыла перад сабою рэальнага Падаляку—самазадаволенага, пыхлівага, з трох'ярусным падбародкам і чырвоным каркам (М. Чавускі).
60
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
• у сярэдзіне слоў пасля цвёрдых зычных, акрамя [дз], [з], [л], [«], [с], [ц], [ўў бар’ер, п’еса, выб’ю, інтэрв'ю, Арэф'еў, Аляб’еў, Сант’яга, Х’юстан (але: здароўе, салаўі).
✓ Дарога гэтая, выклятая Богам і людзьмі, густа парасла здзічэлым чартапалохам і дурнап'янам, але яшчэ не перавяліся тыя, хто верыць у д'ябла і цешыць сябе надзеяй на адраджэнне колішняга бітага сталінскага гасцінца (М. Ткачоў); П'ю моц лілеямі, п'ю асалоду (Л. Родзевіч); Азёрам, рэчкамчараўніцам і той, з якое п’еш, крыніцы, будзь верны! (П. Броўка); Недзе сем'і зажураны ў хатах (Л. Геніюш); Языкаты пажарліжа джунгліВ'етнама (I. Станкевіч); Першую песню спяём салаўіную (М. Танк); Углядаецца ў далеч сэрца, і святлеюць радкі высноў: што з напісанага — застаецца, што Радзімай крэўнай завецца, што як полымя ўзаўецца для наступнікаў, для сыноў (С. Панізнік).
^1.3 просьбай не прыводзіць смяротны прысуд у выкананне звярнуліся некаторыя праваабарончыя арганізацыі, напрыклад «Х^юмен Райтс Вотч», прадстаўнікі каталіцкай царквы. 2. Заяву падпісала група дэпутатаўДзярждумы, уліку якіх— парламентарыі Янкоўскі, Несцераў, Юшанкоў, ВарабХПёў, Рыбакоў і іншыя. 3. Хутчэй за ўсё, рубель будзе абслугоўваць шэраг суседніх краін з ліку СНД, а юань зону свайго ўплыву, краіны Ціхаакіянскага басейна, ВХПетнам і іншыя. 4. Але рубрыкі гэтыя не выратоўваюць становішча. Яны, здаецца, існуюць, кабяшчэ раз нагадаць пра вядомае выслоў^[ўе] пра ваўкоў, якія сытыя, і коз, што засталіся цэлымі, бо тут, якправіла, даецца нейтральны пераказ зместу, ацэнкажзведзена да мінімуму. 5. Ад такога святла яе, ад звышПяркасці залатое неспакойныя мроі свае ў дрымоце пачуццяў прытоім. 6. Па вуліцах можна будзе дабрацца да шмат^ярусных парковак ці аўтастаянак на адкрытым паветры.
4. НАПІСАННЕ СЛОЎ РАЗАМ, ПРАЗ ЗЛУЧОК I АСОБНА
§ 23. Агульныя правілы напісання слоў праз злучок
Праз злучок пішуцца ўтварэнні з двух слоў, якія:
• паўтараюцца ў той жа форме для ўзмацнення значэння: сінісіні, хтохто, ледзьледзь;
^ Цёмнаецёмнае неба ляжала над палацам (У. Караткевіч); Балоты цягнуліся далёкадалёка між лесу і замыкаліся лесам, ледзь чарнеючы роўнай палоскай на далёкім небасхіле (Я. Колас); — Ая ведаю,— прыжмурылася Прэдчыха, наблізіла свой твар блізкаблізка даАнтона (В. Гапееў).
• паўтараюцца ў змененай форме: мамамамуся, зімачказіма, самасаменька;
✓ Эх, леталецейка любое, ты адцвітаеш, залатое!.. (Я. Колас); Горачкагора сэрца скавала, штожты, бярозанька, неўратавала? (П. Броўка); Ціхаціхутка дрэмлюць паляны (В. Гардзей).
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
61
• маюць блізкае або супрацьлеглае значэнне: шумгам, бацькамаці, хлебсоль, ісцібрысці, болыйменш, сённязаўтра.
✓ /ў гэных песняхпералівах я чуў магутнасць і разгон (П. Трус); Згодаеднасць — толькі маска, пад якой — нянавісцьзлосць (Н. Гілевіч); УХІХ cm. большменш усталявалася традыцыя называць Беларусь яе сучасным імем (раней яна ці паасобныяземліяезваліся Крывічы, Русь,Літваіінш.) (В. Вячорка); Аднуз тураўскіх вуліц, што знаходзіцца непадалёку ад Замкавай гары, сёйтой і сёння называе роў (А. Марціновіч); Нарэшце газоўка сяктак загарэлася, і стары скрывіўся ў задаволенай усмешцы (М. Зарэцкі); Шумяцьзвіняць асіны, у траве звярыныя сляды (3. Астапенка); / як мацнеў вецер, хвалі на рацэ дыбілісяшумелі, як на моры (Т. Хадкевіч); Свет расплыўся ў вачах Паліны вясёлкай, і яна раптам разраўласяразрумзалася наўвесь калідор (Л. Рублеўская); Там баба Ніна —у яе прэтэнзій ніякіх. Абы паеўпаспаў (Ю. Нераток).
S Маладыя сем'і ўспрымаюць хрушчоўкі як больш менсй [большменш] даступнае жыллё, дзе можна прытуліцца далепшых часоў.
§ 24. Правапіс складаных назоўнікаў
1. Пішуцца разам:
• складанаскарочаныя назоўнікі і назоўнікі са злучальнай галоснай: педсавет, агітпункт, бульбаўборка, сенакасілксг,
✓ На цёмнай сівецкай вуліцы Галілея дагнаў яго прыяцель аптэкар Плакс — ён жа кіраўнік драмгуртка і местачковы філосаф (М. Зарэцкі); Бо я і нашы разведданясенні, якііншыя размовы, мог былёгказапісваць (I. Навуменка); Сяла неўгледзець зза садоў, нібы падлодку ў шэрых хвалях (А. Салтук); Літаратуразнаўцы да сацыялагічнага, педагагічнага і псіхалагічнага вывучэння юнага чытача павінны падключыць канкрэтную эстэтычную рэальнасць — мастацкі твор, першакрыніцуэстэтычнагаўздзеяння (Э. Гурэвіч); Усе трэнажоры дрэскомплексу кінолагі для сваіх гадаванцаў рабілі самі; Такія мерапрыемствы дазволяць пчаляру зрабіць аналіз станупчоласям'іівызначыцьяежыццяздольнасць, штоўтымліку дасць магчымасць павялічыць колькасць і палепшыць якасць мёду.
X 1. Унасз 15жніўня па 15 верасня плануецца правесці велапрабег па экеХке[экака]лідорах. 2. Супрацоўнікі Івацэвіцкай дзяржХвў[дзяржаў]таінспекцыі затрымалі вадзіцеля, які быўна падпітку. 3. А так я асабіста люблю садавіну: бананы, вельмі паважаю салодкі вінаград <жішХміш» [кішміш].
• назоўнікі з іншамоўнымі часткамі авія, агра, аўдыя, аўта, аэра, бія, вела, відэа, гідра, кіна, контр, макра, мікра, метэа, стэрэа, фота, электра і інш., а таксама з іншамоўнымі прыстаўкамі анты, інфра,ультра, квазі, псеўда, лан: авіятранспарт, агратэхніка, аўтатраса, аэраздымкі,мікрасхема, гідраэлектрастанцыя, макрапаказчыкі, стэрэаапаратура, інфраструктура, контратака (але: контрадміралў з уласнымі імёнамі ўказаныя іншамоўныя прыстаўкі пішуцца праз злучок: антыДзюрынг, панЕўропсг,
62
Частка першая. ПРАЎКА НА АРФАГРАФІЧНЫМ УЗРОЎНІ
✓ Фізік ілірык крычалі, даказваючы адзін аднаму сутнасць сусвету і антысусвету (I. Шамякін); Ён [Ідэал] разліты, раствораны ў мікраструктуры мастацкага вобраза (В. Каваленка); На іх [прафесараў] «рэцэнзіі» можна напісаць асобную контррэцзнзію, але рабіць гэтага не варта (М.Ткачоў); Рызыкоўныя гоншчыкі з Ліды выпрабоўвалі супербаліды... (А. Хадановіч); Марына расказвала пра дырэктара і міліцыю, якая знайшлаўлазні наркотыкі, расказвала пра антысанітарыю, пра частыя п'янкі, пра тое, як касіры паўторна пускаюць скарыстаныя білеты, а грошы потым дзеляць, пра перарасход вады...
S V А далей можна займацца вервўэ[аграэ]катурызмам і не плаціць ніякага падатку. 2. На вялікі жаль, не ўсе беларускія гурты могуць пахваліцца нават выдадзенай вўдыё/жа[аўдыяка]сетай, не ўсе касеты распаўсюджваюцца. 3. У маёй фетвХхв[фотака]лекцыі сёння шмат і апазнаных, і неапазнаных птушак — яшчэ трэба навесці парадак у архівах. 4. Гэта, напрыклад, сардэчнасасудзістыя хваробы — той жа втзрвХе[атэрас]клероз.
• назоўнікі з першай часткай — дзеясловам загаднага ладу на і, ы: прайдзісвет, вярнідуб, сарвігалава, абібок, але: перакаціполе;
V Праўда, гэта мог быць спрактыкаваны хітрун і прайдзісвет, які ціхом высачыў, што яму трэба было, і знік сабе так, што цяпер шукай яго разам з ветрам у полі (К. Чорны); Узышлі травой і гарыцветам, узышлі на радасць ціжальбу? (А. Пысін); Аднак хацелася Вахмістраву мець пад рукой не якоганебудзь перакаціполе, а чалавека справы (А. Марціновіч); Вось ён [час] — перакаціполе (А. Дэбіш).
S 1. Лічылася, што калі ў гэтыя дні штосьці пазычыць ці аддаць з хаты, то дзіця «будзе цурацца роднай хаты», г. зн. будзе вандроўнікам ці «лереншьфю^перакаціпо]лем», а можа нават стаць рабаўніком. 2. Як «перакаці поле» [перакаціполе], лёс вандруе.
• агульныя назоўнікі з часткай паў< паўвёскі, паўшклянкі, паўлітра, паўаркуша, паўяблыка (параўн. таксама: паўтара, паўлітровы). 3 уласнымі назвамі паў пішацца праз злучок: паўБрэста, паўУкраіны.
КНІГІ ОНЛАЙН
